Ағымдағы активтердің айналысы
Кіріспе
Айналым активтерін басқару саясаты кәсіпорынның айналым активтерінің қажетті мөлшері мен құрамын қалыптастырып, қаржыландыру көздерінің құрылымдарын рационализациялау мен тиімділендіруден тұратын жалпы каржы стратегиясының бір бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның айналым құралдары дегеніміз өндіріс пен сатылудың үздіксіздігі мен жоспарлы процесін қамтамасыз етуге бағытталған жэне өндірістік айналым қорлары мен айналым қорларындағы қаржы ресурстары. Айналым құралдары бар кәсіпорын жеткізушілермен олардан алған заттар және еңбек құралдары үшін, жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысын, несие пайдаланғаны үшін банкпен, өндірістік қорлар төлемдері мен басқа төлемдер бойынша бюджетпен есеп айырыса алады. Айналым құралдарының болуы кәсіпорынның өндірістік және қаржы қызметінің қалыпты жағдайын жасауда маңызы зор. Сондықтан айналым құралдарын тиімді ұйымдастыру кәсіпорынның барлық экономикалық жұмысында алдыңғы қатарлы мәнге ие. Осыған орай кәсіпорынның айналым капиталын түзу мен оны тиімді пайдалану қазіргі заманда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Осылайша айналым активтеріне салынған қаржы ресурстарының қомақты көлемі, түрлерінің алуандығы айналым капиталын жеделдетуде және тұрақты төлем қабілетін қамтамасыз етуде үлкен рөл атқарады.
Курстық жұмысының өзектілігі кәсіпорынның айналым активтерін құрудың ең дұрыс жолы болып, меншікті капитал барлық негізгі капиталды және айналым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жолы болып саналады. Кәсіпорын барлық қарыз қаражаттары алынып қойып жатса да өмір сүре беретін болады. Кәсіпорынның капиталын пайдалану туралы тағы бір меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айналым қаражаттары келесі жолмен қалыптасып керек. (14) - ұзақ мерзімді қарыздар есебінен, ал (34) бөлігі қысқа мерзімді қарыздар есебінен қалыптасады.
Курстық жұмысын жазудағы басты мақсат кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету және олардың құрамын талдау.
Алға қойған мақсатқа орай мынандай міндеттер туындайды:
кәсіпорынның айналым құралдарының экономикалык мәні мен жіктелуін ашу;
айналым құралдарының түзілу көздерін анықтау;
- кәсіпорынның ағымдағы активтері мен ағымдағы пассивтердің кұрамы мен
құрылымын талдау;
айналым құралының айналымын жылдамдатудың негізгі әдістерін қарастыру;
материалды-өндірістік запастарды, дебиторлық қарыздарды және қаржы құралдарын басқару бойынша ұсыныстар жасау.
Кәсіпорынның айналым капиталын түзу мен пайдаланудағы қаржылық қарым-қатынастар зерттеу тақырыбы болмақ.
Сондай-ақ, қаржы менеджментінің міндеттерінің күрделілігін анықтайтын басқа да жағдайлар айналым активтерін баскаруға тікелей байланысты. Мұндай міндеттер кешені мен оларды іске асыру механизмі кәсіпорындағы айналым активтерін баскару саясатын қалыптастыруда көрінеді.
Курстық жұмысының объектісі Смак жауапкершілігі шектеулі серіктестігі. Оның негізгі қызметі сүт және сүт өнімдерін өндіру.
Курстық жұмысының теоретикалық негізі отандық және шетелдік ғалым-экономистердің кәсіпорынның айналым активтерін баскару саласындағы
жарияланымдары. Жұмыста "Смак" ЖШС-інің есеп деректері, Қазақстан Республикасының заң актілері пайдаланылды.
1 ТАРАУ. АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫК МАЗМҰНЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның айналым активтерінің экономикалық мәні мен
жіктелуі
Шаруашылық қызмет жасайтын әрбір кәсіпорынның өнімді үздіксіз өндіру мен сатуды қамтамасыз ететін айналым капиталы болуы тиіс. Айналым құралдары -- өндірістік айналым қорлары мен айналым қорларына авансталған қаржы. Айналым құралдары оның экономикалық мәнімен анықталады. Айналым құралдарына өндіріс процесі, сондай-ақ айналым процесі жатады. Кәсіпорынның айналым құралдары өнім өндіру мен сату процесіне қатысып үздіксіз айналым құрайды. Мұнда олар айналым аумағынан өндіріс аймағына және керісінше түсіп отырады. Айналым қоры мен өндірістік айналым қорлары түріне ауысып отырады. Осылайша кезек-кезек үш фазадан өте отырып айналым құралдары өзінің табиғи заттық формасын өзгертеді. Бірінші фазада (А-Т) айналым құралдары алғашында ақша түрінде болып өңдірістік запастарға ауысады, яғны айналым сферасынан өндіріс сферасына өтеді. Екінші фазада (Т-Ө-Т1) айналым құралдары өндіріс процесіне тікелей қатысады және аяқталмаған өндіріс, жартылай фабрикаттар мен дайын өнім түріне келеді. Айналым кұралдарының айналымның үшінші фазасы (Т1-А1) қайтадан айналым фазасында өтеді[1]. Дайын өнімді өткізу нәтижесінде айналым құралдары қайтадан ақша кұралдары түріне өтеді. Түскен ақшалай түсім мен алғашқыдағы жұмсалған ақша құралдарының айырмасы (А1-А) кәсіпорын ақшасының қорлану мөлшерін көрсетеді. Осылайша толық айналым жасай отырып (А-Т-Ө-Т1-А1) айналым құралдары барлық деңгейлерде уақытпен пареллельді жұмыс жасайды. Ол өз кезегінде айналым мен өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Айналым құралдарының айналымы органикалық бірліктегі үш фазадан тұрады. Өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын айналым құралдарына қарағанда мекеменің негізгі айналым қорлары әр өндіріс процесінде толығымен тұтынылады, өзінің құнын дайын өнімге түгелдей салады және өзінің табиғи түрін өзгертеді. Айналым құралдарын қайта өндіру процесіне орналастыру оларды өндірістік айналыс қорлары мен айналым қорларына жіктейді. Өндірістік айналым қорлары өндіріс процесінде жұмыс жасаса, ал айналым қорлары -- айналым процесінде, яғни дайын өнімді өткізуде және тауарлы-материалдық құндылықтарды сатып алуда. Бұл қорлардың тиімді тепе-тендігі құн жасауда қатысатын өндірістік айналым қорларының неғұрлым көп бөлігіне байланысты. Айналым қорларына кәсіпорынның қоймасындағы дайын өнім, кассадағы және банктегі есеп шоттағы, сондай-ақ тиелген аяқталмаған есеп айырысудағы ақша қаражаты жатады. Өндірістік айналым қорларының және айналым қорлары сомасының ақшалай көрінісі кәсіпорынның айналым құралдарын құрайды. Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты басқару оларды жіктеуді қажет етеді. Қаржы менеджменті тұрғысынан айналым акивтерін жіктеу төмендегі негізгі белгілері бойынша жүргізіледі:
1. Түзілудің қаржы көздерінің сипаты бойынша:
а) Жалпы айналым активтері -- өз есебінен және қарыз капитал есебінен түзілген олардың жалпы- мөлшерін сипаттайды.
ә) Таза айналым активтері -- өз есебінен және ұзақ мерзімді қарыз капитал есебінен түзілген оның бөлігін сипаттайды.
ТАА-КҚМ, (1)
мұндағы, КҚМ -- кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы міндеттемелері.
б) Жеке меншік айналым активтері -- кәсіпорынның өз есебінен түзілген айналым активтерінің бір бөлігі.
ЖМАА= ОА-ҰҚК-КҚМ,
мұндағы YenҚК -- кәсіпорынның айналым активтеріне инвестицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы. Егер кәсіпорын айналым құралдарын қаржыландыруға ұзақ мерзімді қарыз капиталын пайдаланбаған жағдайда жекеменшік және таза айналым құралдарының сомалары сәйкеседі.
2. Түрлері бойынша:
а) Шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары. Айналым активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік қызметін қамтамасыз ететін запас түріндегі олардың кіретін материалдық ағымының көлемін сипаттайды.
ә) Дайын өнім қоры (запасы). Сатуға, өткізуге арналған запас түріндегі олардың шығатын материалдық ағымының көлемін сипаттайтын айналым активтерінің түрі. Аяқталмаған өндірістің көлемі мен циклының ұзақтығы шағын болған жағдайда оны айналым активтерінің осы түріне қосады, болмаса -- жеке бір түрге жатқызады.
б) Дебиторлық қарыздар. Заңды және жеке тұлғалардың тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс бойынша және т.б. қаржы міндеттемелерімен көрінетін кәсіпорын пайдасындағы қарыз сомасын сипаттайды.
в) Ақша активтері. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оған ұлттық және шетел валютасындағы қалдық ақша ғана емес, сонымен бірге қысқа мерзімді қаржы салымдарының сомасын да жатқызады. Олар ақша активтерінің уақытша бос қалдығын инвестиция түрінде қарастырады. Яғни ақша құралдарының алып -- сатарлық қалдығы.
г) Басқалар.
3. Операциялық процесте қатысу сипатына қарай:
а) Өндіріс цикліне (шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар запастары; аяқталмаған өндіріс көлемі; дайын өнім қоры) қызмет ететін айналым активтері;
ә) Қаржы цикліне (дебиторлық қарыз және т.б.) қызмет ететін айналым активтері;
4. Айналым активтерінің қызмет ету кезеңдеріне карай:
а) Тұрақты айналым капиталы -- айналым активтерінің тұрақты бөлігі.
Бірінші трактовкаға сәйкес айналым капиталы (немесе ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) дегеніміз барлық операциялық цикл кезіндегі ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік запастардың сұранысы салыстырмалы бөлігі. Бұл кәсіпорынның тұрақты қолданысындағы ағымдағы активтердің орташаланған көлемі, мысалы уақыттық өлшем бойынша. Басқа трактовка бойынша тұракты айналым капиталы өндіріс қызметін іске асыруға қажетті ағымдағы акгивтердің төмендетілмейтін минимумымен анықталуы мүмкін.
