ҚАЗАҚ ЖҮЗДЕР

Презентация қосу

ҚАЗАҚ
ЖҮЗДЕР
І

ҚАЗАҚ ЖҮЗДЕРІ
ТУРАЛЫ
Қазақ жүздері – ХХ – ХVІ ғасырлар аралығында
Қазақстанның әр өңірінде қалыптасқан тайпалар
одағы. Жүздердің шығуы мен «Жүз» атауының
тарихи мәні туралы ғылыми тұрғыда дәлелденген
ортақ пікір әлі жоқ. Кейбір зерттеушілер бұл
атауды әлде бір бүтін нәрсенің, құбылыстың
«бөлшегі», «саласы», «бір жағы» деп қарастырса,
енді біреулер оны «жүз», «жүздік» сандарымен
байланыстырады.

Қайткен күнде де қазақ жүздерін «өзінің
саяси, экономикалық, тілдік және мәдени
тұтастығымен сипатталатын дербес
халықтың жеке бөлшектері» ретінде
қарастырған жөн болар.
Қазақ жүздерінің қашан, қандай
жағдайларға байланысты шығуы туралы
да дәлелденген ортақ пікір жоқ. Н. И.
Гродеков, Г. Н. Потанин және Н. А.
Аристов сияқты зерттеушілер қазақ
жүздерінің шығуы туралы кейбір халық
арасына кеңінен тараған аңыз —
әңгімелерді келтірумен ғана шектелген.

ЖҮЗДІК ҚҰРЫЛЫМ ТУРАЛЫ

• Дәстүрлі қазақ
қоғамы үш жүзден
тұрады: Ұлы жүз,
Орта жүз және
Кіші жүз.
Жүздердің
шыққан уакыты,
шығу себептері,
ішкі мазмұны
жөнінде
ғалымдардың
арасында әлі
ортақ пікір жоқ.
В.Бартольд: "Қазақ жүздерінің пайда болуына
географиялық фактор әсер етті, табиғи-
географиялық жағдайға икемделу және аумақтық
оқшаулану жүздердің мәдени-шаруашылық
ерекшеліктерін қалыптастырды", — деп есептейді.

Михаил Порфирьевич Вяткин В.В.Бартольдпен келісе
отырып: "Жүздердің құрылуына табиғи-
географиялық себептермен қатар саяси оқиғалар
әсер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одақтар
ретінде XVI ғасырдың аяғында қалыптасты", — дейді.

С.Аманжолов: "Қазақ елі, жері үш жүзге
моңғолдарға дейінгі кезеңде — X—XII ғасырларда
бөлінді", — деп есептейді.

Шығыстанушы Т. И. Сұлтанов жүздердің құрылуы
жөнінде нақты деректердің тапшылығын айта келіп: "XVI
ғасырдың екінші жартысында ұлыс жүйесі біртіндеп
жүздерге ауысқан", — деген болжам айтады.

Жүз ұғымының мәні де толық ашылған жоқ. Біраз
зерттеушілер қазақтың "жүз" деген сөзін арабтың "джуз"
— бір нәрсенің "басты бөлігі", "тармақ" деген сөзімен
сәйкестендіреді. Шығыс деректерінде жүздер жөніндегі
жанама мәліметтер XVII ғасырдың ортасына қарай
кездеседі. Махмүд бен Уәлидің 1634—1641 жылдарда
жазылған еңбегінде: "Шайбани хан өлгеннен кейін оның
ұлы Баһадүр осы ел мен ұлысқа басшылық ете бастады...
ол қыстауы мен жайлауы үшін Ақ Орданы таңдап алды,
ол әрі Йүз-Орда ретінде де белгілі", — дейді. Осы деректе
кездесетін йүз (жүз) сөзін кейбір зерттеушілер қазақтың
жүзімен теңестіреді.

М. С. Мұқановтың пайымдауынша, қазақтың
жүздері этноәлеуметтік ағзаның жоғары
санаттарының бірі. "Этноәлеуметтік
организм" деп этностық, әлеуметтік,
шаруашылық, саяси бірлестіктерді түсінеміз.

Қазақ жүздерінің мынандай ішкі белгілері
бар:
а) ішкі аумақтық тұтастық;
ә) этностық туыстық;
б) шаруашылық-мәдени бірлік;
в) саяси басқару ортақтастығы.

