МӘМІЛЕЛЕР

Жоспар:

Мәміленің ұғымы

Мәміленің түрлері

Жарамсыз мәмілелер

Мәміле үғымы. АК-тің 147-бабында мәміле азаматтар мен заңды түлғалардың азаматтық қүқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген.

Мәмілеге мынадай белгілер тән:

1) тұлғаның (түлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;

2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;

3) қандай да бір занды қүқық жасауға бағытталған азаматтық-қүқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;

4) мәміленің әрқашанда қүқықтық салдарды туғызуы.

Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен түрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі.

Мәмілеге қатысушылардың ерік бідіру әдісін мәміленің нысаны деп атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бүл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле орындағанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар чегі, затгы сатып алғанын айғақтайтын қүжат және т. б. ), сондай-ақ жетон, билет сияқты растайтын белгілер үсынылады. Бірақ бүдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-кетер ештеңе жоқ.

Конклюденттік әрекет (латынша сопсішіеге - жасау) - сол арқылы түлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа ақша салу арқылы, оңдағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.

Үндемей қалу зандарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-тің 151-бабының 4-тармағы) . Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де, жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бүрынғы шартқа сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады. АК-тің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бүл орайда мәмілелерді жасау кезінің өзінде орын-далатындарынан басқа жүз есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс.

Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды шарттарға мән бергенін айта кету керек. АК-тің 152-бабына сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі қүқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар

немесе олардың өкілдері қол қоюы тиіс.

Мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме қүралдарын пайдалануға жол беріледі, мүньщ өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің талабына қайшы келмесё ғана жүзеге асады.

Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау саддары көзделуге тиіс.

Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойган қүжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.

Хат, жедел хат, телефонжазба, телетайп-жазба, факс немесе субъектілерді және олардьщ ерік біддіруінің мазмүнын айқындайтын өзге де қүжаттар алмасу, егер зандармен немесе талаптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.

Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауат-сыздығы саддарынан өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат қол қоя алады. Соңғының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сондай нотариаддық әрекет жасау қүқығы бар басқа лауазымды адам, мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерін көрсете отырып, куәландыруға тиіс.

Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар. (АК-тің 152-бабының 5-тармағы) .

Заң қүжаттарында немесе тараптардьщ келісімімен белгілен-ген реттерде жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәлан-дырғаннан кейін ғана жасалды деп саналады. Мүндай талапты сақтамау АК-тің 157-бабының 3-тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырады.

АК-тің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң қүжатгарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады. Бүл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады. Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе пошта арқылы жолдаған арызы бойынша жүргізіледі. Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және ол заң талаптарының бүзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін болады. Егер мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға қүқылы. Бүл ретте мәміле соттың шешіміне сәйкес тіркеледі. Тіркеуден бас тартқан жақ сот арқылы мәмілені жарамсыз деп тануды талап етуге қүқылы.

Мәмілелердің түрлері

Біржақты мәміле дегеніміз заңдарға немесе талаптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті болатын мәміле. Біржақты мәмілелердің анағүрлым жиі кездесетін түрі - өсиет қалдыру. Әдетте біржақты мэмілелер тым көп бола бермейді. Азаматтық айналым көбінесе өзара мәмілелерден қүралады. Шарт жасасу үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.

Тарап өз міндеттемелерін орындағаны

үшін ақы алса немесе тараптар бір-біріне

бір нәрсе беруі керек болса, бүл ақылы

мәміле болып табылады (мәселен,

оған затты, ақшаны тапсыру жатады) .

Ал, бір тарап екнші тарапқа одан ақы

алмай немесе еш нәрсе бермей бір

нәрсені үсынуды міндетіне алған мәміле

ақысыз болып есептеледі.

Консенсуалды мәмілелер (латьшша сопсеп$и$ - келісім) - келісімге келген сәттен бастап азаматтардың қүқықтары мен міңцеттері туындайтын мәмілелер. Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша гез - зат) келісімнің бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет.

Мәмілелерді азамат қүқықтану ілімінде каузальдык (себепті) және абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына орай қүқықтық негіз бен қүқықтық мақсатты (саша) еншілейді. Бірақта бір жағдайда мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оган бай-ланысты болмайды (абстракциялық) . Абстракциялық мәмілелер өзінің негізінен қол үзгендей көрінеді (аЬвігаһеге - қол үзу, бөліну), (мысалы, вексельді тапсыру) .

Шартпен жасалған мәмілелер қандай да бір нәрсеге тәуедді болып келеді (оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағ-дай болуы да, болмауы да мүмкін. Мәселен, егер тараптар қүқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-басталмауы бел-гісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге қал-дырылатын шартпен жасадды деп есептеледі. (АК-тің 150-ба-бының 1-тармағы) . АК-тің 150-бабының 2-тармағьша сәйкес, егер тараптар қүқықтар мен міндеттемелер-дің тоқтатылуын, басталу-басталмауын белгісіз мән-жайға байла-нысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасадды деп есептеледі.

Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт бастадды деп танылады, ал шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс ішғылмен ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.

АК-тің (156-бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты қүқықтары мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық мәмілелер) биржаға қатысу-шылар тауар, қор және басқа биржалар туралы зандарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады. Биржалық мәмілелер делдалдық жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада тіркелуге тиіс. Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін.