Бұл дегеніміз кәсіпорын өзінің қызметін іске асыру үшін оған айналым құралдарының белгілі бір минимумы қажет. Мысалы, есеп шоттағы ақша қаражатының тұрақты қалдығы, резервті капиталдың белгілі бір аналогы.
ә) Ауыспалы айналым капиталы (немесе ағымдағы активтердің ауыспалы бөлігі) категориясы дағдарыс кезінде немесе сақтандыру қоры ретінде қажетті қосымша ағымдағы активтерді көрсетеді. Мысалы, қосымша өндірістік-материалдық запастардың қажетті сатудың науқанды кезіндегі сатылымның жоғары деңгейін қолдаумен байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар сатылым барысына қарай дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен материалдар, сондай-ақ еңбек ақы төлемдерін науқан кезінде жабуға қажет.
Өндірістің айналым қорларының жіктелуі:
1. Өндірістік запастағы айналым қорлары.
а) шикізат, негізгі материалдар;
э) сатып алынатын жартылай фабрикаттар;
б) көмекші материалдар;
в) отын;
г) ыдыс және ыдыс материалдары;
ғ) ағымдағы жөндеуге арналған бөлшектер;
д) тез тозатын шаруашылық заттары мен аспаптар.
2. Өндіріс процесіндегі айналым қорлары:
а) аяқталмаған өндіріс;
э) жаңа өнімді игеру шығындары;
б) өзі дайындаған жартылай фабрикаттар.
Шикізат -- бұл оны табуға немесе өндіруге еңбек жұмсаған еңбек өнімі.
Материалдар -- өнеркәсіптік өңдеуге түскен еңбек өнімдері. Мысалы, металлды пракаттау. Негізгі материалдардан өнім жасалады, олар оның негізгі мазмұнын құрайды.
Жартылай фабрикаттар -- өндірістің бір немесе бірнеше кезеңінен өткен, бірақ тағыда өндеу мен жинақтауды қажет ететін еңбек өнімдері.
Ыдыс және ыдыстық материалдар -- өндіріске қажетті орамдар мен материалдардың барлық түрлері.
Аяқталмаған өндіріс -- өнделіп жатқан немесе өңдеуді қажет ететін, дайын өнімнің құрамына енбеген еңбек өнімдері. Әртүрлі кәсіпорын айналым қорларының құрамы, құрылымы және құны әр алуан.
1.2. Кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерінің түзілу көздері
Шаруашылық қызметінің айналым құралдарымен жеткілікті қамтамасыз етілуі үшін оның көлемі жеке капиталдың көлемінің 13 бөлігімен тағайындалады. Өйткені айналым құралдарының көптігі кәсіпорын капиталының бір бөлігі бос жатып, пайда әкелмейтіндігін көрсетеді.
Жалақы бойынша қарыздар; бюджетке қарыздар; жеткізушілерге қарыздар және т.б.
Әдетте кәсіпорынның айналым құралдарына деген ең төменгі сұранысы өзінің жеке көздерімен қанағаттандырылады: жарғы капиталының, резервті капиталының, жинақтау қорының және мақсатты қаржыландыру пайдалары.
Кәсіпорынның жекеменшік каражаты кәсіпкерлік қызметтің артуы мен акционерлендіруде шешуші рөл атқарады. Өйткені шаруашылық субъектісінің қаржы тұрақтылығын және оперативті өзіндік қабілетін қамтамасыз етеді. Жекешелендірілген кәсіпорындардың жеке айналым құралдары толығымен олардың құзырында. Кәсіпорындар оны сатуға, азаматтарға, басқа шаруашылық субъектілеріне беруге, жалға беруге және т.б. құқылы.
Нарық конъюнктурасы әрдайым өзгеріп отырады. Сондықтан кәсіпорындардың айналым құралдарына деген сұраныстары да тұрақсыз. Бірқатар объективті себептерге қарай (инфляция, өндіріс көлемінің өсуі, клиент шоттарын төлеудегі кідірістер және т.б.) кәсіпорында айналым құралдарына деген уақытша қосымша сұраныстар туады. Бұл сұраныстарды тек өз қаржысынан жабу іс жүзінде мүмкін болмай қалады. Сондықтан кәсіпорынның өз есебінен жұмыс істеуінің үстемдігі екінші орынға ығысады. Мұндай жағдайларда шаруашылық қызметтің қаржылық қамтамасыз етілуі қарыз беретін көздерді тартумен қатар жүреді: банк және коммерциялық несилер, займдар, инвестициялық салықтық несие, кәсіпорын жұмысшыларының құралдарды пайдалану өз құралдарын пайдаланғаннан анағұрлым тиімді. Сондықтан айналым құралдарын түзу процесін басқарудың негізгі міндеті займды құралдары тартудың тиімділігін қамтамасыз ету болып табылады.
Көбінесе банк несиесі түрінде болып келетін займдық құралдар кәсіпорынның құралдарға деген қосымша сұранысын қанағаттандырады. Сонымен бірге банктің несие беруінің шарттарының бастыларының бірі кәіпорынның қаржы жағдайының сенімділігі және оның қаржы тұрақтылығын бағалау. Несие кәсіпорынның пайдасы есебінен жабылады. Егер несие тағайындалған несиені өтеу мерзімі ішінде болса, онда бұл пайда салықтан босатылады. Ал банктік пайыздық төлемге келетін болсақ, белгіленген мерзім уақытында төленген пайыздық шығындар өнімнің өзіндік құнына енеді. Бұл айналым кұралдарын толтыруға берілетін несие Қазақстан Республикасы Халықтық банкінің Қазақстан Республикасы қаржы Министрлігіне ашып отырған несие желісі есебінен берілуіне байланысты. Ол Қазақстан Республикасы Халықтық банкінің есепті ставкасынан аспайды. Несиені өтеу уақытын өткізіп алғанда жағдайда, сондай-ақ несие бойынша пайыздарды төлеу кәсіпорын құзырындағы пайдадан, яғни таза пайда есебінен төленеді. Банк несиелері инвестициялық (ұзақмерзімді) және қысқа мерізмді несие түрінде болады. Банк несиелері негізгі және ағымдағы активтерді сатып алуға кеткен шығындарды қаржыландыруға, сондай-ақ кәсіпорынның маусымдық сұраныстарын қаржыландыруға, тауарлы-материалдық запастардың, дебиторлық қарыздардың, салық төлемдерінің, әдеттен тыс шығындардың уақытша өсуіне қарай қаржыландыруға бағытталады.
Жұмысшылардың инвестициялық жарнасы (салымы) -- бұл жұмысшының экономикалық субъектінің дамуына деген белгілі бір пайызға төленген ақшалай жарнасы. Тараптардың пайдасы келісім шартпен немесе инвестициялық салымдар туралы ережелермен рәсімделеді. Кәсіпорынның айналым құралдарына деген сұранысы айналымға қарыздық бағалы қағаздар мен облигацияларды шығару арқылы өтеле алады. Облигация облигацияны ұстаушы мен құжатты эммитациялаған тұлға арасындағы қатынасты растайды.
Айналым құралдарының түзілуі, пайдаланылуы және ұйымдастырылуы өндіріс барысына, ағымдағы өндірістің және қаржы жоспарының орындалуына белсенді ықпал етеді. Айналым құралдарын ұйымдастыруға кіретіндер:
* Айналым құралдарының құрамы мен құрылымын анықтау;
* Айналым кұралдарына деген сұраныстарды айқындау;
* Айналым құралдарының түзілу көздерін аныктау;
* Айналым құралдарын басқару әрі бағыттау;
* Айналым құралдарының тиімді пайдаланылуына және сақталуына жауапкершілік
Айналым құралдарын жоспарлау мен оларды тиімді пайдалануға жауапты менеджерлердің басты міндеті де осы. Кәсіпорынның айналым құралдарына деген сұранысы көптеген факторларға байланысты:
* өндіріс және өткізу көлеміне;
* бизнес түріне;
* қызмет аумағына;
* өндіріс циклінің ұзақтығына;
* кәсіпорын капиталының құрылымына;
* кәсіпорынның есеп саясаты мен есептесу жүйелеріне;
* кәсіпорынның шаруашылық қызметін іс жүзівде несиелеу шарттарына;
* материалдық-техникалық жабдықталу деңгейіне;
* тұтынылатын шикізаттың түрлері мен құрылымдарына;
* кәсіпорынның өндіріс көлемі мен өнімді сатудың өсу қарқынына;
-- менеджерлер мен есепшілердің шеберлігіне және тағы басқа факторларға.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге - қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және жұмыскерлерге арналған қарыздар жатады.
Қарыз негізінен келісім-шарттың негізінде бір тарап (қарыз беруші) екінші бір тарапқа (қарыз алушыға) өзінің меншігіндегі мүлкін немесе ақшасын береді, ол кезде қарызды алушы жағы сонымен байланысты барлық міндеттемелерді орындауды өз міндетіне алады.
1.3. Фирманың ағымдағы активтері мен ағымдағы пассивтерін
басқару саясатының негізгі түрлерінің сыныпттамасы
"Айналым капиталы" деген термин ақша қаражаты түріндегі немесе бір жыл, болмаса бір өндіріс циклі ішінде соған айналдырылған кәсіпорынның қозғалмалы активтеріне қатысты. Таза айналым капиталы ағымдағы активтер (айналым құралдары) мен ағымдағы міндеттемелер (қысқа мерзімді несиелер мен кредиторлық қарыздар) арасындағы айырмашылық ретінде анықталады және айналым активтері қаржының ұзақ мерзімді көздерінен қандай мөлшерде өтеліп жатқанын көрсетеді (1-сурет).
Ағымдағы
Міндеттемелер
Ағымдағы
Міндеттемелер
Ағымдағы
активтер
Ағымдағы
активтер
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Негізгі қорлар
Негізгі қорлар
Өз меншік капиталы
Өз меншік капиталы
Сурет 1. Активтер мен оларды жабу көздерінің арасындағы өзара байланыстың логикасы
* Ескерту автордың құрастыруымен
Айналым құралдары әржақты сипатталуы мумкін. Бірақ негізгі сипатамаларына олардың ликвидтілігі, көлемі және құрылымы жатады.
Өндіріс қызметі процесінде айналым құралдарының жеке элементтерінің тұрақты өзгеруі жүріп отырады. Кәсіпорын шикізат пен материалдар сатып алады, өнім шығарады, сосын оны әдеттегідей несиеге сатады. Нәтижесінде дебиторлық қарыз пайда болады. Ол белгілі бір уақыт өткеннен кейін ақша қаражатына айналады (2-сурет).