Осы ішкі белгілердің мәнін аша
түсейік. Әрбір қазақ жүзінің тарихи
қалыптаскан аумағы бар. Мысалы,
Ұлы жүздің таралған аймағы —
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан;
Орта жүздікі — Орталық, Шығыс,
Солтүстік Қазақстан; Кіші жүздікі —
Батыс Қазақстан. Қазақтың бір
жүзге кіретін тайпалары өзара
туыстас, тіпті бір атадан тарадық
деп есептейді. Белгілі бір
географиялық ортада, аумақта өмір
сүргендіктен, жүздің құрамына
кіретін тайпалардың өз арасындағы
шаруашылық-экономикалық
байланыстар басқа жүздерге
қарағанда күштірек болады.

Осы ішкі байланыстардың пәрменділігінің нәтижесінде
белгілі бір тілдік-диалектілік, тұрмыстық-ғұрыптық ішкі
тұтастық, өзара жақындық қалыптасады. Жүздер
сонымен қатар басқарылуы жағынан да ішкі
тұтастығымен ерекшеленеді. Әр жүздің өз төбе билерінің
болғанын білеміз. Хандық заманда әр жүз өз хандарын
сайлап отырғаны белгілі.
Қазақ жүздері күнделікті тіршілікте қазақ халқының
шаруашылық, саяси аумақтық бөлшектері болды.
Тыныштық замандарда ішкі этностық байланыстардың,
қатынастардың көпшілігі жүздердің өз ішінде жүріп
жатты. Дегенмен бұдан қазақ жүздерінің арасында саяси,
шаруашылық-мәдени, этностық байланыстар болмады
деген түсінік тумауы керек. Көшпелі мал
шаруашылығымен айналысатын, отырықшы не жартылай
отырықшы ру-тайпалардың арасында өзара айырбас,
сауда қатынастары жиі болды. Жүздердің көршілес
жатқан руларының арасында құдандалық, тамырлық
қатынастар да өркендеді.
Ішкі шекаралас аудандарда жер дауы, жесір дауы
мәселесі де болып тұрды. Сондықтан жүздердің ішкі
шекаралық аудандары қазақ халқының өзара мәдени,
тілдік, тұрмыстық, шаруашылық бірлігіне дәнекер
болған алтын көпір, үзілмес желі қызметін атқарды.
Ал ел басына күн туған жағдайда, сыртқы жаулардан
қорғану мәселесінде қазақ жүздері жұдырықтай
жұмыла білді. Ол кезде "мынау бәлен жүздің жері,
елі" деп бөлінбеді, бүкіл қазақ жері, қазақ елі үшін
қай жүздің баласы болсын, жанын қиюға даяр тұрды.
Қазақ жүздерінің ішкі бірлігінің, жалпықазақтық
патриотизмнің, елдіктің озық үлгісін біз Жоңғар
шапқыншылығы оқиғаларынан көреміз. Мұндай
мысал көптеп саналады. Қазақ жүздерінің
қордаланып қалған ішкі, сыртқы мәселелері
жүздердің басы қосылған құрылтайларында,
жиындарында шешіліп отырды.

Жүздер жөніндегі нақты деректер XVIII ғасырдың бірінші
ширегінен бастап кездеседі. 1731 жылы қазақтардың
бодандығы жөніндегі келіссөзге Кіші жүз арасына келген
А.Тевкелев былай деп хабарлайды: "... қырғыз-қайсақ ордасы
үш бөліктен, атап айтканда: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүзден
(Үлкен орда, Орта орда, Кіші орда) тұрады".
Үштік бөлініс қазақ жерін мекендеген көне тайпалардан келе
жатқан дәстүр. Сақтар: тиграхаудау хаомаварға және
парадарайя болып үш бөлікке бөлінген. Көне үйсіндерде, көне
түркі-моңғол көшпенділерінде үштік одаққа бөліну дәстүрі
болған. Бұдан біз, жалпы, үштік бөлініс қазақтардың арғы
тектерінің дәстүрінде бар екенін көреміз.
Кең-байтақ қазақ жерінде мұндай үлкен одақтар құру саяси,
әскери-қорғаныс, шаруашылық-ұйымдастырушылық, басқару
қажеттіліктерінен туындаған. Мұндай одақтар қазақ жерінде
қыпшақтар заманын бастап құрылған болуы керек. Ал мұндай
жүздік одақтарға бөлінудің аякталуы қазақ халқының құрылуы
кезеңімен сәйкес келсе керек.

Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Нұр - Сұлтан қаласы

ҚАЗАҚ ЖҮЗДЕРІ ТУРАЛЫ

Қазақ жүздерінің ішкі белгілері

Қазақстандағы трайболизм

Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама

Қарқаралы тауының шығу тарихы

Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары

Әбілқайыр ханға дейін Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ МАЙҚЫ БИДІҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ

“Жанұя және математика”

Пәндер