Көлеңкелі нарық

Нарық: түрлері, құрылымы,

үлгілері.

жоспар

Нарықтың (нарықтық экономиканың) қалыптасу тарихы, құрылымдық жағдайы және мәні.

Нарық түрлері және классификация.

Нарық құрылымы және инфрақұрылымы.

Мақсат:

Нарықтық экономиканың құрылу тарихын, оның әкімшілдік- әміршілдік экономика алдындағы артықшылықтарын оқу,

нарықтық экономиканың құрұлу принциптерін, қызметтері мен қатынастар жүйесін игеру,

нарықтық әртүрлілігін, құрылымын және нарық экономиканың әртүрлі үлгілерін, оның ішінде қазақстандық нарықтық қалыптасу үлгісіне тоқталып өтіп жетік анықтау.

Ежелгі Греция және ежелгі Риме содан кейін ортағасырларда Европаның бірнеше қалаларында сауда орталықтарын нарық деп атаған.

Бүгінгі таңда, дамыған елдерде нарық жүйесі ретінде көптеген нарық қызметтерінің жиынтығының бірлестігін айтуға болады.

Бүгінгі таңдағы нарық жүйесіне бірнеше ірі нарықтық қызмет орталықтарын атап айтуға болады: өндіріс құралдар нарығы, қызмет көрсету нарығы, еңбек нарығы, ссудалық капитал нарығы, құнды қағаздар нарығы, валюта нарығы.

Өндіріс құрал жабдығы

Тұтыну тауар мен қызмет көрсету нарығы

Еңбек нарығы

Өндірістік сала

Қайтарымды экономикалық байланыс нарық қызметін құрайды.

Бірінші қызметі нарық тұтыну саласын және өндіріс саласын бірлестіреді.

Нарықтың екінші қызметі өндірістің соңғы нәтижесін бақылаушы ролін атқарады.

Және соңғы маңызды қызметі бұл нарықтық айырбас кезіндегі сатушылар мен сатып алушылардың экономикалық қызығушылықтарын іске асыратын қызметінен көрінеді.

Hapықтың мәнiн көрсететiн қызметтеp

Дифференциалды қызметі нарықта әртүрлі топтардың болуы.

Баға орнатушы қызметі.

Ынталандырушы қызметі

Баға төмендеген кезде өндірушілер өндіруді қысқартып, жаңа техника, технология еңгізу, еңбектi ұйымдастыруды жетiлдiру арқылы шығындарды азайту мүмкiндiгiн iздей бастайды.

Реттеуші қызмет

Нарықтың реттеушi ролiн әкiмшiлiк басқару экономикалық жүйе түрінің өзгеруiне алып келiп, сәйкессiздiкке, тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өcyдeгi қозғаушы күшi ролiн жоюға алып барады.

Tayapлық өндіріс өзін - өзi реттеу қызмеmi

Тауарға деген сұраныc өскен сайын өндірушілер өз өндірісі көлемін кеңейтеді және бағаны өсiредi. Соның нәтижесiнде өндiрiс қысқара бастайды.

Ақпараттық қызметі

Тауар бағасы мен қызмет көрсету, банктегi депозит пен несиеге проценттiк өciімнің призма apқылы тұрақты өзгеруi нарықтағы экономиканың барометрiне, әpi айнасына айналдырады. Нарық өндipicкe қатысушыларға қажетті өндіріс шығындары жайлы жедел ақпарат беріп отырады.

Бұл тапшылықсыз өнiм жағдайында (сатып алушы тандай алғанда, өндірістегі монополиялық жағдай болмағанда және олардың арасыдағы бәсекеде) әрекет ете алады.

Өндірілген өнім мен еңбек шығынының қоғамдық маңыздылығын орнату қызметі.

Сауықтыру қызметі

Бәсекенің көмегімен қоғамдық өндірісті тиімсіз бірыңғай шаруашылықтан тазалап, үміт арттыратындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.

Нарықтық механизмi - шаруашылықты ұйымдастырудың түpi. Онда жеке тұтынушы мен өндiрушiлер нарық арқылы өзара ic-әрекет жасайды және экономиканың негiзгі үш мәселесiн шешудi мақсат етедi: «Heнi өндiру керек?», «қалай өндiру керек», «кiмдер үшiн өндiру керек?».

Нарықтың механизмі - сатушы мен сатып алушының өзара іс-әрекеттерінің бәсекелестік механизмі және сұраным мен ұсынымның негізгі 3 сұраққа жауап береді.

Нарық механизмi

Нарықтық экономиканың субъектiлерi

Үй

шаруашылығы

Фирма

Үкiмет

материалдық және адами ресурстарды өткере отырып, оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынaды

өндiрiс ресурстарын бiрiктiредi және қозғалысқа келтiрiп, өнім шығарады, қызмет көрсетедi және осы тауарды қалыптастырады

басқа фирмалардан салық алып, жеке кәсiпорындарға дотация, субсидия бередi және кәсiпкерлерден қажетті ресурстарды сатып алады.

Нарықтық экономиканың субъектiлерi

Үй

шаруашылығы

Фирма

Үкiмет

салық

дотация

субсидия

ресурстарды

материалдық және адами ресурстарды

салық

Трансферттік төлемдер

Hapық- күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлi белгiлермен классификациялауға болады.

Нарық классификациясы

Ұйымдық тұрғыдағы белriсi

Құрылымдық тұрғыдан бөлу

Территориялық

Базар, биржа, аукцион, жәрменке, аймақтық нарық, ішкі нарық, әлемдiк нарық

Бесекелестiк сипат пен деңгейi тұрғысынан

Монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке, еркін, реттеушi

Пропорционалдық деңгейi тұрғысынан

Баланстанған, баланстанбаған

Салалық сипаты тұрғысынан

Сала аралық, салалық, ішкі салалық (өндірicтiк сала, қызмет көрсету салалары, материалдық емес игiлiктер)

Тауарды бағыттау тұрғысынан

Азық-тулiктiк, азық- түліктік емес, тағамдық, тағамдық емес

Заңдылыққа сай келу .

Арнайы ресми, ресми емес

Жетiлу деңгейi тұрғысынан

Дамыған нарық, қалыптасушы нарық

Нарық субъектiсi тұрғысынан

Сатушы нарығы, тұтынушы нарығы

Нарықты қалыптастыратын адамзат қызметінің саласы

Бағалы қағаздар нарығы

Қағаз нарығы

Валюталық нарық

Капитал нарығы

Көлеңкелі нарық

Рухани идея мен өнім нарығы

Ғылыми-техника өнімі нарығы

Ғылыми-техникалық нарық

Ақпараттық нарық

Қаржы саласы

Рухани сала

Қазiргi Hapық курделi жүйенi құрап, ол көптеген саладан және табиғаты әртурлi функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндiрушi мен тұтынушы арасындағы шаруашылықтың байланыстарын құрайды.

Нарықтық экономиканың ерекшелiктерi:

1) Нарықта тауар массасының болуы;

2) Нарықта дамыған және нарақты ақша жүйесi бар;

3) Нарық өзiнiң еркiндiгiне қарамастан сұраныс, ұсыныс, баға, бәсекелестiк заңдылықтарына тәуелдi;

4) Нарық дүниежузiлiк нарықтың алдында ашық болады.