Ақша қаражат
Дебиторлық қарыз Өндірістік
материалдық запастар
Дайын өнім
Сурет 2. Ағымдағы активтердің айналысы
Айналым активтерінің айналыс табиғаты айналым капиталдарын басқаруда негізгі мәнге ие. Ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі, яғни олардың абсолютті өтімділікке ие ақша қаражаттарына ауыса алу қабілеті бойынша ажыратылады. Айналым құралдарының көлемі мен құрылымына келетін болсақ, олар көбінесе салалық қарастылығына байланысты анықталады. Мысалы, айналым сферасының кәсіпорындары тауарлы запастың жоғары үлес салмағына ие, қаржы корпорацияларында әдетте ақша каражаттарының көп мөлшері мен олардың эквиваленттері байқалады.
Айналым құралдарының көлемі өндіріс процесінің сұранысымен ғана емес, сонымен бірге кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан айналым капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлу қарастырылған (3-сурет).
Тұрақты айналым капиталы (жүйелі бөлігі) -- ағымдағы активтердің өндіріс қызметін іске асыруға қажетті минимумы.
Айналым капиталының ауыспалы категориясы (немесе ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі) науқан кезіндегі резервті капитал ретінде қажетті қосымша ағымдық активтерді көрсетеді.
Активтер Өзгермелі бөлік Барлық актив
Жүйелі бөлік
Жүйелі бөлік
Айналымнан тыс активтер
Айналымнан тыс активтер
Сурет 3. Кәсіпорынның активтерінің динамикалық қатарының
компоненттері
Айналым капиталдарын басқару саясатының мақсатты бағыты ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздері мен ұзақ мерзімді өндіріске және кәсіпорынның тиімді қаржы қызметіне жеткілікті олардың арасындағы қатынас арқылы анықтау болып табылады. Бұл факторлар мен нәтижелі көрсеткіштердің өзара байланысы көрнекті. Кредиторлар алдындағы міндеттемелерді үнемі орындамау экономикалық байланыстардың үзілуіне, осыдан шығатын көптеген салдарларға әкеп соғады.
Қалыптасқан мақсатты бағдар стратегиялық сипатқа ие. Сонымен бірге ағымдағы қызметті басқаруды тиімді ететін айналым құралдарының мөлшерін қолдау да маңызды. Күнделікті қызмет тұрғысынан алғанда кәсіпорынның қаржы-шаруашылық сипаттамасының ең маңыздысы оның өтімділігі, яғни қысқа мерзімді кредиторлық қарыздарды уақытында жауып отыру қабілеті. Кез-келген кәсіпорын үшін өтімділіктің жеткілікті деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының көрінісі. Өтімділікті жоғалту тек қана қосымша шығындар емес, сонымен бірге өндіріс процесінің ауық-ауық тоқтап қалуына да әкеп соғады. 4-суретте таза айналым капиталының жоғары және төмен деңгейдегі өтімділіктің қауіптілігі көрсетілген. Егер ақша қаражаты, дебиторлык қарыз және өндірістік-материалдық запастар салыстырмалы төмен жағдайда болса, онда төлем қабілетінің жоқтығы немесе рентабельді қызметті іске асыруға қажетгі қаржының жетіспеу ықтималдығы жоғары.
Қауіп деңгейі
Таза айналым капиталының деңгейі
Төмен Орташа Жоғары
Cурет 4. Айналым капиталының тәуекелі мен деңгейі
Суретте көрсетілгендей, таза айналым капиталы көлемінің өсуімен өтімділік қаупі азаяды. Сөзсіз, өзара байланыс неғұрлым күрделі түрде. Өйткені өтімділік деңгейіне ағымдағы активтердің барлығы бірдей деңгейде әсер етпейді. Дегенмен, айналым құралдарын басқарудың өтімділікті жоғалту қаупін минимумға жеткізетін қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден қаншалықты асып тұрса, соншалықты қауіп аз; осылайша таза айналым капиталы өсіруге талпынуға болады.
Пайда мен айналым капиталының деңгейі арасындағы тәуелділік түпкілікті басқа түрге жатады. (5-сурет).
Айналым капиталы төмен дәрежеде болған жағдайда өндірістік қызмет қажетті деңгейде қолдау көрмейді, бұл - өтімділікті жоғалту ықтималдығы, жұмыстың ауық-ауық тоқтауы және пайданың төмендігі. Айналым капиталының бірқатар тиімді деңгейінде пайда максималды болады. Айналым құралдарыньң көлемін одан әрі жоғарылату кәсіпорынның құзырында уақытша бос, қозғалыссыз ағымдағы активтер болуына, сондай-ақ пайданы төмеңдететін қаржыландырудың артық шығындарына әкеліп соғады. Осыған орай айналым капиталдарын басқарудың өтімділік қаупін азайтуға байланысты жоғарыда қарастырылған варианты шындыққа жанаспайды.
Пайда
ТАК деңгейі
Төмен Орташа Жоғары
Осылайша айналым капиталдарын басқару саясаты ликвидтілікті жоғалту қаупі мен жұмыстың тиімділігі ортасында ауызбірлікке табуды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл екі маңызды міндетті шешуге мүмкіндік береді.
1. Төлем қабілетін қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын шоттарын төлеуге, міндеттемелерін орындауға қабілетсіз болса, мүмкін банкрот болғанын жарияласа, мұндай шарт жоқ деп есептеледі .
2. Активтердің қол жетерлік көлемін, құрылымын және тиімділігін қамтамасыз ету. Әртүрлі ағымдағы активтердің әртүрлі деңгейі пайдаға әрқалай әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалдық запастардың жоғары деңгейі сәйкесінше ағымдағы көп шығындарды қажет етеді. Мұндайда дайын өнімнің кең ассортименті сату көлемін көтеруге және кірісті ұлғайтуға әсер ете алады. Ақша қаражатының, дебиторлық қарыздар мен өндірістік запастардың деңгейіне байланысты әр шешім осы актив түрінің тиімділігі тұрғысынан да, сондай-ақ айналым құралдарының тиімді құрылымы жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі мен тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады. Қысқа мерзімді қарыз негізгі құралдарды жабудың көзі бола алмайтынын ескерсек, көрсеткіштің бұл мәні нөлден белгілі бір максималды мәнге дейін М өзгеретіні белгілі. Көрсеткіш нөлдік мәнде болғанда таза айналым капиталының өтімділігін жоғалту қаупі неғұрлым жоғары мәнге жетеді; бұл көрсеткіштің өсуімен қауіп азаяды. Таза айналым капиталы максималды мәнге М теория түрінде қысқа мерзімді кредиторлық қарыз болмаған жағдайда жете алады. Бұл жағдайда М ағымдағы активтердің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту қаупі нөлге тең.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың әртүрлі стратегиясын атап көрсетеді. Бұл менеджердің оның өзгермелі бөлігін жабу көздерін тандауына тәуелді. Яғни таза айналым капиталының салыстырмалы көлемін талдауына байланысты. Мынандай төрт модель белгілі: мінсіз; агрессивті; консервативті; компромисті. Қаржыландыру стратегиясының осы модельдердің ішінен белгілі бір моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің мөлшерін тағайындауға және оның негізінде таза айналым капиталының көлемін есептеуге әкеледі, яғни ұзақ мерзімді пассивтер мен айналымнан тыс активтердің айырмасы (ТАК = YenМА-АТА). Сонымен әр стратегияның әрекетіне өзінің базалық баланстық тендігі сәйкес.
Ыңғайлы болу үшін келесі белгілерді енгіземіз:
АТА -- айналымнан тыс активтер;
АА -- ағымдағы активтер (АА=ЖБ+ӨБ);
ЖБ -- ағымдағы активтерді жүйелі бөлігі;
ӨБ -- ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
АП -- ағымдағы пассивтер (қысқа мерзімді міндеттемелер);
YenМЗК -- ұзақ мерзімді займдық капитал;
ЖМК -- жекеменшік капитал;
ҰМП -- ұзақ мерзімді пассивтер (YenМП = ЖМК+ҰМЗК);
ТАК -- таза айналым капиталы (ТАК = ТА-КП);
1.3. ФИРМАНЫҢ АҒЫМДАҒЫ АКТИВТЕРІ МЕН АҒЫМДАҒЫ ПАССИВТЕРІН БАСҚАРУ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІНІҢ СЫНЫПТТАМАСЫ
Айналым капиталы деген термин ақша қаражаты түріндегі немесе бір жыл, болмаса бір өндіріс циклі ішінде соған айналдырылған кәсіпорынның қозғалмалы активтеріне қатысты. Таза айналым капиталы ағымдағы активтер (айналым құралдары) мен ағымдағы міндеттемелер (қысқа мерзімді несиелер мен кредиторлық қарыздар) арасындағы айырмашылық ретінде анықталады және айналым активтері қаржының ұзақ мерзімді көздерінен қандай мөлшерде өтеліп жатқанын көрсетеді.
Айналым құралдары әржақты сипатталуы мумкін. Бірақ негізгі сипатамаларына олардың ликвидтілігі, көлемі және құрылымы жатады.
Өндіріс қызметі процесінде айналым құралдарының жеке элементтерінің тұрақты өзгеруі жүріп отырады[3]. Кәсіпорын шикізат пен материалдар сатып алады, өнім шығарады, сосын оны әдеттегідей несиеге сатады. Нәтижесінде дебиторлық қарыз пайда болады. Ол белгілі бір уақыт өткеннен кейін ақша қаражатына айналады.
Айналым активтерінің айналыс табиғаты айналым капиталдарын басқаруда негізгі мәнге ие. Ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі, яғни олардың абсолютті өтімділікке ие ақша қаражаттарына ауыса алу қабілеті бойынша ажыратылады. Айналым құралдарының көлемі мен құрылымына келетін болсақ, олар көбінесе салалық қарастылығына байланысты анықталады. Мысалы, айналым сферасының кәсіпорындары тауарлы запастың жоғары үлес салмағына ие, қаржы корпорацияларында әдетте ақша каражаттарының көп мөлшері мен олардың эквиваленттері байқалады.
