Тыныс белгілері

Тыныс

белгілері.

Оның қойылу себептері.

Comstech • Oct. 15, 2020

DISCUSSION OUTLINE

«Пунктуация» деген термин латынның punctum - «нүкте» деген сөзінен алынған. Ол - жазуға тән шартты белгі. Тыныс белгілері айтайын деген ойды нақтылы, дәл түсінікті етіп жеткізу үшін, сондай-ақ баяндалмақшы пікірді ала-құла етпей, айқын білдіру үшін қолданылады.

Тыныс белгілерін зерттеген ғалымдар:

С. Жиенбаевтың 1940 жылы жарық көрген «Сөйлемнің тыныс белгілері» атты кітабы ең алғашқы емле ережелері туралы еңбек болып

Ф. Мұсабекованың «Жай сөйлем пунктуациясының негіздері», «Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы»

Ш. Әуелбаевтың «Пунктуацияның қиын мәселелері»

Р. Сыздықованың «Емле және тыныс белгілері» еңбектерін жатқызамыз.

А. Ысқақов және Ә. Хасеновтің 1951 жылы жарық көрген атты кітабына дейін емле ер«Тыныс белгілері» ержелеріне байланысты бірден-бір қолданыста болған оқулық болып табылады.

ТІЛ БІЛІМІНДЕ ҚАЗАҚ ОРФОГРАФИЯСЫНЫҢ ҮШ ПРИНЦИПІ НЕГІЗГЕ АЛЫНАДЫ:

COMSTECH • OCT. 15, 2020

ТАРИХИ-ДӘСТҮРЛІК

ПРИНЦИП

ФОНЕМАТИКАЛЫҚ

ПРИНЦИП

МОРФОЛОГИЯЛЫҚ

ПРИНЦИП

Тіл білімінде қазақ орфографиясының үш

принципі

МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ПРИНЦИП БОЙЫНША СӨЗ БӨЛШЕКТЕРІНІҢ ТҮБІР ТҰЛҒАЛАРЫ САҚТАЛЫП ЖАЗЫЛАДЫ. МЫСАЛЫ: ЖҰМЫС, БАС ДЕГЕН СӨЗДЕРГЕ -ШЫ ҚОСЫМШАСЫ ЖАЛҒАНҒАНДА БҰЛ СӨЗДЕР ЖҰМЫШШЫ, БАШШЫ БОЛЫП ЕСТІЛЕДІ. БІРАҚ ЖАЗУДА ОНЫҢ БАСТАПҚЫ ТҮБІР ТҰЛҒАСЫ САҚТАЛЫП, ЖҰМЫСШЫ, БАСШЫ БОЛЫП ЖАЗЫЛАДЫ.

ТАРИХИ-ДӘСТҮРЛІК ПРИНЦИП БОЙЫНША СӨЗДЕРДІҢ БІР КЕЗДЕРІ ҚАЛЫПТАСЫП, ҮЙРЕНШІКТІ БОЛЫП КЕТКЕН ТҮРІ САҚТАЛАДЫ. ӨЗГЕ ТІЛДЕН ЕНГЕН СӨЗДЕР ҚАЗАҚША АЙТЫЛУЫНША ЕМЕС, СОЛ ТІЛДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН САҚТАП ЖАЗЫЛАДЫ. МЫСАЛЫ: ХАТ, ГАУҺАР, ЖИҺАН, АЛГЕБРА, ХИМИЯ ЖӘНЕ Т. Б.

ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПКЕ ДЫБЫСТАРДЫҢ БІР СӨЗ ІШІНДЕГІ НЕМЕСЕ СӨЗ АРАЛЫҚТАРЫНДАҒЫ БІР-БІРІНЕ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРЛЕРІ ЕСКЕРІЛМЕЙ, НЕГІЗГІ ФОНЕМАЛЫҚ ТҮРІ (МӘНІ) САҚТАЛЫП ЖАЗЫЛУЫ ЖАТАДЫ. МЫСАЛЫ: ҚАШАНҒЫ, ТҮНГІ, КҮНГЕ ДЕГЕН СӨЗДЕРДІҢ ЕСТІЛУІ ҚАШАҢҒЫ, ТҮҢГҮ, КҮҢГӨ БОЛАДЫ. БІРАҚ

БҰЛАРДЫҢ АЙТЫЛУЫНДАҒЫ (ЕСТІЛУІНДЕГІ) ФОНЕМАЛАРДЫҢ (ДЫБЫСТАРДЫҢ) ҚОСАЛҚЫ РЕҢКІ ЕСЕПКЕ АЛЫНБАЙ, СӨЗ БӨЛШЕКТЕРІНІҢ ТҮПКІ ТҰЛҒАЛАРЫ САҚТАЛЫП, ФОНЕМАЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ РЕҢКІ ТАҢБАЛАНАДЫ ДА, ҚАШАНҒЫ, ТҮНГІ, КҮНГЕ БОЛЫП ЖАЗЫЛАДЫ. БҰЛ ЕМЛЕ ЕРЕЖЕЛЕРІНІҢ ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ПРИНЦИПІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАНЫТАДЫ.

Жазуда

тыныс белгілері үш ұстанымға сүйенеді:

Грамматикалық ұстаным

Comstech • Oct. 15, 2020

Мағыналық ұстаным

Интонациялық ұстаным

Жазуда

тыныс белгілері үш ұстанымға сүйенеді:

Интонациялық ұстаным. Сөйлемдерді оқуда дауыс ырғағының құбылып қолданылуы тыныс белгілерінің қосымша, көмекші қызметін танытады. Яғни сөйлемнің айтылу мақсатын, сөйлемдегі сөздердің мағыналарын ашып айқындауға ықпал етеді. Мысалы: - Ойбай, жаратқан, Мәкіш-ай. Ділдәң не? Не деп кетті.

Грамматикалық ұстаным бойынша тыныс белгілерін қоюда сөйлемнің құрылымдық ерекшеліктері негізге алынады. Мысалы: Таң атқалы бұл бөлменің есігі ашылып, кісі кіргені осы еді (М. Әуезов) деген сөйлемде күрделі ой беріліп тұрғандықтан, грамматикалық негіз екеу. Сондықтан тыныс белгісі жай сөйлемдердің арасына және сөйлемнің соңына қойылады.

Мағыналық ұстаным. Тыныс белгілері сөйлемнің ішіндегі кейбір сөздерді мағыналық жағынан айқындап тұрады, яғни сөздердің мағыналарын ашып көрсетіп тұрады. Сондықтан бұны мағыналық ұстаным деп атайды. Мысалы: - Мәкіш, әкең оңай сапарға бара жатқан жоқ, - деді (М. Әуезов) деген сөйлемде ойдың нақты кімге арналғандығын нақтылап тұр.

Сөйлем соңына қойылатын тыныс белгілер:

. . .

Нүкте белгілі бір ойдың аяқталуына байланысты қойылады. Нүкте дұрыс қойылмаса сөйлем түсініксіз болады. Нүкте мынандай жағдайларда қойылады:

Сұрау белгісі біреуден жауап күтуді, сұрап білуді мақсат ететін сұраулы сөйлемнен кейін қойылады. Сұраулы сөйлемдер сұрау мәнді сөздердің қатысуы арқылы және интонация

арқылы жасалады.

Леп белгісі. Адамның түрлі көңіл күйін білдіретін лепті сөйлем мен тілек, өтініш,

алғыс, бұйрық, зекіру, зіл сазындағы бұйрықты сөйлемдерден кейін леп белгісі қойылады.

Көп нүкте - белгілі бір себептермен ойдың аяқталмай қалғандығын немесе айтылмақшы пікірдің толық айтылмағандығын білдіру үшін қойылатын тыныс белгі.