Мәміленің жарамдық шарттары

Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқын-далады. Мәміленің жарамды болуы шарттарына жататывдар: мазмүны заң талаптарына сәйкестігі, мәмілеге қатысатын және оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде зануа қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген қүқықтық нормативтік қүжатгарға сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық қүқық қабілеттілігі мен әрекет қабілетгілігін шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады (АК-тің 18-бабы) . Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір азамат жасай алады, ал заңцы түлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілетті болғандықтан мәміле жасауға қабілетгі деп саналады.

Мәміленің жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір-бірімен сәйкес келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп көрсетеді.

Мәміле оның нысанын сақтау кезінде қүқықтар мен міндеттер туғызады, сол арқылы түлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК-тің 154-бабы) мен тіркеуді (АК-тің 155-бабы) айтуға болады.

Жарамсыз мәмілелер

АК-тің 157-бабында бүл туралы былай делінген: "Мәміленің нысанына, мазмүнына және қатысушыларына, сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бүзылған жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекетгік органның не прокурордың талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін".

В ГК РК выделены такие виды договоров имущественного страхования, как:

субъект құрамының ақауы болатын мәміле;

нысанның ақауы бар мәміле;

мазмұнының ақауы бар мәміле

Жарамсыз мәмілелердің түрлері

ерікке қатысты ақауы бар мәміле;

Субъектілік күрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші - занды түлғалардың арнайы қүқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен байланысты болады.

Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.

Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:

Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап жарамсыз мәміленің АК-тің 157-бабының 3-6-тармақтарында көзделген саддармен қоса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өндіріп беруі мүмкін. Мүңдай міндет әрекет қабілеттілігі бар жаққа, егер ол екінші жақтың әрекет қабілеттілігі жоқ екендігін

білсе, не білуге тиісті болса

ғана жүктеледі.

АК-тің 159-бабында заңды түлғалардың жарам-сыз мәмілесін сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған:

Еріктің ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді:

ішкі еріктің дүрыс қалыптаспауы салдарынан жасалған мәміле.

мәміле жасауға іштей келіспей жасалған мәміле;

Бірінші топқа бір тарашың екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен, бір тарап өкілінің екініш тараппен зүлымдық ниетте келісуі нәтижесінде жасаған мәмілелер жатады (АК-тің 159-ба-бының 9, 10- тармақтары) .

Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі мәмілені жасауда сол түлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады.

Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушьшы мәжбүрлеп оньщ өзіне, не жақьшдарына күш қолдану (үрып-соғу, жақын адамдарымен қатыстырмау, бостаңдығьш шекгеу және т. б. ) немесе жан-дүниесін жаралап мәміле жасауға көңціру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен, кейбір жағдайда оны жасаушыны қылмыстык. жазаға тарту міндет емес.

Қорқыту - түлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жақын адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретшдігін ескертіп, қоқан-лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша ерекшеленеді: а) қорқыту - зиян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге аса қоймаған әрекет; ә) қорқыту қүқыққа сай келетін уәдемен (мысалы, мүлікке тыйым салуды қолданамын, жасаған қыл-мысын хабарлаймын деген тәрізді) көрінуі мүмкін, сондай-ақ қүқыққа сай емес әрекетпен (мүлікгі жою, адамның өмірі мен денсаулығына зиян келтіру) жасалады.

Қорқытудың салдарынан мәмілені жарамсыз деп тану үшін корқыту қүр сөзбен емес, шьш мәнінде болуы керек. Аталған жағдайлардың бәрі сот істі қарағанда есепке алынады.

Бір тараптың екіншісі мен зүлымдық ниетте келісімге келуі ерік білдіруде айтқанға көне салмаушылықтан туындайды. "Зүлымдық ниеттегі" мәмілеге мынадай мысал келтіруге болады, саяжайды сатушы сатып алушының өюліне саяжайдың болашақ иесіне саяжайға байланысты кемшілікгі айтып қоймауын өтініп, келісімге келеді.

Аддау арқылы және жаңылысу немесе кіріптарлықпен жасалатын мәмілелермен келісушілерге тән нәрсе (АК-тің 159-бабының 8, 9-тармақтары), жеме-жемге келгенде жағдайдьщ шылауьшда кетіп, өзіндік бағытынан айрылып қалуы дер едік. Алдау дегеніміз мәмілеге қатысушыны көрер көзге адастырьш, қатысушы жақтың бірі екінші жаққа мәміленің тиімділігін асыра мақтап немесе тиімсіз жағын бүгіп қалып (мәселен, сатылғалы түрған заттың кемшілігін жасыру немесе сатылмақ үйдің көше-сіңде трамвай жолы салынғалы жатыр деп) мәміле жағдайлары жөнінде жалған айтса, міне, бұл алдау болады.

Алдаудың жаңылысудан айырмасына келетін болсақ, аддауда мәміле туралы теріс ұғым саналы түрде болады.

АК-тің 159-бабының 8-тармағына сәйкес елеулі мәні бар жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына, үқсастығына немесе оньщ өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады. Дәлелдердегі жаңылысу кейінге қаддыру немесе күшін жою шарты ретіңде, мәміленің мазмүньша осындай дәлелді енгізген кезде ғана мәміле жарамсыздығының негізі бола алады (АК-тің 150-бабы) . Егер жаңьшысу мәмілеге қатысушының өрескел бей-қамдығының салдарынан болса не оны кәсіпкерлік тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге қатысушы екінші жақтьщ мүдделерін ескере отырьш, мәмілені жарамсыз деп тану туралы талаптан бас тартуға қүқылы.