Айналым құралдарының көлемі өндіріс процесінің сұранысымен ғана емес, сонымен бірге кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан айналым капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлу қарастырылған (3-сурет).
Тұрақты айналым капиталы (жүйелі бөлігі) -- ағымдағы активтердің өндіріс қызметін іске асыруға қажетті минимумы.
Айналым капиталының ауыспалы категориясы (немесе ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі) науқан кезіндегі резервті капитал ретінде қажетті қосымша ағымдық активтерді көрсетеді.
Айналым капиталдарын басқару саясатының мақсатты бағыты ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздері мен ұзақ мерзімді өндіріске және кәсіпорынның тиімді қаржы қызметіне жеткілікті олардың арасындағы қатынас арқылы анықтау болып табылады. Бұл факторлар мен нәтижелі көрсеткіштердің өзара байланысы көрнекті. Кредиторлар алдындағы міндеттемелерді үнемі орындамау экономикалық байланыстардың үзілуіне, осыдан шығатын көптеген салдарларға әкеп соғады.
Қалыптасқан мақсатты бағдар стратегиялық сипатқа ие. Сонымен бірге ағымдағы қызметті басқаруды тиімді ететін айналым құралдарының мөлшерін қолдау да маңызды. Күнделікті қызмет тұрғысынан алғанда кәсіпорынның қаржы-шаруашылық сипаттамасының ең маңыздысы оның өтімділігі, яғни қысқа мерзімді кредиторлық қарыздарды уақытында жауып отыру қабілеті. Кез-келген кәсіпорын үшін өтімділіктің жеткілікті деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының көрінісі. Өтімділікті жоғалту тек қана қосымша шығындар емес, сонымен бірге өндіріс процесінің ауық-ауық тоқтап қалуына да әкеп соғады. 4-суретте таза айналым капиталының жоғары және төмен деңгейдегі өтімділіктің қауіптілігі көрсетілген. Егер ақша қаражаты, дебиторлык қарыз және өндірістік-материалдық запастар салыстырмалы төмен жағдайда болса, онда төлем қабілетінің жоқтығы немесе рентабельді қызметті іске асыруға қажетгі қаржының жетіспеу ықтималдығы жоғары.
Суретте көрсетілгендей, таза айналым капиталы көлемінің өсуімен өтімділік қаупі азаяды. Сөзсіз, өзара байланыс неғұрлым күрделі түрде. Өйткені өтімділік деңгейіне ағымдағы активтердің барлығы бірдей деңгейде әсер етпейді. Дегенмен, айналым құралдарын басқарудың өтімділікті жоғалту қаупін минимумға жеткізетін қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден қаншалықты асып тұрса, соншалықты қауіп аз; осылайша таза айналым капиталы өсіруге талпынуға болады.
Пайда мен айналым капиталының деңгейі арасындағы тәуелділік түпкілікті басқа түрге жатады.
Айналым капиталы төмен дәрежеде болған жағдайда өндірістік қызмет қажетті деңгейде қолдау көрмейді, бұл - өтімділікті жоғалту ықтималдығы, жұмыстың ауық-ауық тоқтауы және пайданың төмендігі. Айналым капиталының бірқатар тиімді деңгейінде пайда максималды болады. Айналым құралдарыньң көлемін одан әрі жоғарылату кәсіпорынның құзырында уақытша бос, қозғалыссыз ағымдағы активтер болуына, сондай-ақ пайданы төмеңдететін қаржыландырудың артық шығындарына әкеліп соғады. Осыған орай айналым капиталдарын басқарудың өтімділік қаупін азайтуға байланысты жоғарыда қарастырылған варианты шындыққа жанаспайды.
Осылайша айналым капиталдарын басқару саясаты ликвидтілікті жоғалту қаупі мен жұмыстың тиімділігі ортасында ауызбірлікке табуды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл екі маңызды міндетті шешуге мүмкіндік береді.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың әртүрлі стратегиясын атап көрсетеді. Бұл менеджердің оның өзгермелі бөлігін жабу көздерін тандауына тәуелді. Яғни таза айналым капиталының салыстырмалы көлемін талдауына байланысты. Мынандай төрт модель белгілі: мінсіз; агрессивті; консервативті; компромисті. Қаржыландыру стратегиясының осы модельдердің ішінен белгілі бір моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің мөлшерін тағайындауға және оның негізінде таза айналым капиталының көлемін есептеуге әкеледі, яғни ұзақ мерзімді пассивтер мен айналымнан тыс активтердің айырмасы (ТАК = YenМА-АТА). Сонымен әр стратегияның әрекетіне өзінің базалық баланстық тендігі сәйкес. Әр модельдің статикалық және қарқындық сипаттамасы 6-9 суреттерде көрсетілген.
Ыңғайлы болу үшін келесі белгілерді енгіземіз:
АТА -- айналымнан тыс активтер;
АА -- ағымдағы активтер (АА=ЖБ+ӨБ);
ЖБ -- ағымдағы активтерді жүйелі бөлігі;
ӨБ -- ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
АП -- ағымдағы пассивтер (қысқа мерзімді міндеттемелер);
YenМЗК -- ұзақ мерзімді займдық капитал;
ЖМК -- жекеменшік капитал;
ҰМП -- ұзақ мерзімді пассивтер (YenМП = ЖМК+ҰМЗК);
ТАК -- таза айналым капиталы (ТАК = ТА-КП);
Мінсіз үлгіні құрау ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер категориясының мәніне және олардың өзара сәйкесуіне негізделеді. Мінсіз термині бұл жағдайда идеал, оған теңесу керек деген мағынаны емес, активтер мен оларды жабудың көздерінің экономикалық түрғыдан сәйкестілігін білдіреді. Бұл үлгіде ағымдағы активтер көлемі бойынша қысқа мерзімді міндеттемелермен сәйкеседі, яғни таза айналым капиталы нөлге тең. Шын өмірде мұндай үлгі іс жүзінде кездеспейді де. Сондай-ақ өтімділік тұрғысынан бұл неғұрлым қауіпті болып саналады. Өйткені қолайсыз жағдайлар туғанда (мысалы, барлық кредиторлармен бір уақытта есептесу қажет болса) кәсіпорының негізгі құралдарының бір бөлігін ағымдағы кредиторлық қарыздарды жабу үшін сату қажеттігі туады. Бұл стратегияның мәні ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтер деңгейінде тағайындалады, яғни базалық баланстық тендік (модель) мынандай түрде болады:
Yenзақ мерзімді пассивтер-Айналымнан тыс
активтер (1)
Белгілі бір кәсіпорын үшін айналым құралдарын басқарудың қаржы стратегиясының келесі үш үлгісі неғұрлым шынайы, олардың негізінде ликвидтілікті қамтамасыз ету үшін жоқ дегенде айналымнан тыс активтер мен ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі ұзақ мерзімді пассивтермен жабылуы тиіс. Осылайша үлгілер арасындағы айырмашылық ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігін жабу үшін қаржыландырудың қандай көзі тандалатындығымен анықталады. Агрессивті үлгі ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтерді және ағымдағы активтердің жүйелі бөлігін жабудың көздері екендігін білдіреді. Яғни шаруашылык қызметер жүзеге асыру үшін қажетті оның ең аз мөлшері. Бұл жағдайда таза айналым капиталы осы ең аз мөлшерге дәлме-дәл тең болады (ТАК = ЖБ). Ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі қысқа мерзімді міндеттемелермен жабылады. Өтімділік тұрғысынан алғанда да бұл стратегия қауіпті, өйткені іс жүзінде ағымдағы активтердің минимумымен ғана шектелу мүмкін емес. Базалық баланстық тендік мына түрде болмақ:
Yenзақ мерзімді пассивтер=Айналымнан тыс активтер+Ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі (2)
Консервативті үлгі бойынша ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі ұзақ мерзімді пассивтер есебінен жабылады. Бұл жағдайда қысқа мерзімді міндеттемелер жоқ, өтімділікті жоғалту қаупі де болмайды. Таза айналым капиталы көлемі бойынша ағымдағы активтерге тең (ТАК = АА). Модель жасанды түрде жасалған. Бұл стратегия ұзақ мерзімді пассивтерді төмендегі базалық баланстык тендеу деңгейінде тағайыңдайды:
Ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі +Ағымдағы активтердің өзгермелілігі (3)
Компромисстік үлгі неғұрлым шыңдыққа жақын. Бұл жағдайда айналымнан тыс активтер, ағымдағы активтердің және шамамен ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігінің жартысы ұзақ мерзімді пассивтермен жабылады. Таза айналым капиталы көлемі бойынша ағымдағы активтердің жүйелі бөлігінің және оның өзгермелі бөлігінің жартысының сомасына тең ( ОК = СЧ + 0,5 * ВЧ). Жекелеген жағдайларда кәсіпорынның артық ағымдағы активтері болуы мүмкін. Бұл пайдаға кері әсерін тигізеді. Бірақ бұл өтімділікті жоғалту қаупін тиісті деңгейде қолдаудың төлемі ретінде қарастырылады. Стратегия ұзақ мерзімді пассивтерді тағайындауды төмендегі базалық баланстық тендікпен мөлшерлейді:
YenМП = АТА + ЖБ + 0,5 * ӨБ
2 ТАРАУ. ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1. ЖШС Смак -тың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерінің құрамы мен құрылымын талдау
Құрылымдық талдау мақсаты -- кәсіпорын қаржысының құрылымы мен қарқынын және олардың түзілу көздерін жалпы қаржы жағдайымен танысу үшін зерттеу. Құрылымдық талдау алдын-ала жүргізіледі. Өйткені оның нәтижесі бойынша қаржы жағдайына түпкілікті баға беруге болмайды. Оған қол жеткізу үшін арнаулы көрсеткіштердің есебі қажет. Құрылымдық талдаудың алдында ұйым активтерінің қарқынын бағалау жүргізіледі. Ол активтердің өсу қарқыны мен қаржы нәтижелерінің өсу қарқынын салыстыру арқылы есептеледі. Мысалы, түсім мен тауарды, өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден түскен пайда. Активтердің, сатудан түскен түсімнің және пайданың өсу арқынын салыстыру 1-кестеде көрсетілген.
Кесте-1
Активтердің және қаржы нәтижелерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Айналым активтерін басқару саясаты кәсіпорынның айналым активтерінің қажетті мөлшері мен құрамын қалыптастырып, қаржыландыру көздерінің құрылымдарын рационализациялау мен тиімділендіруден тұратын жалпы каржы стратегиясының бір бөлігі болып табылады.
Кәсіпорынның айналым құралдары дегеніміз өндіріс пен сатылудың үздіксіздігі мен жоспарлы процесін қамтамасыз етуге бағытталған жэне өндірістік айналым қорлары мен айналым қорларындағы қаржы ресурстары. Айналым құралдары бар кәсіпорын жеткізушілермен олардан алған заттар және еңбек құралдары үшін, жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысын, несие пайдаланғаны үшін банкпен, өндірістік қорлар төлемдері мен басқа төлемдер бойынша бюджетпен есеп айырыса алады. Айналым құралдарының болуы кәсіпорынның өндірістік және қаржы қызметінің қалыпты жағдайын жасауда маңызы зор. Сондықтан айналым құралдарын тиімді ұйымдастыру кәсіпорынның барлық экономикалық жұмысында алдыңғы қатарлы мәнге ие. Осыған орай кәсіпорынның айналым капиталын түзу мен оны тиімді пайдалану қазіргі заманда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Осылайша айналым активтеріне салынған қаржы ресурстарының қомақты көлемі, түрлерінің алуандығы айналым капиталын жеделдетуде және тұрақты төлем қабілетін қамтамасыз етуде үлкен рөл атқарады.
Курстық жұмысының өзектілігі кәсіпорынның айналым активтерін құрудың ең дұрыс жолы болып, меншікті капитал барлық негізгі капиталды және айналым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жолы болып саналады. Кәсіпорын барлық қарыз қаражаттары алынып қойып жатса да өмір сүре беретін болады. Кәсіпорынның капиталын пайдалану туралы тағы бір меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айналым қаражаттары келесі жолмен қалыптасып керек. (14) - ұзақ мерзімді қарыздар есебінен, ал (34) бөлігі қысқа мерзімді қарыздар есебінен қалыптасады.
Курстық жұмысын жазудағы басты мақсат кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету және олардың құрамын талдау.
Алға қойған мақсатқа орай мынандай міндеттер туындайды:
кәсіпорынның айналым құралдарының экономикалык мәні мен жіктелуін ашу;
айналым құралдарының түзілу көздерін анықтау;
- кәсіпорынның ағымдағы активтері мен ағымдағы пассивтердің кұрамы мен
құрылымын талдау;
айналым құралының айналымын жылдамдатудың негізгі әдістерін қарастыру;
материалды-өндірістік запастарды, дебиторлық қарыздарды және қаржы құралдарын басқару бойынша ұсыныстар жасау.
Кәсіпорынның айналым капиталын түзу мен пайдаланудағы қаржылық қарым-қатынастар зерттеу тақырыбы болмақ.
Сондай-ақ, қаржы менеджментінің міндеттерінің күрделілігін анықтайтын басқа да жағдайлар айналым активтерін баскаруға тікелей байланысты. Мұндай міндеттер кешені мен оларды іске асыру механизмі кәсіпорындағы айналым активтерін баскару саясатын қалыптастыруда көрінеді.
Курстық жұмысының объектісі Смак жауапкершілігі шектеулі серіктестігі. Оның негізгі қызметі сүт және сүт өнімдерін өндіру.
Курстық жұмысының теоретикалық негізі отандық және шетелдік ғалым-экономистердің кәсіпорынның айналым активтерін баскару саласындағы
жарияланымдары. Жұмыста "Смак" ЖШС-інің есеп деректері, Қазақстан Республикасының заң актілері пайдаланылды.
1 ТАРАУ. АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫК МАЗМҰНЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның айналым активтерінің экономикалық мәні мен
жіктелуі
Шаруашылық қызмет жасайтын әрбір кәсіпорынның өнімді үздіксіз өндіру мен сатуды қамтамасыз ететін айналым капиталы болуы тиіс. Айналым құралдары -- өндірістік айналым қорлары мен айналым қорларына авансталған қаржы. Айналым құралдары оның экономикалық мәнімен анықталады. Айналым құралдарына өндіріс процесі, сондай-ақ айналым процесі жатады. Кәсіпорынның айналым құралдары өнім өндіру мен сату процесіне қатысып үздіксіз айналым құрайды. Мұнда олар айналым аумағынан өндіріс аймағына және керісінше түсіп отырады. Айналым қоры мен өндірістік айналым қорлары түріне ауысып отырады. Осылайша кезек-кезек үш фазадан өте отырып айналым құралдары өзінің табиғи заттық формасын өзгертеді. Бірінші фазада (А-Т) айналым құралдары алғашында ақша түрінде болып өңдірістік запастарға ауысады, яғны айналым сферасынан өндіріс сферасына өтеді. Екінші фазада (Т-Ө-Т1) айналым құралдары өндіріс процесіне тікелей қатысады және аяқталмаған өндіріс, жартылай фабрикаттар мен дайын өнім түріне келеді. Айналым кұралдарының айналымның үшінші фазасы (Т1-А1) қайтадан айналым фазасында өтеді[1]. Дайын өнімді өткізу нәтижесінде айналым құралдары қайтадан ақша кұралдары түріне өтеді. Түскен ақшалай түсім мен алғашқыдағы жұмсалған ақша құралдарының айырмасы (А1-А) кәсіпорын ақшасының қорлану мөлшерін көрсетеді. Осылайша толық айналым жасай отырып (А-Т-Ө-Т1-А1) айналым құралдары барлық деңгейлерде уақытпен пареллельді жұмыс жасайды. Ол өз кезегінде айналым мен өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Айналым құралдарының айналымы органикалық бірліктегі үш фазадан тұрады. Өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын айналым құралдарына қарағанда мекеменің негізгі айналым қорлары әр өндіріс процесінде толығымен тұтынылады, өзінің құнын дайын өнімге түгелдей салады және өзінің табиғи түрін өзгертеді. Айналым құралдарын қайта өндіру процесіне орналастыру оларды өндірістік айналыс қорлары мен айналым қорларына жіктейді. Өндірістік айналым қорлары өндіріс процесінде жұмыс жасаса, ал айналым қорлары -- айналым процесінде, яғни дайын өнімді өткізуде және тауарлы-материалдық құндылықтарды сатып алуда. Бұл қорлардың тиімді тепе-тендігі құн жасауда қатысатын өндірістік айналым қорларының неғұрлым көп бөлігіне байланысты. Айналым қорларына кәсіпорынның қоймасындағы дайын өнім, кассадағы және банктегі есеп шоттағы, сондай-ақ тиелген аяқталмаған есеп айырысудағы ақша қаражаты жатады. Өндірістік айналым қорларының және айналым қорлары сомасының ақшалай көрінісі кәсіпорынның айналым құралдарын құрайды. Кәсіпорынның айналым активтерін мақсатты басқару оларды жіктеуді қажет етеді. Қаржы менеджменті тұрғысынан айналым акивтерін жіктеу төмендегі негізгі белгілері бойынша жүргізіледі:
1. Түзілудің қаржы көздерінің сипаты бойынша:
а) Жалпы айналым активтері -- өз есебінен және қарыз капитал есебінен түзілген олардың жалпы- мөлшерін сипаттайды.
ә) Таза айналым активтері -- өз есебінен және ұзақ мерзімді қарыз капитал есебінен түзілген оның бөлігін сипаттайды.
ТАА-КҚМ, (1)
мұндағы, КҚМ -- кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы міндеттемелері.
б) Жеке меншік айналым активтері -- кәсіпорынның өз есебінен түзілген айналым активтерінің бір бөлігі.
ЖМАА= ОА-ҰҚК-КҚМ,
мұндағы YenҚК -- кәсіпорынның айналым активтеріне инвестицияланған ұзақ мерзімді қарыз капиталы. Егер кәсіпорын айналым құралдарын қаржыландыруға ұзақ мерзімді қарыз капиталын пайдаланбаған жағдайда жекеменшік және таза айналым құралдарының сомалары сәйкеседі.
2. Түрлері бойынша:
а) Шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар қорлары. Айналым активтерінің бұл түрі кәсіпорынның өндірістік қызметін қамтамасыз ететін запас түріндегі олардың кіретін материалдық ағымының көлемін сипаттайды.
ә) Дайын өнім қоры (запасы). Сатуға, өткізуге арналған запас түріндегі олардың шығатын материалдық ағымының көлемін сипаттайтын айналым активтерінің түрі. Аяқталмаған өндірістің көлемі мен циклының ұзақтығы шағын болған жағдайда оны айналым активтерінің осы түріне қосады, болмаса -- жеке бір түрге жатқызады.
б) Дебиторлық қарыздар. Заңды және жеке тұлғалардың тауар, жұмыс, қызмет, берілген аванс бойынша және т.б. қаржы міндеттемелерімен көрінетін кәсіпорын пайдасындағы қарыз сомасын сипаттайды.
в) Ақша активтері. Қаржы менеджменті тәжірибесінде оған ұлттық және шетел валютасындағы қалдық ақша ғана емес, сонымен бірге қысқа мерзімді қаржы салымдарының сомасын да жатқызады. Олар ақша активтерінің уақытша бос қалдығын инвестиция түрінде қарастырады. Яғни ақша құралдарының алып -- сатарлық қалдығы.
г) Басқалар.
3. Операциялық процесте қатысу сипатына қарай:
а) Өндіріс цикліне (шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар запастары; аяқталмаған өндіріс көлемі; дайын өнім қоры) қызмет ететін айналым активтері;
ә) Қаржы цикліне (дебиторлық қарыз және т.б.) қызмет ететін айналым активтері;
4. Айналым активтерінің қызмет ету кезеңдеріне карай:
а) Тұрақты айналым капиталы -- айналым активтерінің тұрақты бөлігі.
Бірінші трактовкаға сәйкес айналым капиталы (немесе ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) дегеніміз барлық операциялық цикл кезіндегі ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік запастардың сұранысы салыстырмалы бөлігі. Бұл кәсіпорынның тұрақты қолданысындағы ағымдағы активтердің орташаланған көлемі, мысалы уақыттық өлшем бойынша. Басқа трактовка бойынша тұракты айналым капиталы өндіріс қызметін іске асыруға қажетті ағымдағы акгивтердің төмендетілмейтін минимумымен анықталуы мүмкін.
Бұл дегеніміз кәсіпорын өзінің қызметін іске асыру үшін оған айналым құралдарының белгілі бір минимумы қажет. Мысалы, есеп шоттағы ақша қаражатының тұрақты қалдығы, резервті капиталдың белгілі бір аналогы.
ә) Ауыспалы айналым капиталы (немесе ағымдағы активтердің ауыспалы бөлігі) категориясы дағдарыс кезінде немесе сақтандыру қоры ретінде қажетті қосымша ағымдағы активтерді көрсетеді. Мысалы, қосымша өндірістік-материалдық запастардың қажетті сатудың науқанды кезіндегі сатылымның жоғары деңгейін қолдаумен байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар сатылым барысына қарай дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен материалдар, сондай-ақ еңбек ақы төлемдерін науқан кезінде жабуға қажет.
Өндірістің айналым қорларының жіктелуі:
1. Өндірістік запастағы айналым қорлары.
а) шикізат, негізгі материалдар;
э) сатып алынатын жартылай фабрикаттар;
б) көмекші материалдар;
в) отын;
г) ыдыс және ыдыс материалдары;
ғ) ағымдағы жөндеуге арналған бөлшектер;
д) тез тозатын шаруашылық заттары мен аспаптар.
2. Өндіріс процесіндегі айналым қорлары:
а) аяқталмаған өндіріс;
э) жаңа өнімді игеру шығындары;
б) өзі дайындаған жартылай фабрикаттар.
Шикізат -- бұл оны табуға немесе өндіруге еңбек жұмсаған еңбек өнімі.
Материалдар -- өнеркәсіптік өңдеуге түскен еңбек өнімдері. Мысалы, металлды пракаттау. Негізгі материалдардан өнім жасалады, олар оның негізгі мазмұнын құрайды.
Жартылай фабрикаттар -- өндірістің бір немесе бірнеше кезеңінен өткен, бірақ тағыда өндеу мен жинақтауды қажет ететін еңбек өнімдері.
Ыдыс және ыдыстық материалдар -- өндіріске қажетті орамдар мен материалдардың барлық түрлері.
Аяқталмаған өндіріс -- өнделіп жатқан немесе өңдеуді қажет ететін, дайын өнімнің құрамына енбеген еңбек өнімдері. Әртүрлі кәсіпорын айналым қорларының құрамы, құрылымы және құны әр алуан.
1.2. Кәсіпорынның айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерінің түзілу көздері
Шаруашылық қызметінің айналым құралдарымен жеткілікті қамтамасыз етілуі үшін оның көлемі жеке капиталдың көлемінің 13 бөлігімен тағайындалады. Өйткені айналым құралдарының көптігі кәсіпорын капиталының бір бөлігі бос жатып, пайда әкелмейтіндігін көрсетеді.
Жалақы бойынша қарыздар; бюджетке қарыздар; жеткізушілерге қарыздар және т.б.
Әдетте кәсіпорынның айналым құралдарына деген ең төменгі сұранысы өзінің жеке көздерімен қанағаттандырылады: жарғы капиталының, резервті капиталының, жинақтау қорының және мақсатты қаржыландыру пайдалары.
Кәсіпорынның жекеменшік каражаты кәсіпкерлік қызметтің артуы мен акционерлендіруде шешуші рөл атқарады. Өйткені шаруашылық субъектісінің қаржы тұрақтылығын және оперативті өзіндік қабілетін қамтамасыз етеді. Жекешелендірілген кәсіпорындардың жеке айналым құралдары толығымен олардың құзырында. Кәсіпорындар оны сатуға, азаматтарға, басқа шаруашылық субъектілеріне беруге, жалға беруге және т.б. құқылы.
Нарық конъюнктурасы әрдайым өзгеріп отырады. Сондықтан кәсіпорындардың айналым құралдарына деген сұраныстары да тұрақсыз. Бірқатар объективті себептерге қарай (инфляция, өндіріс көлемінің өсуі, клиент шоттарын төлеудегі кідірістер және т.б.) кәсіпорында айналым құралдарына деген уақытша қосымша сұраныстар туады. Бұл сұраныстарды тек өз қаржысынан жабу іс жүзінде мүмкін болмай қалады. Сондықтан кәсіпорынның өз есебінен жұмыс істеуінің үстемдігі екінші орынға ығысады. Мұндай жағдайларда шаруашылық қызметтің қаржылық қамтамасыз етілуі қарыз беретін көздерді тартумен қатар жүреді: банк және коммерциялық несилер, займдар, инвестициялық салықтық несие, кәсіпорын жұмысшыларының құралдарды пайдалану өз құралдарын пайдаланғаннан анағұрлым тиімді. Сондықтан айналым құралдарын түзу процесін басқарудың негізгі міндеті займды құралдары тартудың тиімділігін қамтамасыз ету болып табылады.
Көбінесе банк несиесі түрінде болып келетін займдық құралдар кәсіпорынның құралдарға деген қосымша сұранысын қанағаттандырады. Сонымен бірге банктің несие беруінің шарттарының бастыларының бірі кәіпорынның қаржы жағдайының сенімділігі және оның қаржы тұрақтылығын бағалау. Несие кәсіпорынның пайдасы есебінен жабылады. Егер несие тағайындалған несиені өтеу мерзімі ішінде болса, онда бұл пайда салықтан босатылады. Ал банктік пайыздық төлемге келетін болсақ, белгіленген мерзім уақытында төленген пайыздық шығындар өнімнің өзіндік құнына енеді. Бұл айналым кұралдарын толтыруға берілетін несие Қазақстан Республикасы Халықтық банкінің Қазақстан Республикасы қаржы Министрлігіне ашып отырған несие желісі есебінен берілуіне байланысты. Ол Қазақстан Республикасы Халықтық банкінің есепті ставкасынан аспайды. Несиені өтеу уақытын өткізіп алғанда жағдайда, сондай-ақ несие бойынша пайыздарды төлеу кәсіпорын құзырындағы пайдадан, яғни таза пайда есебінен төленеді. Банк несиелері инвестициялық (ұзақмерзімді) және қысқа мерізмді несие түрінде болады. Банк несиелері негізгі және ағымдағы активтерді сатып алуға кеткен шығындарды қаржыландыруға, сондай-ақ кәсіпорынның маусымдық сұраныстарын қаржыландыруға, тауарлы-материалдық запастардың, дебиторлық қарыздардың, салық төлемдерінің, әдеттен тыс шығындардың уақытша өсуіне қарай қаржыландыруға бағытталады.
Жұмысшылардың инвестициялық жарнасы (салымы) -- бұл жұмысшының экономикалық субъектінің дамуына деген белгілі бір пайызға төленген ақшалай жарнасы. Тараптардың пайдасы келісім шартпен немесе инвестициялық салымдар туралы ережелермен рәсімделеді. Кәсіпорынның айналым құралдарына деген сұранысы айналымға қарыздық бағалы қағаздар мен облигацияларды шығару арқылы өтеле алады. Облигация облигацияны ұстаушы мен құжатты эммитациялаған тұлға арасындағы қатынасты растайды.
Айналым құралдарының түзілуі, пайдаланылуы және ұйымдастырылуы өндіріс барысына, ағымдағы өндірістің және қаржы жоспарының орындалуына белсенді ықпал етеді. Айналым құралдарын ұйымдастыруға кіретіндер:
* Айналым құралдарының құрамы мен құрылымын анықтау;
* Айналым кұралдарына деген сұраныстарды айқындау;
* Айналым құралдарының түзілу көздерін аныктау;
* Айналым құралдарын басқару әрі бағыттау;
* Айналым құралдарының тиімді пайдаланылуына және сақталуына жауапкершілік
Айналым құралдарын жоспарлау мен оларды тиімді пайдалануға жауапты менеджерлердің басты міндеті де осы. Кәсіпорынның айналым құралдарына деген сұранысы көптеген факторларға байланысты:
* өндіріс және өткізу көлеміне;
* бизнес түріне;
* қызмет аумағына;
* өндіріс циклінің ұзақтығына;
* кәсіпорын капиталының құрылымына;
* кәсіпорынның есеп саясаты мен есептесу жүйелеріне;
* кәсіпорынның шаруашылық қызметін іс жүзівде несиелеу шарттарына;
* материалдық-техникалық жабдықталу деңгейіне;
* тұтынылатын шикізаттың түрлері мен құрылымдарына;
* кәсіпорынның өндіріс көлемі мен өнімді сатудың өсу қарқынына;
-- менеджерлер мен есепшілердің шеберлігіне және тағы басқа факторларға.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге - қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және жұмыскерлерге арналған қарыздар жатады.
Қарыз негізінен келісім-шарттың негізінде бір тарап (қарыз беруші) екінші бір тарапқа (қарыз алушыға) өзінің меншігіндегі мүлкін немесе ақшасын береді, ол кезде қарызды алушы жағы сонымен байланысты барлық міндеттемелерді орындауды өз міндетіне алады.
1.3. Фирманың ағымдағы активтері мен ағымдағы пассивтерін
басқару саясатының негізгі түрлерінің сыныпттамасы
"Айналым капиталы" деген термин ақша қаражаты түріндегі немесе бір жыл, болмаса бір өндіріс циклі ішінде соған айналдырылған кәсіпорынның қозғалмалы активтеріне қатысты. Таза айналым капиталы ағымдағы активтер (айналым құралдары) мен ағымдағы міндеттемелер (қысқа мерзімді несиелер мен кредиторлық қарыздар) арасындағы айырмашылық ретінде анықталады және айналым активтері қаржының ұзақ мерзімді көздерінен қандай мөлшерде өтеліп жатқанын көрсетеді (1-сурет).
Ағымдағы
Міндеттемелер
Ағымдағы
Міндеттемелер
Ағымдағы
активтер
Ағымдағы
активтер
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Негізгі қорлар
Негізгі қорлар
Өз меншік капиталы
Өз меншік капиталы
Сурет 1. Активтер мен оларды жабу көздерінің арасындағы өзара байланыстың логикасы
* Ескерту автордың құрастыруымен
Айналым құралдары әржақты сипатталуы мумкін. Бірақ негізгі сипатамаларына олардың ликвидтілігі, көлемі және құрылымы жатады.
Өндіріс қызметі процесінде айналым құралдарының жеке элементтерінің тұрақты өзгеруі жүріп отырады. Кәсіпорын шикізат пен материалдар сатып алады, өнім шығарады, сосын оны әдеттегідей несиеге сатады. Нәтижесінде дебиторлық қарыз пайда болады. Ол белгілі бір уақыт өткеннен кейін ақша қаражатына айналады (2-сурет).
Ақша қаражат
Дебиторлық қарыз Өндірістік
материалдық запастар
Дайын өнім
Сурет 2. Ағымдағы активтердің айналысы
Айналым активтерінің айналыс табиғаты айналым капиталдарын басқаруда негізгі мәнге ие. Ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі, яғни олардың абсолютті өтімділікке ие ақша қаражаттарына ауыса алу қабілеті бойынша ажыратылады. Айналым құралдарының көлемі мен құрылымына келетін болсақ, олар көбінесе салалық қарастылығына байланысты анықталады. Мысалы, айналым сферасының кәсіпорындары тауарлы запастың жоғары үлес салмағына ие, қаржы корпорацияларында әдетте ақша каражаттарының көп мөлшері мен олардың эквиваленттері байқалады.
Айналым құралдарының көлемі өндіріс процесінің сұранысымен ғана емес, сонымен бірге кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан айналым капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлу қарастырылған (3-сурет).
Тұрақты айналым капиталы (жүйелі бөлігі) -- ағымдағы активтердің өндіріс қызметін іске асыруға қажетті минимумы.
Айналым капиталының ауыспалы категориясы (немесе ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі) науқан кезіндегі резервті капитал ретінде қажетті қосымша ағымдық активтерді көрсетеді.
Активтер Өзгермелі бөлік Барлық актив
Жүйелі бөлік
Жүйелі бөлік
Айналымнан тыс активтер
Айналымнан тыс активтер
Сурет 3. Кәсіпорынның активтерінің динамикалық қатарының
компоненттері
Айналым капиталдарын басқару саясатының мақсатты бағыты ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздері мен ұзақ мерзімді өндіріске және кәсіпорынның тиімді қаржы қызметіне жеткілікті олардың арасындағы қатынас арқылы анықтау болып табылады. Бұл факторлар мен нәтижелі көрсеткіштердің өзара байланысы көрнекті. Кредиторлар алдындағы міндеттемелерді үнемі орындамау экономикалық байланыстардың үзілуіне, осыдан шығатын көптеген салдарларға әкеп соғады.
Қалыптасқан мақсатты бағдар стратегиялық сипатқа ие. Сонымен бірге ағымдағы қызметті басқаруды тиімді ететін айналым құралдарының мөлшерін қолдау да маңызды. Күнделікті қызмет тұрғысынан алғанда кәсіпорынның қаржы-шаруашылық сипаттамасының ең маңыздысы оның өтімділігі, яғни қысқа мерзімді кредиторлық қарыздарды уақытында жауып отыру қабілеті. Кез-келген кәсіпорын үшін өтімділіктің жеткілікті деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының көрінісі. Өтімділікті жоғалту тек қана қосымша шығындар емес, сонымен бірге өндіріс процесінің ауық-ауық тоқтап қалуына да әкеп соғады. 4-суретте таза айналым капиталының жоғары және төмен деңгейдегі өтімділіктің қауіптілігі көрсетілген. Егер ақша қаражаты, дебиторлык қарыз және өндірістік-материалдық запастар салыстырмалы төмен жағдайда болса, онда төлем қабілетінің жоқтығы немесе рентабельді қызметті іске асыруға қажетгі қаржының жетіспеу ықтималдығы жоғары.
Қауіп деңгейі
Таза айналым капиталының деңгейі
Төмен Орташа Жоғары
Cурет 4. Айналым капиталының тәуекелі мен деңгейі
Суретте көрсетілгендей, таза айналым капиталы көлемінің өсуімен өтімділік қаупі азаяды. Сөзсіз, өзара байланыс неғұрлым күрделі түрде. Өйткені өтімділік деңгейіне ағымдағы активтердің барлығы бірдей деңгейде әсер етпейді. Дегенмен, айналым құралдарын басқарудың өтімділікті жоғалту қаупін минимумға жеткізетін қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден қаншалықты асып тұрса, соншалықты қауіп аз; осылайша таза айналым капиталы өсіруге талпынуға болады.
Пайда мен айналым капиталының деңгейі арасындағы тәуелділік түпкілікті басқа түрге жатады. (5-сурет).
Айналым капиталы төмен дәрежеде болған жағдайда өндірістік қызмет қажетті деңгейде қолдау көрмейді, бұл - өтімділікті жоғалту ықтималдығы, жұмыстың ауық-ауық тоқтауы және пайданың төмендігі. Айналым капиталының бірқатар тиімді деңгейінде пайда максималды болады. Айналым құралдарыньң көлемін одан әрі жоғарылату кәсіпорынның құзырында уақытша бос, қозғалыссыз ағымдағы активтер болуына, сондай-ақ пайданы төмеңдететін қаржыландырудың артық шығындарына әкеліп соғады. Осыған орай айналым капиталдарын басқарудың өтімділік қаупін азайтуға байланысты жоғарыда қарастырылған варианты шындыққа жанаспайды.
Пайда
ТАК деңгейі
Төмен Орташа Жоғары
Осылайша айналым капиталдарын басқару саясаты ликвидтілікті жоғалту қаупі мен жұмыстың тиімділігі ортасында ауызбірлікке табуды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл екі маңызды міндетті шешуге мүмкіндік береді.
1. Төлем қабілетін қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын шоттарын төлеуге, міндеттемелерін орындауға қабілетсіз болса, мүмкін банкрот болғанын жарияласа, мұндай шарт жоқ деп есептеледі .
2. Активтердің қол жетерлік көлемін, құрылымын және тиімділігін қамтамасыз ету. Әртүрлі ағымдағы активтердің әртүрлі деңгейі пайдаға әрқалай әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалдық запастардың жоғары деңгейі сәйкесінше ағымдағы көп шығындарды қажет етеді. Мұндайда дайын өнімнің кең ассортименті сату көлемін көтеруге және кірісті ұлғайтуға әсер ете алады. Ақша қаражатының, дебиторлық қарыздар мен өндірістік запастардың деңгейіне байланысты әр шешім осы актив түрінің тиімділігі тұрғысынан да, сондай-ақ айналым құралдарының тиімді құрылымы жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі мен тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады. Қысқа мерзімді қарыз негізгі құралдарды жабудың көзі бола алмайтынын ескерсек, көрсеткіштің бұл мәні нөлден белгілі бір максималды мәнге дейін М өзгеретіні белгілі. Көрсеткіш нөлдік мәнде болғанда таза айналым капиталының өтімділігін жоғалту қаупі неғұрлым жоғары мәнге жетеді; бұл көрсеткіштің өсуімен қауіп азаяды. Таза айналым капиталы максималды мәнге М теория түрінде қысқа мерзімді кредиторлық қарыз болмаған жағдайда жете алады. Бұл жағдайда М ағымдағы активтердің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту қаупі нөлге тең.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың әртүрлі стратегиясын атап көрсетеді. Бұл менеджердің оның өзгермелі бөлігін жабу көздерін тандауына тәуелді. Яғни таза айналым капиталының салыстырмалы көлемін талдауына байланысты. Мынандай төрт модель белгілі: мінсіз; агрессивті; консервативті; компромисті. Қаржыландыру стратегиясының осы модельдердің ішінен белгілі бір моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің мөлшерін тағайындауға және оның негізінде таза айналым капиталының көлемін есептеуге әкеледі, яғни ұзақ мерзімді пассивтер мен айналымнан тыс активтердің айырмасы (ТАК = YenМА-АТА). Сонымен әр стратегияның әрекетіне өзінің базалық баланстық тендігі сәйкес.
Ыңғайлы болу үшін келесі белгілерді енгіземіз:
АТА -- айналымнан тыс активтер;
АА -- ағымдағы активтер (АА=ЖБ+ӨБ);
ЖБ -- ағымдағы активтерді жүйелі бөлігі;
ӨБ -- ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
АП -- ағымдағы пассивтер (қысқа мерзімді міндеттемелер);
YenМЗК -- ұзақ мерзімді займдық капитал;
ЖМК -- жекеменшік капитал;
ҰМП -- ұзақ мерзімді пассивтер (YenМП = ЖМК+ҰМЗК);
ТАК -- таза айналым капиталы (ТАК = ТА-КП);
1.3. ФИРМАНЫҢ АҒЫМДАҒЫ АКТИВТЕРІ МЕН АҒЫМДАҒЫ ПАССИВТЕРІН БАСҚАРУ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІНІҢ СЫНЫПТТАМАСЫ
Айналым капиталы деген термин ақша қаражаты түріндегі немесе бір жыл, болмаса бір өндіріс циклі ішінде соған айналдырылған кәсіпорынның қозғалмалы активтеріне қатысты. Таза айналым капиталы ағымдағы активтер (айналым құралдары) мен ағымдағы міндеттемелер (қысқа мерзімді несиелер мен кредиторлық қарыздар) арасындағы айырмашылық ретінде анықталады және айналым активтері қаржының ұзақ мерзімді көздерінен қандай мөлшерде өтеліп жатқанын көрсетеді.
Айналым құралдары әржақты сипатталуы мумкін. Бірақ негізгі сипатамаларына олардың ликвидтілігі, көлемі және құрылымы жатады.
Өндіріс қызметі процесінде айналым құралдарының жеке элементтерінің тұрақты өзгеруі жүріп отырады[3]. Кәсіпорын шикізат пен материалдар сатып алады, өнім шығарады, сосын оны әдеттегідей несиеге сатады. Нәтижесінде дебиторлық қарыз пайда болады. Ол белгілі бір уақыт өткеннен кейін ақша қаражатына айналады.
Айналым активтерінің айналыс табиғаты айналым капиталдарын басқаруда негізгі мәнге ие. Ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі, яғни олардың абсолютті өтімділікке ие ақша қаражаттарына ауыса алу қабілеті бойынша ажыратылады. Айналым құралдарының көлемі мен құрылымына келетін болсақ, олар көбінесе салалық қарастылығына байланысты анықталады. Мысалы, айналым сферасының кәсіпорындары тауарлы запастың жоғары үлес салмағына ие, қаржы корпорацияларында әдетте ақша каражаттарының көп мөлшері мен олардың эквиваленттері байқалады.
Айналым құралдарының көлемі өндіріс процесінің сұранысымен ғана емес, сонымен бірге кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан айналым капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлу қарастырылған (3-сурет).
Тұрақты айналым капиталы (жүйелі бөлігі) -- ағымдағы активтердің өндіріс қызметін іске асыруға қажетті минимумы.
Айналым капиталының ауыспалы категориясы (немесе ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі) науқан кезіндегі резервті капитал ретінде қажетті қосымша ағымдық активтерді көрсетеді.
Айналым капиталдарын басқару саясатының мақсатты бағыты ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздері мен ұзақ мерзімді өндіріске және кәсіпорынның тиімді қаржы қызметіне жеткілікті олардың арасындағы қатынас арқылы анықтау болып табылады. Бұл факторлар мен нәтижелі көрсеткіштердің өзара байланысы көрнекті. Кредиторлар алдындағы міндеттемелерді үнемі орындамау экономикалық байланыстардың үзілуіне, осыдан шығатын көптеген салдарларға әкеп соғады.
Қалыптасқан мақсатты бағдар стратегиялық сипатқа ие. Сонымен бірге ағымдағы қызметті басқаруды тиімді ететін айналым құралдарының мөлшерін қолдау да маңызды. Күнделікті қызмет тұрғысынан алғанда кәсіпорынның қаржы-шаруашылық сипаттамасының ең маңыздысы оның өтімділігі, яғни қысқа мерзімді кредиторлық қарыздарды уақытында жауып отыру қабілеті. Кез-келген кәсіпорын үшін өтімділіктің жеткілікті деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының көрінісі. Өтімділікті жоғалту тек қана қосымша шығындар емес, сонымен бірге өндіріс процесінің ауық-ауық тоқтап қалуына да әкеп соғады. 4-суретте таза айналым капиталының жоғары және төмен деңгейдегі өтімділіктің қауіптілігі көрсетілген. Егер ақша қаражаты, дебиторлык қарыз және өндірістік-материалдық запастар салыстырмалы төмен жағдайда болса, онда төлем қабілетінің жоқтығы немесе рентабельді қызметті іске асыруға қажетгі қаржының жетіспеу ықтималдығы жоғары.
Суретте көрсетілгендей, таза айналым капиталы көлемінің өсуімен өтімділік қаупі азаяды. Сөзсіз, өзара байланыс неғұрлым күрделі түрде. Өйткені өтімділік деңгейіне ағымдағы активтердің барлығы бірдей деңгейде әсер етпейді. Дегенмен, айналым құралдарын басқарудың өтімділікті жоғалту қаупін минимумға жеткізетін қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден қаншалықты асып тұрса, соншалықты қауіп аз; осылайша таза айналым капиталы өсіруге талпынуға болады.
Пайда мен айналым капиталының деңгейі арасындағы тәуелділік түпкілікті басқа түрге жатады.
Айналым капиталы төмен дәрежеде болған жағдайда өндірістік қызмет қажетті деңгейде қолдау көрмейді, бұл - өтімділікті жоғалту ықтималдығы, жұмыстың ауық-ауық тоқтауы және пайданың төмендігі. Айналым капиталының бірқатар тиімді деңгейінде пайда максималды болады. Айналым құралдарыньң көлемін одан әрі жоғарылату кәсіпорынның құзырында уақытша бос, қозғалыссыз ағымдағы активтер болуына, сондай-ақ пайданы төмеңдететін қаржыландырудың артық шығындарына әкеліп соғады. Осыған орай айналым капиталдарын басқарудың өтімділік қаупін азайтуға байланысты жоғарыда қарастырылған варианты шындыққа жанаспайды.
Осылайша айналым капиталдарын басқару саясаты ликвидтілікті жоғалту қаупі мен жұмыстың тиімділігі ортасында ауызбірлікке табуды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл екі маңызды міндетті шешуге мүмкіндік береді.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың әртүрлі стратегиясын атап көрсетеді. Бұл менеджердің оның өзгермелі бөлігін жабу көздерін тандауына тәуелді. Яғни таза айналым капиталының салыстырмалы көлемін талдауына байланысты. Мынандай төрт модель белгілі: мінсіз; агрессивті; консервативті; компромисті. Қаржыландыру стратегиясының осы модельдердің ішінен белгілі бір моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің мөлшерін тағайындауға және оның негізінде таза айналым капиталының көлемін есептеуге әкеледі, яғни ұзақ мерзімді пассивтер мен айналымнан тыс активтердің айырмасы (ТАК = YenМА-АТА). Сонымен әр стратегияның әрекетіне өзінің базалық баланстық тендігі сәйкес. Әр модельдің статикалық және қарқындық сипаттамасы 6-9 суреттерде көрсетілген.
Ыңғайлы болу үшін келесі белгілерді енгіземіз:
АТА -- айналымнан тыс активтер;
АА -- ағымдағы активтер (АА=ЖБ+ӨБ);
ЖБ -- ағымдағы активтерді жүйелі бөлігі;
ӨБ -- ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
АП -- ағымдағы пассивтер (қысқа мерзімді міндеттемелер);
YenМЗК -- ұзақ мерзімді займдық капитал;
ЖМК -- жекеменшік капитал;
ҰМП -- ұзақ мерзімді пассивтер (YenМП = ЖМК+ҰМЗК);
ТАК -- таза айналым капиталы (ТАК = ТА-КП);
Мінсіз үлгіні құрау ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер категориясының мәніне және олардың өзара сәйкесуіне негізделеді. Мінсіз термині бұл жағдайда идеал, оған теңесу керек деген мағынаны емес, активтер мен оларды жабудың көздерінің экономикалық түрғыдан сәйкестілігін білдіреді. Бұл үлгіде ағымдағы активтер көлемі бойынша қысқа мерзімді міндеттемелермен сәйкеседі, яғни таза айналым капиталы нөлге тең. Шын өмірде мұндай үлгі іс жүзінде кездеспейді де. Сондай-ақ өтімділік тұрғысынан бұл неғұрлым қауіпті болып саналады. Өйткені қолайсыз жағдайлар туғанда (мысалы, барлық кредиторлармен бір уақытта есептесу қажет болса) кәсіпорының негізгі құралдарының бір бөлігін ағымдағы кредиторлық қарыздарды жабу үшін сату қажеттігі туады. Бұл стратегияның мәні ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтер деңгейінде тағайындалады, яғни базалық баланстық тендік (модель) мынандай түрде болады:
Yenзақ мерзімді пассивтер-Айналымнан тыс
активтер (1)
Белгілі бір кәсіпорын үшін айналым құралдарын басқарудың қаржы стратегиясының келесі үш үлгісі неғұрлым шынайы, олардың негізінде ликвидтілікті қамтамасыз ету үшін жоқ дегенде айналымнан тыс активтер мен ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі ұзақ мерзімді пассивтермен жабылуы тиіс. Осылайша үлгілер арасындағы айырмашылық ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігін жабу үшін қаржыландырудың қандай көзі тандалатындығымен анықталады. Агрессивті үлгі ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс активтерді және ағымдағы активтердің жүйелі бөлігін жабудың көздері екендігін білдіреді. Яғни шаруашылык қызметер жүзеге асыру үшін қажетті оның ең аз мөлшері. Бұл жағдайда таза айналым капиталы осы ең аз мөлшерге дәлме-дәл тең болады (ТАК = ЖБ). Ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі қысқа мерзімді міндеттемелермен жабылады. Өтімділік тұрғысынан алғанда да бұл стратегия қауіпті, өйткені іс жүзінде ағымдағы активтердің минимумымен ғана шектелу мүмкін емес. Базалық баланстық тендік мына түрде болмақ:
Yenзақ мерзімді пассивтер=Айналымнан тыс активтер+Ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі (2)
Консервативті үлгі бойынша ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі ұзақ мерзімді пассивтер есебінен жабылады. Бұл жағдайда қысқа мерзімді міндеттемелер жоқ, өтімділікті жоғалту қаупі де болмайды. Таза айналым капиталы көлемі бойынша ағымдағы активтерге тең (ТАК = АА). Модель жасанды түрде жасалған. Бұл стратегия ұзақ мерзімді пассивтерді төмендегі базалық баланстык тендеу деңгейінде тағайыңдайды:
Ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі +Ағымдағы активтердің өзгермелілігі (3)
Компромисстік үлгі неғұрлым шыңдыққа жақын. Бұл жағдайда айналымнан тыс активтер, ағымдағы активтердің және шамамен ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігінің жартысы ұзақ мерзімді пассивтермен жабылады. Таза айналым капиталы көлемі бойынша ағымдағы активтердің жүйелі бөлігінің және оның өзгермелі бөлігінің жартысының сомасына тең ( ОК = СЧ + 0,5 * ВЧ). Жекелеген жағдайларда кәсіпорынның артық ағымдағы активтері болуы мүмкін. Бұл пайдаға кері әсерін тигізеді. Бірақ бұл өтімділікті жоғалту қаупін тиісті деңгейде қолдаудың төлемі ретінде қарастырылады. Стратегия ұзақ мерзімді пассивтерді тағайындауды төмендегі базалық баланстық тендікпен мөлшерлейді:
YenМП = АТА + ЖБ + 0,5 * ӨБ
2 ТАРАУ. ФИРМАНЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1. ЖШС Смак -тың айналым активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерінің құрамы мен құрылымын талдау
Құрылымдық талдау мақсаты -- кәсіпорын қаржысының құрылымы мен қарқынын және олардың түзілу көздерін жалпы қаржы жағдайымен танысу үшін зерттеу. Құрылымдық талдау алдын-ала жүргізіледі. Өйткені оның нәтижесі бойынша қаржы жағдайына түпкілікті баға беруге болмайды. Оған қол жеткізу үшін арнаулы көрсеткіштердің есебі қажет. Құрылымдық талдаудың алдында ұйым активтерінің қарқынын бағалау жүргізіледі. Ол активтердің өсу қарқыны мен қаржы нәтижелерінің өсу қарқынын салыстыру арқылы есептеледі. Мысалы, түсім мен тауарды, өнімді, жұмысты, қызметті өткізуден түскен пайда. Активтердің, сатудан түскен түсімнің және пайданың өсу арқынын салыстыру 1-кестеде көрсетілген.
Кесте-1
Активтердің және қаржы нәтижелерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz