Мемлекет қоғамның ресми өкілі
Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанының ерекшеліктері мен теориялық негізі
Мазмұны
Кіріспе
1. Мемлекеттің шығу тарихы мен мемлекет нысанының қалыптасуы
1.1. Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
1.2. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
2. Қазақстан Республикасында мемлекет нысанының дамуы және өзекті мәселелері
2.1. Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ретіндегі маңызы
2.2. Шетелдердегі мемлекеттер нысандарының сан түрлілігі, олардың себептері
Қорытынды
Пайдаланылған дерек көздер тізімі
https:stud.kzantiplagiat
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанының ерекшеліктері мен теориялық негізі. Жұмыс тақырыбым өте қызықты да күрделі болып табылады. Мемлекет нысаны бұл мемлекет және құқық тероиясының әлі де зерртелуді талап ететін мәселелері жеткілікті
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мемлекет нысаның толықтай мәнін, түсінігін, мазмұнын ашу.
Қазақстан республикасының тәуелсіз алғаннан кейін мемлекеттік саясатымызда және мемлекеттік құрылымда елеулі өзгерістер болды. Басты себептерінің бірі - КСРО ның күйреп тоталитарлы жүйенің апатқа ұшырауы. Оның орнына жаңа жаңа егемегенді мемлекеттердің пайда болуы.
Бірінші тарауда ең алдымен мемлекеттің түсінігін толығымен ашып, мемлекет нысанына толықтай сипаттама беріп, олардың әрбір элементтеріне тоқталып түсініктеме беремін. Екінші тарауда Қазақстан Республикасының басқару нысанына түсіндірме бере отырып және шет елдермен салыстырып, екінші тарауды аяқтаймын.
Ең алдымен мемлекет нысанын түсіну үшін мемлекеттің не екенін қалай пайда болғанын білу керек деп ойлаймын өйткені мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста дамиды.
Мемлекет дегеніміз басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Қысқаша айтқанда белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, саяси билік ұйымы. Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол мемлекет құрған ұйымдардың бірі болып саналады. Ал қоғам өзегі-адам, әрқайсысы бір бірімен байланысты.
Кез келген мемлекет әлеуметтік бағыттырынан басқа сыртқы белгілерімен де сипатталып, оның жиынтығын нысандар құрайды. Мемлекет нысаны дегеніміз мемлекеттің қалай құрылғандығы және мемлекетті кім қалай басқарады, ондағы мемлекеттің құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақ тұрғындары қалай біріккен, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді. Мемлекет нысаны оның негізгі үш элементінің бірлестігі: басқару нысандары, мемлекеттік құрылыс нысандары және саяси режим. Бұл жиынтық мемлекеттің құрылымы және ұйымдастырылуы жақтарының негізі болып табылады.
Мемлекеттің басқару нысандары мемлекет үшін аса маңызды мәселе болып табылады. Басқару нысандары мемлекеттің Ата заңына яғни Конституциясына негізделуі тиіс. Басқару нысаны мынадай негізгі түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Басқару нысаны төмендегідей мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді.
мемлекеттің жоғарғы органы қалай құрылады;
жоғарғы және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастар;
жоғарғы мемлекеттік органдардың азаматтардың құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуі.
Жоғарыда түсіндірілгендердің қорытындысы 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-бабында көрсетілген Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Президенттік басқару әр елде әр түрлі болады. Басқару нысанының бұл түрін тән ерекшеліктер:
1. Президентті Парламентсіз сайлау (халық сайлауы)
2. Үкіметтің Парламенттің алдында емес, Президенттің алдындағы жауаптылығы;
3. Парламенттік республикаға қарағанда, мемлекет басшысының өкілеттігінің көбірек кеңдігі.
Мемлекетіміздің Республика екендігі атынан анық болса, ал унитарлы екеніміз Конституциямыздан айқын. Бұл терминнің астарында не жатқанын зерделеп, маңызы мен ерекшеліктерін түсінуге күш саламыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді. Жұмыс жазу барысында ҚР Конституциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен қарастырылып отырған тақырыпқа байланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.
Мемлекеттің шығу тарихы мен мемлекет нысанының қалыптасуы
1.1. Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
Мемлекеттемлекеттің пайда болуының өзінің сипаты мен бағытталуы мен ерекшелігіне қарай нысанын қажет етпеген мемлекет болғанға дейінгі басқа нысанадарды пайдаланып келген алғашқы қоғамның даму кезеңдерімен тікелей байланысты. Экономикалық және басқа салаларының өте төмен деңгейде ерекшелентін алғашықы қауымның объективті түрде қарағанда мемлекттің деңгейіне өсуі еді. Олар жануарлар әлемімінен енді ғана бөлініп шыққан өздерінің өткен өмірінің ашық та анық таңбасы бар, жағдайды бірден бағдарлай алмайтындығымен және іс-әрекетінің аяғы неге апарып соғатындығын болжай алмайтындығымен cипатталатын. Қоғамның кез келген түрінде оның саяси негізі болып билік болып болып тұрады. Алғашқы қауымда құрылысқа қоғамдық билік негізі болған. Қоғамдағы негізгі сұрақтар жасы үлкен мүшелердің отырысында шешілді, қаралды. Ерекше қасиеттер мен тәжірибе ие болған халықтың даусы сайланатын рубасылар ақсақалдар кеңсесінде туындаған сұрақтарды қарап, шешім қабылдап отырған. Осы уақыттағы билік біртұтастыққа ие бола бастады. Алғашқы қауымдық құрылыстың экономикалық тірегі өндірістік қатынастар қамтыды. Даму жағынан өндіргіш күштерінің өте төмені жеке меншіктің дамымауы адамдар тіршілігіне қажетті азық-түлік пен киім кешікті ала алмады. Соның нәтижесінде адамдар бірігіп еңбек ете бастады. Өндіргіш күштердің дамуына зор үлескен қосқан факторларды атап өткен абзал. Мемлекеттің пайда болуының үш қоғамдық еңбек бөлінісінің болуымен сипатталады.
Алғашқы да егіншілікен мал шаршалық бөлініп шыға бастады. Жануарлар қолға үйретілді, кейінірек оларды бағып өсірі арқылы малшы тайпалар жабайылардың тобынан бөліне бастады. Қоғамның келесі еңбек бөлінісінің түрі егіншіліктен қол өнердің бөлініп шығумен ерекшеленеді, адамның жұмыс күшінің құндылығы арта бастады. Үшіншісі саудагерлердің пайда болуы өздері өндірумен айналыспайды бірақ тұтынушыларды тәуелділі етіп қояды. Бұл жағдай алғашқы қауымның ыдырауына алып келді.
Мемлекетің пайда болуы алқашқы қауымның ыдырауынан пайда болды. Алғашқы қауымда тіршілік ету үшін шағын отбасылық топ болатын, қауым болу үшін көбірек топтасуы кажет еді. Алғашқы қауымдық созылуы еңбек құралдарының жетілуіне байланысты, оның сапа жағынан өзгеруінің алғышарттары туындады. Еңбек өнімділігігің сапалануы мәдинеттілік, адамгершілік дами бастады. Алғашқы қауымдағы құрылыста сапалы жаңа өндіріске көшу себебі қоғамда еңбектің бөлінуі яғни әйел мен еркектің қызметі олардың табиғатына қарай жүзеге асты [2,44-45б.].
Топтар-туыстық қатынастар тобынан тұрды, ал туыстық қатынасы жоқ адамдарда бір-біріне сенімсіздік пайда болды. Уақыт өте келе қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектене бастады. Құрал - саймандардың жетілуіне байланысты еңбек өнімділігіде өсті артық өнім жеке адамдардың меншігіне айналды. Рудың басқару жүйесі: ру мүшелер даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында шешім қабылданатын, ру басшысында әскер басын сайлау құқығына ие болды сондай-ақ олардың қызметіне бақылау жүргізіп отырады. Тақыр жерде мемлекет пайда болған жоқ ол рулық басқарудың жалғасы болып табылады. Олардың арасындағы жақсы жаңалықтан кенде емес, кейбір институттармен сабақтастығы анық көрінеді.
Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектеніп шыға бастады. Ол үшін олардың мынандай ерекшеліктері болуы керек болды:
1. Сол кездегі іс-әрекеттің негізгі саларын қамтуға мүмкіндік беретін қоғамдық өмірдің өзіндік ортақ шаруалықтың жүргізе асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін қанағаттандыратын болуы тиіс;
2. Туыстық жағынан аса жақын емес мақсат, мүдделері жақын емес, айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп, қауіп қатерден бірлесіп қорғануы керек;
3. Осыған сәйкес ру басқару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің негізгі мәселеріне ру мүшелерінің даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында бәрі шешіліп қаралатын. Жалпы жиналыста қандайда бір қоғамдық міндет жүктелген ру басшысын, әскер басын және басқа адамдарды сайлайды, сондай олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Экономикалық саласында болған өзгерістердің маңызы айрықша еді. Күннен күнге өндіргіш күштер жетіле бастады. Біртіндеп басқарудың рулық ұйымы мен қоғамдық жаңадан тірлік ету жағдайында қайшылықтартарға кездесе бастады.оның өзгерген жағдайын ескере алатын жаңа ұйымға, мемлекетке жол беру керек болды [8,19б.].
Экономикалық жағдай рулық-қауымда биліктіті құруға мүмкіндік бермеді. Сондықтан қоғамға әрбір мүшелерін ерекшелендіретін өкімет керек болды. Бірінші жағынан үстем таптың мүддесін қорғай отырып, екінші жағынан экономикалық тәуелділікті жою үшін органдар құруды талап етеді. Қоғамнан бөлініп шыққан мұндай органға мемлекет жатады. Мемлекеттің алғашқы құрылымнан айырмашылығы өкімет, қоғамдық жұмысты атқаратын барқарумен айналысатын арнайы органдарының болуы. Көріп отырғанымыздай, алғышқы қауымдық қоғам дамуының, әрекет етіп отырған барлық факторлардың - объективті және субъективті, маңызды және екінші кезектегі - жиынтығы мемлекттің пайда болуына алып келеді. Жалпылама түсіндіргенде мемлекеттің пайда болуы теориясының қысқаша мазмұны осылай, бірақ әр мемлекеттің пайда болуының өзіндік тарихы және ерекшіліктері бар [1,8-9б.].
Заң ғылымдарында ең бір өзекті мәселелердің бірі болып мемлекеттің билік мәселесі яғни мемлекеттің өзі болып табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты түрлі көзқарастардың, теориялар мен тұжырымдамаладың бар екені белгілі. Олардың ойларының ортақ пікірі болып мемлекеттің дербестікке, егемендікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылады.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінсек онда саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің теориясына тоқталуы керек. Аристотельдің пікірінше мемлекет - бұл адамдардың белгілі бір әдістермен тәсілдермен өзара ықпалдаса отырып, араласатын көпшілігі болып табылады және өмірдің қажеттіліктері үшін пайда болған ерекше түрдегі ұжым ретінде түсіндіреді. Ол мемлекетке мынадай анықтама береді: мемлекет-белгілі бір қарын-қатынас, белгілі бір игілік үшін ұйымдастырылатындықтан, әрбір қарым-қатынастардың ең маңызды, ерекше әрі басқа қарым-қатынастардың бәрін де қамтуға ұмтылуында.
Аристотельдің мемлекеттің келбетіне оның барлық мүшелерінің мемлекеттің тұтастық қырын бөліп көрсетті. Оның ойынша Мемлекеттің бірлігі үнемі күшейе берсе, мемлекет болудан қалуы анық. Егер ол бірлікке ұмтыла берсе мемлекеттен отбасы құрылып, ал отбасынан жеке бір адам қалдмайды ма?.
Осы жерде Аристотельдің көзқарысына келіспеймін себебі Бірлігі бар ел озады, бірлігі жоқ ел тозады деген атам қазақ, бұл - тарих заң болып саналады. Сондықтан да мемлекет бірлігі - еліміздің кілті, ең басты мәселесі. Қазақ әлсіресе - алауыздықтан әлсіреген, күшейсе бірлікпен күшейген. Үйдің берекесі қабырғасының қиюымен емес, отбасындағы сыйластық пен татулықпен келеді, мемлекет те солай.
Цицеронның пікірі бойынша, мемлекет дегеніміз - адамдардың одағы, яғни ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп қарастырады. Аристотель секілді Цицерон да мемлекетті анықтауды халықтың жетістігімен байланысты екеуінің теориясы түсініктерінше мемлекет көне игі жағдай. Цицерон былай дейді: Егер барлығына ақыл мен рух тұрғысынан қарайтын болсақ, барлық қоғамдық байланыстармен салыстырғанда біздің әрқайсымыз үшін мемлекетпен байланысымыз ең бір маңызды, неғұрлым қымбат болып табылады. Бізге ата-анамыз, балаларымыз, туыстарымыз, достарымыз қымбат, алайда бір ғана отан барлық адамдардың бүкіл байланыстарын қамтиды. Цицерон адамзаттық тіршіліктің бірнеше сатыларын анықтайды, ең маңыздысы ретінде азаматтық қауымды есептейді. Оның Міндеттер туралы трактатында барлық азаматтарды біртұтастыққа құрайтын азаматтық қауым мемлекет ретінде анықталады.
Қазіргі мемлекет бұрынғыға қарағанда біршама күрделі құбылыс, бұрынғы құндылықтар мысалы бостандық, теңдік XXI ғасырдағы құндылқтар әлеуметтік, әділдік сәйкес келетін демократялық, зайырлы, құқықтық мемлекетті қалыптастыру мақсатында. Осы жерді түрлі көзқарастар бар Платон мен Аристотельдің ойынша өнегілікті бекіту. Кейінірек осы ойды қолдап дамытқан Гегельдің пікірінше жалпы бостандық, жалпы қауіпсіздік Гоббс, жалпы игілік деп түсіндірді Гроций.
Қазақстандық ғалым Ғ.С. Сапарғалиев мемлекетті бәрінен бұрын оны зайырлық тұрғысынан қарау керек деген. Мұны да жоққа шығара алмаймыз.
Мемлекетті сипаттау кезінде әр түрлі көзқарастар бар. Бір-біріне қайшы келетін екі түрлі көзқарасқа келсек: маркістік және таптық теория. Марксистік экономикалық теория, саяси идеялар пайда болуына және одан кейінгі дамуына, ерешеленуне серпін берді. Белгілі бір класс индустриялды қоғам құрылымынан алынғандай саналады. Осыған орай, олардың оппозициялық саясат өте мәнді деп есептелінеді. Екінші тұжырымдама мемлекеттің ортақ мақсаттрына жетуі, мемлекет пен халықтың, әлеуметтік топтардың арасындағы қарым-қатынасын белгілеу болып табылады. Ғ.С. Сапарғалиев аталып кеткен яғни жоғарыдағы теориялар мен тұжырымдамаларды жоққа шығармайды. Мемлекеттің көп қырлығына байланысты түсінігі мен әлеуметтік жағдайына талдау қажетті.
Қазақстандық ғалым С.Н. Сәбікеновтың ойынша мемлекет-әкімшілік аумақтарға бөлінген, елдің барлық халқын қамтитын қоғамдағы әмбебап ұйым. Бұл көзқараста дұрыс, бірақ тек бір бөлігін ғана қамтып, мемлекеттің мазмұнын және мәнін толығымен анық ашып көрсетіп тұрған жоқ.
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Копабаевтың пікірінше мемлекет арнайы бір кеңістіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, арнайы адамдардың құқытық негіздерін ұйымдастыратын саяси жүйе.
Қазіргі мемлекеттердің мәні мен түсінігі анық ашу өзекті мәселе болып табылады. Мемлекет әр қашанда тарихи түрде дымып, функциялары да соған сәйкес өзеріп отырады. XVI-XVIII ғасырларда Батыс Еуропадапайда болған саяси саяси көзқарастарастарға тоқтала кеткен жөн, осы кезеңде мемлекеттің түсінігінің әр түрлі түсінудің бастамсы қаланды. Осы жерде француз ойшылдары Жан Бодэнің еңбектері зор маңызға ие. Мемлекетті анықтауда өз теориясында егемендік, егеменді билік ұғымдарын қолданады. Егемендік-мемлекеттің тұрақты және абсолютті билігі деп санайды. Мемлекетті саяси одақ немесе қауымдастық ретінде емес, егемен билікті тіклей жүзеге асырушы ретінде ұғынады.
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдардардың мемлекет туралы еңбектері бар. Мысалы Фома Аквинский оның ойынша мемлекет көл өнершілермен, жер өндірішілермен, солдат мен саясаткерлердің саяси қауымдастығы. Фома аквинский үшін мемлекет жаратушы билік етуші болып табылатын құдай болып есептелінетін әлемдік тәртіптің ажырамас жағдайы. Мемлекетті қасиетті объект деп есептеу үшін осы көзқарас жеткілікті себебі мемлкеттердің көптігі жағдайында қасиеттілік белгісін байқау мүмкін емес.
Мемлекеттің арықарай дамуына Жаңа заманның ір саяси ойшылдары еңбектерін қосты. Гуго Гроций өзінің Соғыс және бейбітшілік құқығы туралы үш кітап құқытарды сақтау мен жалпы пайда үшін жетілген мемлекеттің өзіндік заңдары мен лауазымды тұлғаларының бар қоғамдық тұтастық ретінде қарастырған.
Осы көзқарастарында Джон Локта Басқару туралы екі трактат еңбегінің өзінің көзқарастарын нақты түсіндірген: мемлекет ұғымының астарында демократия немесе басқарудың басқа формасы емес, латын тілінде civіtas сөзімен анықталған кез келген қауымдастықты түсінемін (any independent community) түсінімен бізің тілімізде community адамдардың нақты осындай ұғымды білдіреді.
И. Кант Ғұмырлық әлемге атты философиялық жобасында мемлекет орналасқан жер секілді мүлік емес, мемлекет өзін өзі басқаратын өзіне иелік ететін адамдар қауымы.
Мемлекет жария билікті жүзеге асырушы саяси ұйым болуы, мемлекетте түрлі ұйым болуы мүмкін бірақ мемлекет ерекше ұйым болып есептелінеді, неліктен деген сұрақ туындаса ол барлық қоғамды қамтитын, қоғам үшін және қоғам атынан қызмет ететін саяси ұйым. Басқа мемлекеттердентәуелсіз болады, оларға бағынышты емес. Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын бағытын анықтайды. Сонымен мемлекеттің қоғам өмірінен тікелей және жанама әсер ететін саяси ұйымдардан ажырататын белгілері бірі басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады. Мемлекеттің органдары болады. Сыртқы жаулардан сақтану қарсы барлау жүзеге асырылады. Мемлекет органдарының және оның қызметін атқаратын, қаражаттандыратын оның арнаулы материалдық қорының болуы [14,4-15.].
Қазақстан аумағында мемлекттің пайда болуы. Қазақстанның, табиғи-географиялық, топырақ-климаттық жағдайлары, аумақтағы халықтың ерекшеліктері, алғашықы қауымдық құрылыста және одан кейігі кезеңдерде басқару нысаны қалыптастыратын, дамытуғы, тіршілік етуге әсер етті. Қазақстан аумағында көптен миграциялық тасқындардың түйіскен жерінде, халықтың жер аударылуыжолында болғандығыныңда әсері болды. Осының барлығы аталған аумақта мемлекеттіліктің пайда болуының бірқатар ерекшеліктерінің болуына алып келеді.
Қазақ даласы бірнеше халықтың (сақтар,үйсіндер, хундар, сарманттар және т.б.) мекені болғандықтан бірі екіншісін қуып шығып шығып, өздері келімсектердің шабуылына ұшырап жатты. Кейде, мемлекеттің бір халықта пайда болған ншаны соғыстан немесе тағыда басқа жағдайлардың салдарынан жойылып кетед, белгілі бір уақыт өткеннен кейін басқа да халықтарда пайда болады.
Дамудың мемлекеттік сатысында жеткен көршілері жаулап алған алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір тайпалар мемлекеттілікке өз еркінен тыс ұмтылады. Мысалы Александр Македонскийдің, парсы пашалары Кирдің, Дарий I-дің әскери шабуылына ұшырады: олардың толық немесе жартылай жаулап алуы жаулап алушылардың басқарудың мемлекет нысанын енгізумен жүргізілді. Тәуелсіздікті алған бұл тайпалар, мемлекетке дейінгі нысанға қайта оралу мүмкіндігіне ие болды.
Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің ролін үштілігімен сипатталатын азиялық тәсіл сияқты тарихи формацияның бекуімен байланысты. Қазақстан жерінде мекендегенп тайпалар мемлкеттің құылуының тағы бі ерекшілігі армияның үлкен болуына байланысты. Қуғын-сүргін мәжбірлеу механимінде басты орын алды.
Пайда болған мемлекеттер шығыстық деспоттық үлгісімен құрылды және өзінің қол астындағы азаматтарға айтарлықтай билік жүргізетін. Олар негізен әр алуан шығыстық нысанда монархтық (қағанат, халифат, сұлтан) еді. XIV-XV ғасырларда қаіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ халқы қалыптасқан кезде хандық билік нысанындағы феодалдық мемлекет орнықты [9,б23-24.].
Мемлекет - қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың топтардың, таптардың қарым қатынастарын реттейтін заңдарды қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет - басқару фунциясын орындайтын және соның көмегін тіршілігін қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар меналғышшарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекеттегі экономикалық дамудың, саяси, әлеуметтік, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызы мәселеріне қатысып, қоғамдағы істрдің жағдайына белсене әсер ете алады.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті анықтауда өзінің айқын көрінісі бар. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың күрделігі мен аспектілеріне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес себебі ол бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет мынандай қызметтер атқарады: шаруашылық жүргізу, меншік мәселелерін реттеу жер бөлу алым салық, адамдардың құқықтық жағдайын белгілеу, бүкіл қоғамды қамтып ол қоғамның атынан оның ішінде оның ішінде және сырттында қызмет етіп, қоғам үшін қызмет атқарартын ұйым. Мемлекет дегеніміз - бұл азамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне тән саяси ұйым:
а) қоғамдық басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс-қимыл жағдай жасау жүктелген;
б) оның саяси жағдайын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар биліктің жүйесі және ұйымдастыру күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің суъбектілері қамтамасыз ететін әкімшілік-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген. Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, әрбір белгі соғылған белгілерге егжей-тегжейлі токталып, оның мазмұнды және мәнді сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет [3,24б.].
Әр халықта мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері бар. Әр халықтың нақтылы тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің рулық жүйесінің ыдырауынан мемлекеттің пайда болуы әсер етпей қоймады. Шартты түрде мемлекеттің пайда болуының батыстық және шығыстық модельдері болады.
Батыстық модель туралы Ф.Энгельсьтің Отбасының жеке меншіктің шығы туралы еңбегінде монографиялық және оқу әдебиеттерінде толығымен көрсетілген, олардың әрқайсысы оның процесске шешуші ықпалететін түрлі факторларының болуы. Тап күресінің теориясы мемлекеттің пайда болуын ықпал турғысынан қарағанда Афинынын тәжірбиесі ерекше, Ф.Энгельстін сөзімен айтқанда рулық қоғамнын ішінде қарама-қайшылықтан пайда болған. Жеке меншік пайда болуы таптар мен әлеуметтік топтартарды алдын-ала анықтап,жіктеді одан қанаушылық басталды. Топтардың экономикалық үстемдігі нық және тұрақты болуы үшін мемлекет құрып, саяси үстемдігін нығайтқан. Өзге факторлардың сырттан жаулап алу, тайпалық конфликт және соғыс болуына байланысты экономикалық факторлардың басымдығына көлеңке түсіре алмадық.
Бұл процесс Римде рулық қоғамды біртіндетіп келімсектер көбейе бастады. Римдіктер олармен араласып сіңіп кетуден сақтана бастап жеке бір аристократияға айналды. Осының барлығы олардың ызасын тудырып құқығы үшін күресуге итермеленеді.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық модельінің көптеген белгілері мен азиялық және африкалық тайпалармен тән климаттық жағдайлармен сипатталды. Бұл модельде егін шаруашылығы массивтерін игеруге деген қажеттілігін ирриграциялық жұмыстарды жүреге асыру анық сезілді. Мұндай жұмыс көлемін жекелеген отбасылар қауымды атқара алмайды тек материалдық кадр басқада ресурстары бар мемлекет деп аталатын қуатты ұйымның ғана қолдарынан келеді. Сондықтан біраз уақыт бойы жерге қоғамдық меншіктер сақталып келіп мемлекеттің меншігіне айналды. Батыстық модельмен салыстарғанда жеке меншік пайда болуының басымдық жағдайы болмады. Мемлекеттің рольдің артуына байланысты обьективті мемлекет қиындықтарды депоттық бағытты қолданды. Ол мәжбірлеу апаратынан қарулы күштерге бюрократиялық шенеуліктерге сүйенді, бұлардың алдында көптеген адамдар өз-өзін құқықсыз сезінді, олардың тағдыры мемлекеттке тәуелді, заң жүзінде солардың қолдарына болды. Қатыгездік, шығыстың жауыздығы билік жұмысына өзінің ізін қалдырды. Сөйте тұра мемлекет басқа әлемнен тұйықталып өзге бағытты ұстанды: басқалармен ақпараттарды алмасу жоқ еді, соның нәтижесінде әрбір режим ешкім қарым-қатынаста болмады.
Мемлекет қоғамның ресми өкілі. Қоғамның, елдің мүдессін көздей алды ма жоқпа бұл мәселені алдын - ала шешіліп қойған. Қоғамда жұмыс істеп жатқан ұйымдар қоғамның еркі мен мүддесін білдіруші екендігін барлық деңгейде көрсете алам дегенге олардың батылдығы жетпеді, мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттің қасиеттерінің молдығында дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысанының ықпал етуінің міндеті болып табылады. Мемлекеттің алдына қойған міндетті құқықсыз шешу мүмкін емес. Егер мемлекетттің аумағында орналасып қызмет атқаратын ұйымдар бірлестіктер мен құрылымдар құқық шеңберінде әрекет ете отырып құқық заңын сақтауы қажет болса, онда құқық мемлекетінің қызметі басқа болар еді. Мемлекет қоғаммен қарым - қатынаста өзіні қызметіндегі демеу болатын құқық бастауына сүйенді [13,21-49б.].
Академик М.Т. Баймахановтың пікірі бойынша этатистікке қоғамдық қатынастардың императивтік әдістерімен сипатталады. Осы жерде императивтік норма - заңмен белгіленген және құқық субъектісі үшін міндетті, бас тартуға жол берілмейтін өктем тапсырмалар болып табылады. Яғни этатистікке мемлекеттердегі азаматтардың, қоғамдық бірлестіктердің бостандықтары мен бірлестіктердің жоққа шығарылуы. Тоталитарлы және авторитарлы режимнің түрлерінің барлығы жатады.
Ал құқықтық мемлекет құқықтың артықшылқ идеясын қалыптастыра отырып, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз бере отырып оған кепілдік беру. Мемлекет функцияларын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын арнаулы мемлекеттік аппарат құрылады. Мемлекет механизмі дегеніміз мемлекеттік ұйымдардың жүйесі, олар арқылы мемлекеттік билік жүргізіледі, қоғамды басқару қамтамасыз етіледі. Ол билік өкілеттігінің болуымен сипатталатын және белгілі бір құрылымы бар күрделі мемлекеттік органдардың жүйесінен тұрады. Негізінен олар құқықтық тәртіпті жүзеге асыратын мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін, сыртқы тәуелсіздігін қорғайтын органдар.
Мемлекет механизімінің өзіне тән белгілері:
реттелген мемлекеттік органдар
бірлігін қамтамасыз ететін алдына қойған мақсаты
негізі элементі ретінде мемлекеттік органдар тұрады.
Мемлекеттің әлеуметті тағайындалуы, оның қызметінде функциясында көрініс табады. Мемлекет функциясы - нақтылы тарихи кезеңде, өзінің алдында тұрған қоғам өмірінің маңызды аясындағы нақтылы стратегиялық мақсатқа жетуге арналған қызметтің ең маңызды бағыттары. Мемлекет дәстүрлі түрде ішкі және сырты фунция болып бөлінеді. Ішкі фунция- мемлекет ішкі қызметтерін шешідегі қызметінің басты бағыттары, елдің ішкі өмірін қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттің келесідей функцияларын атап өтуге болады: әлеуметтік қорғау, салық салу, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, эколгоиялық, мәдиниеттік, экономикалық реттеу, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету және тағы да басқа функцияларын жатқызамыз. Сыртқы функция мемлекеттік саяси жағдайы басқа мемлекеттермен қарым-қатынасында көрініс табады. Бұл функция түріне: елдің қорғанысы, бейбіт тәртіпті сақтау, басқа мемлекеттермен одақтасу жатады, қарулы күштерді барлау, ақпарат органдары.
Мемлекет функциясын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын мемлекет апараты құрылады. Мемлекеттің коп қырлы қызметі сипаты мен табиғаты, функциялары мен өкілеттіктері ерекшеленетін мемлекеттің құрылымдар жүйксін жүзеге асырады. Мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға олардың алдында тұрған міндеттерді шешу. Мемлекеттің алдында тұрған міндеттерді шешу, функцияларын іс жүзінде жүзеге асыруға құрылған, ұйымдастырушылық қызметінің жүйесі. Мемлект механизімі шынайы ұйымдастырушылық және материалдық күш, билікті жүзеге асырады және белгілі бір саясатты жүргізе отырып қызметін атқарады. Мемлекет механизмі - бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі [12,17б.].
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығы онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуына немесе оқу және монографиялық әдебиеттерде атайтындай, жария-биліктің болуы. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына, мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы адамдарыың мұндай ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе олар мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын жүзеге асыруына қақысы бар [10,24-25б.].
Мемлекеттің қоғамдық ұйымдардан айырмасын білуге көмектесетін, өзіне тән негізгі белгілері болады және олар келесідегідей:
Ең біріншісі мемлекеттің тұтас аумағы болады, осы аумақтағы өмір сүретін адамдар Конституцияларына сәйкес құқықтары мен міндеттерін пайдаланып сол аумақтың яғни мемлекеттің азаматтарына айналады, бүкіл қоғамның ресми өкілі ретінде халықты азаматтық тұрғыда біріктіреді.
Екіншіден мемлекеттің қоғамның қызметіне басқаруға құрылған мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады оған заң шығару, заңды атқарушы және сот органы жатады; мәжбүрлеу органдары оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады.
Үшіншіден тек мемлекет қана отан қорғауға және әлеуметтік қажеттілік үшін өз азаматарынан және халықтан салық жинайды. Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі азаматтардың аумақтық бөліністерге бөлінуі бірқатар мемлекеттермен байланыс орнатады. Осыған байланысты адамның қандай мемлекетке жататындығын білуге болады.
Мемлекетің басқа ұйымдардан айырмашылығы егемендік сияқты белгілерімен ерекшеленеді. Бұл белгінің екі элементі бар ең біріншісі: үстемдік - өз аумағында жұмсы істеп тұрған бірлестіктер ұйымдар тұрғалар мемлекеттің басымдылығын мойындай отырып олар мемлекеттің бұйрығын орындауға, тәртіпті сақтауға әрі бұзбауға міндеттенеді.
Егемендік белгісінің екінші құрамдас бөлігі тәуелсіздік оның мәнісі емлекет өзінің тактикалық жолын өзі таңдайды, ешкімді арластырмайды ішкі және сыртқы саясатты өзі жасайды [4,25б.].
Сонымен қатар:
Тек мемлекет қана халықты біріктіріп және оның атынан шығады;
Мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады;
Мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.б.) бөлінеді;
Басқа мемлекеттерден тәуелсіз, қоғамның ең жоғарғы билігін өз қолында ұстайды.
Билеуші органдарының болуы, тек қана басқару ісімен айналысатын арнайы қызметкерлері болады. Қоғамда тәртіп сақтау үшін мемлекетте әскер жасағы құрылады. Сыртқы күштердің ықпалынан қорғануға қарсы барлау ұйымдастырылады.
Мемлекет заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер шығара отырып қоғамда мемлектің ішінде тәртіп орнатады [2,40-45б.].
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленге аумағы болады. Сол аумақта құрылады, билек етеді. Өз аумағын күш қуаттылығын сақтау үшін тынымсыз әрекет етеді.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі ол халықтан салық жинауға мәжбір болуы. Себебі салық ол мемлекеттің өмір сүруіне тіршілік етуінің экономикалық жағдайы; салықсыз ол күн көре алмайды, қаржының жетіспеуінен мемлекет жағдайы қиындайды. Салықты Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары сонымен бірге азаматтығы жоқ азаматтарда қорғайды. Салықтан түскен қаржыға мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси қаржыларандыруға білім беріге, денсаулық сақтауға, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге құқық пен құқықбұзушылқтың алдын алу күресу үшін қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі азаматтардың аумақтық бөліністерге бөлінуі бірқатар мемлекеттермен байланыс орнатады. Осыған байланысты адамның қандай мемлекетке жататындығын білуге болады.
Мемлекетің басқа ұйымдардан айырмашылығы егемендік сияқты белгілерімен ерекшеленеді. Бұл белгінің екі элементі бар ең біріншісі: үстемдік - өз аумағында жұмсы істеп тұрған бірлестіктер ұйымдар тұрғалар мемлекеттің басымдылығын мойындай отырып олар мемлекеттің бұйрығын орындауға, тәртіпті сақтауға әрі бұзбауға міндеттенеді.
Егемендік белгісінің екінші құрамдас бөлігі тәуелсіздік оның мәнісі емлекет өзінің тактикалық жолын өзі таңдайды, ешкімді арластырмайды ішкі және сыртқы саясатты өзі жасайды. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекеттің ішінде жұмыс істейтін бірде-бір ұйымның, құрылымның мемлекеттік биліктің дербестігіне қол сұғу алмайтындығына ерекше көңіл аударуға міндеттемеуі. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет басқа мемлекеттермен дербес қарым-қатынасты сақтайды дегенді білдіреді [4,25б.].
Мемлекет - қоғамның, халықтың ресми өкілі. Қоғамның,елдің, халықтың мүддесін ол толығымен көздей алды ма жоқ па, оған өкілеттік берді ме, жоқ па, оған қарамастан бұл мәселенің дұрыс жауабы алдын ала түйінделіп қойған. Қоғамда, елде, халықтың арасында жұмыс істеп жатқан басқа бірде бір ұйым халықтың еркі мен мүддесін білдіруші екендігін, барлық деңгейде және барлық жағдайда оларды көрсете аламын деп мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттік мұндай қасиеттерінің молдығына дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысаның, реттеуді жүзеге асыруы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған міндетті құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, құрылымдар құқық шеңберінде әрекет етіп, заңдар мен басқа да құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан: бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқықшығармашылық монополиясы, сондай-ақ құқық қорғау, қамтамасыз етіп, кепілдік беретін функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынаста қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Мемлекетте ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды органдар, мекемелер мен билік құралдарының болуымен, қызметінің мәртебесімен және ерекшеленетін айрықша құрылым. Олар басқару, ұйымыдастыру функцияларын орындайды, аталған билік құралдарының тәртіп болуын қадағалайды, олардың қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер арнасында болуын қамтамасыз етеді.
Мемлекет - азаматтадың бірлігі, біріккен аумақ билік институттары ғана емес ұрпағымыздың тәжірибесі мпн жақсы болашағынң үмітін жұмылдыратын Конституциясының болуы. Конституцияны қабылдауға вектор блып табылатын кейбір тарихи сәттерді атап өткен жөн. Қазақсанның Конституциясының идеясының қайнар көзі ғасырлар бойы жалғасып келеді. Олардың қалыптасуына Қасым ханның жарық жолы, Есім ханның ежелгі жолы сияқты XV-XVIII ғасыларлардағы заңның ерекшелінде [11,49-50б.].
11.2 Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
Мемлекет құрылым нысаны мемлекеттің ішкі құрылымын ондағы ұлттық мемлекеттің, аумақтық мемлекеттік құрулар аумақтың бірліктің болуы тұрғысынан орталық мемлекеттің билік пен жаңа ғана аталып өткен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерін ара қатынасын көрсетеді. Мемлекетің формасының яғни нысанының теориялық негізінде емес сонымен қатар практикалық дәреже жоғарғы көтерілуі негізгі ерекшеліктерінің бірі. Мемлекеттегі биліктің қалай ұйымдастырылуы, мемлекеттік басшылықтың нәтижелігі, басқару ұтымдылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалық жағдайы көрініп тұрады. Мемлекеттік құрылыс нысаның маңызы ерекше: оны қарамайынша орталықпен жергілікті органдардың қаарым-қатынастарын, аймақтың саясаттың ықпалдылығы мен мен тиімділігн анықтауболып табылады.
Рим заңгерлері нысан затқа тұрмыс береді деген болатын. Философияның нысан категориясының 3 мағынасы бар:
1. Бір нәрсенің әртүрлігі ретінде (пролетариат диктатурасың нысандары);
2. Бір нәрсенің сыртқы көрінісі (сыртқы нысан);
3. Бір нәрсенің құрылым жолы ретінде (ішкі нысан) [5,40-46.].
Заң ғылымдарында мемлекет нысаның түсінігіне және мемлекет нысаның топтастыруға байланысты теориялар, көзқарастар көп. Бір авторлар саяси билікті ұйымдастырудың үш элементі басқару, мемлекеттің құрылу нысанымен саяси режиммен біріктіріліп қарастырылады. Мемлекеттің құрылымының мемлекеттің ақпараттық әкімшілік аумақтық бірлігі, мемлекеттің аумақтық бөлінісі мемлекеттің өзімен арақатынасы ретінде қарастырады. Саяси режим мемлекеттегі саяси бостандықпен немесе үстем таптың билігін әдістер мен тәсілдерінің жиынтығы ретінде сипатталады. Кейбір авторлар мемлекет нысанын тар және кең мағынада түсіндіреді. Тар мағана болса мемлекет нысанын басқару нысаны ретінде көрсетеді. Ал кең мағынада басқару нысаны құрылым нысанынын, ал саяси режим мемлеттің мәнін сипаттайтын құбылыс ретінде түсіндіріледі.
Заң әдебиеттерінде келесі бір көзқарас бойынша мемлекет нысанын ішкі және сыртқы болып бөлінінеді. Социалистік мемлекетке қатысты алатын болсақ ішкі нысан социалистік демократия түсіндіріледі. Сыртқы нысан саяси биліктің ұйымдастырылуы [7,52б.].
Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, мазмұнына тығыз байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республикамен шектелген монархия түрінде жүзеге асырылады. Ал шығыс мемлекеттерде көбінесе монархиялық басқару нысаны болған. Қытай, Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары, Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлініп, зерттеп қарастырылған. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Тәуелсіз Қазақстанда 1993 жылғы Конституциясының орнына екінші 1995 жылғы Конституция заңды күшіне енді. 1995 жылғы Конституция мемлекеттің сыртқы нысанын өзгерте отырып, Қазақстанда президенттік республиканың саяси режимі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде мемлекетің нысанына бірнеше жағдайлар әсер етеді. Ең алғашқысына географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге шықса, бұл жағдайда мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды: Қытайда - Хуанхэ, Египетте - Ніл, Вавилонда - Тигр және Евфрат, Үндістанда - Ганг. Шығыс мемлекеттерде - монархиялық басқару нысаны, Европада - шектелген монархия немесе республика құрылған деп қарастырады. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңізінің жағасында орналасқан олар шапшаң, жақсы дамығаны белгілі. Қазақстанның географиялық жағдайы екі бірдей - Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттермен көршілес болуымен, теңізге тікелей жолдың жоқтығы мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіреді.
Мемлекеттің құрылуына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізеді. Мысалы, Ману заңдарында айтылған Үндістанның мемлекет құрылысы туралы қатаң қағида болған патшаның әділетті болуы, брахмандарды сыйлауға және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы міндетті болған. Ресейдің мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін сақталып келді, мысалы дағдарыс кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон, Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде, жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер яғни халықтық билігі жақсы қолданатыны мәлім (Греция, Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттің құрылымына сонымен бірге қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары немесе ерекше тарихи жағдайлары да кіреді. Ресей, Үндістан, Америка мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан олардың мемлекеттік құрылымдары федерация деп аталады. Ал Жапония, Германия, Польша бір ұлттық мемлекеттер, жартысы тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы, Германия - федерацияға жатады. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның гегемония үшін күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды, соның өзінде де феодализм кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталмады. Сондықтан, қазір де немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерде тұрады: ФРГ,Швейцария, Австрия - олар федерацияға болып танылады.
Мемлекеттің нысанына - халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар, қоғамды басқару, мемлекеттік құрылым және саяси режим нысанынан құрылған құрылымдық ұйымдастырылуы.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси адамдардың қызметі және жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитаре, Рузвельт, Шыңғыс хан, Абылай, Ататүрік және басқаларын ескеруіміз керек. Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізеді. Мұсылман, католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән белгілері мен нышандары бар. Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең қарап, теориялық зерттеуіміз керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысанының үш түрі бар - басқару нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал негізінде мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбір нысанының көптеген түсініктер бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орында. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі - Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны бәріне мәлім. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат болып таблады. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау негізгі мақсаты болатын. Фашистік режим құрылған кезден бастап мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы, әлеуметтік жағдайы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді. Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті органдарының құрылуымен және олардың қарым-қатынастары қандай қағидамен қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып табылады, басқару нысанын пайымдағанда мемлекеттің жоғарғы биліктің ұйымдастырылуы деп түсінеміз. Оның жоғарғы органдарының ұйымдастырылуы құрылу тәсілі, өкілеттік мерзімдері, халықпен қатынасу түрлері туралы сөз болады. Басқару нысаны - мемлекеттегі жоғарғы биліктің ұйымдастырылуы яғни органдардар жүйесінің халықпен байланысын сипаттайды.
Басқару нысаны мсмлекетті сипаттайтын басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік саясат басымдылығына ие және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай ықпал етеді. Басқару нысанын анықтау кезінде мынандай мәселелер қарасырылады:
* мемлекетте қандай органдар және лауазымды тұлғалар жоғары билікте тұрағанын;
* олар қандай қағидалар мен бастамаларда қалыптасады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
1. Мемлекеттің шығу тарихы мен мемлекет нысанының қалыптасуы
1.1. Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
1.2. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
2. Қазақстан Республикасында мемлекет нысанының дамуы және өзекті мәселелері
2.1. Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ретіндегі маңызы
2.2. Шетелдердегі мемлекеттер нысандарының сан түрлілігі, олардың себептері
Қорытынды
Пайдаланылған дерек көздер тізімі
https:stud.kzantiplagiat
Кіріспе
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанының ерекшеліктері мен теориялық негізі. Жұмыс тақырыбым өте қызықты да күрделі болып табылады. Мемлекет нысаны бұл мемлекет және құқық тероиясының әлі де зерртелуді талап ететін мәселелері жеткілікті
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мемлекет нысаның толықтай мәнін, түсінігін, мазмұнын ашу.
Қазақстан республикасының тәуелсіз алғаннан кейін мемлекеттік саясатымызда және мемлекеттік құрылымда елеулі өзгерістер болды. Басты себептерінің бірі - КСРО ның күйреп тоталитарлы жүйенің апатқа ұшырауы. Оның орнына жаңа жаңа егемегенді мемлекеттердің пайда болуы.
Бірінші тарауда ең алдымен мемлекеттің түсінігін толығымен ашып, мемлекет нысанына толықтай сипаттама беріп, олардың әрбір элементтеріне тоқталып түсініктеме беремін. Екінші тарауда Қазақстан Республикасының басқару нысанына түсіндірме бере отырып және шет елдермен салыстырып, екінші тарауды аяқтаймын.
Ең алдымен мемлекет нысанын түсіну үшін мемлекеттің не екенін қалай пайда болғанын білу керек деп ойлаймын өйткені мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста дамиды.
Мемлекет дегеніміз басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Қысқаша айтқанда белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, саяси билік ұйымы. Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол мемлекет құрған ұйымдардың бірі болып саналады. Ал қоғам өзегі-адам, әрқайсысы бір бірімен байланысты.
Кез келген мемлекет әлеуметтік бағыттырынан басқа сыртқы белгілерімен де сипатталып, оның жиынтығын нысандар құрайды. Мемлекет нысаны дегеніміз мемлекеттің қалай құрылғандығы және мемлекетті кім қалай басқарады, ондағы мемлекеттің құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақ тұрғындары қалай біріккен, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізілетіндігін көрсетеді. Мемлекет нысаны оның негізгі үш элементінің бірлестігі: басқару нысандары, мемлекеттік құрылыс нысандары және саяси режим. Бұл жиынтық мемлекеттің құрылымы және ұйымдастырылуы жақтарының негізі болып табылады.
Мемлекеттің басқару нысандары мемлекет үшін аса маңызды мәселе болып табылады. Басқару нысандары мемлекеттің Ата заңына яғни Конституциясына негізделуі тиіс. Басқару нысаны мынадай негізгі түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Басқару нысаны төмендегідей мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді.
мемлекеттің жоғарғы органы қалай құрылады;
жоғарғы және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастар;
жоғарғы мемлекеттік органдардың азаматтардың құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуі.
Жоғарыда түсіндірілгендердің қорытындысы 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-бабында көрсетілген Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Президенттік басқару әр елде әр түрлі болады. Басқару нысанының бұл түрін тән ерекшеліктер:
1. Президентті Парламентсіз сайлау (халық сайлауы)
2. Үкіметтің Парламенттің алдында емес, Президенттің алдындағы жауаптылығы;
3. Парламенттік республикаға қарағанда, мемлекет басшысының өкілеттігінің көбірек кеңдігі.
Мемлекетіміздің Республика екендігі атынан анық болса, ал унитарлы екеніміз Конституциямыздан айқын. Бұл терминнің астарында не жатқанын зерделеп, маңызы мен ерекшеліктерін түсінуге күш саламыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған дерек көздер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді. Жұмыс жазу барысында ҚР Конституциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен қарастырылып отырған тақырыпқа байланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.
Мемлекеттің шығу тарихы мен мемлекет нысанының қалыптасуы
1.1. Мемлекет түсінігінің жалпы сипаттамасы және оның ерекшеліктері
Мемлекеттемлекеттің пайда болуының өзінің сипаты мен бағытталуы мен ерекшелігіне қарай нысанын қажет етпеген мемлекет болғанға дейінгі басқа нысанадарды пайдаланып келген алғашқы қоғамның даму кезеңдерімен тікелей байланысты. Экономикалық және басқа салаларының өте төмен деңгейде ерекшелентін алғашықы қауымның объективті түрде қарағанда мемлекттің деңгейіне өсуі еді. Олар жануарлар әлемімінен енді ғана бөлініп шыққан өздерінің өткен өмірінің ашық та анық таңбасы бар, жағдайды бірден бағдарлай алмайтындығымен және іс-әрекетінің аяғы неге апарып соғатындығын болжай алмайтындығымен cипатталатын. Қоғамның кез келген түрінде оның саяси негізі болып билік болып болып тұрады. Алғашқы қауымда құрылысқа қоғамдық билік негізі болған. Қоғамдағы негізгі сұрақтар жасы үлкен мүшелердің отырысында шешілді, қаралды. Ерекше қасиеттер мен тәжірибе ие болған халықтың даусы сайланатын рубасылар ақсақалдар кеңсесінде туындаған сұрақтарды қарап, шешім қабылдап отырған. Осы уақыттағы билік біртұтастыққа ие бола бастады. Алғашқы қауымдық құрылыстың экономикалық тірегі өндірістік қатынастар қамтыды. Даму жағынан өндіргіш күштерінің өте төмені жеке меншіктің дамымауы адамдар тіршілігіне қажетті азық-түлік пен киім кешікті ала алмады. Соның нәтижесінде адамдар бірігіп еңбек ете бастады. Өндіргіш күштердің дамуына зор үлескен қосқан факторларды атап өткен абзал. Мемлекеттің пайда болуының үш қоғамдық еңбек бөлінісінің болуымен сипатталады.
Алғашқы да егіншілікен мал шаршалық бөлініп шыға бастады. Жануарлар қолға үйретілді, кейінірек оларды бағып өсірі арқылы малшы тайпалар жабайылардың тобынан бөліне бастады. Қоғамның келесі еңбек бөлінісінің түрі егіншіліктен қол өнердің бөлініп шығумен ерекшеленеді, адамның жұмыс күшінің құндылығы арта бастады. Үшіншісі саудагерлердің пайда болуы өздері өндірумен айналыспайды бірақ тұтынушыларды тәуелділі етіп қояды. Бұл жағдай алғашқы қауымның ыдырауына алып келді.
Мемлекетің пайда болуы алқашқы қауымның ыдырауынан пайда болды. Алғашқы қауымда тіршілік ету үшін шағын отбасылық топ болатын, қауым болу үшін көбірек топтасуы кажет еді. Алғашқы қауымдық созылуы еңбек құралдарының жетілуіне байланысты, оның сапа жағынан өзгеруінің алғышарттары туындады. Еңбек өнімділігігің сапалануы мәдинеттілік, адамгершілік дами бастады. Алғашқы қауымдағы құрылыста сапалы жаңа өндіріске көшу себебі қоғамда еңбектің бөлінуі яғни әйел мен еркектің қызметі олардың табиғатына қарай жүзеге асты [2,44-45б.].
Топтар-туыстық қатынастар тобынан тұрды, ал туыстық қатынасы жоқ адамдарда бір-біріне сенімсіздік пайда болды. Уақыт өте келе қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектене бастады. Құрал - саймандардың жетілуіне байланысты еңбек өнімділігіде өсті артық өнім жеке адамдардың меншігіне айналды. Рудың басқару жүйесі: ру мүшелер даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында шешім қабылданатын, ру басшысында әскер басын сайлау құқығына ие болды сондай-ақ олардың қызметіне бақылау жүргізіп отырады. Тақыр жерде мемлекет пайда болған жоқ ол рулық басқарудың жалғасы болып табылады. Олардың арасындағы жақсы жаңалықтан кенде емес, кейбір институттармен сабақтастығы анық көрінеді.
Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары бөлектеніп шыға бастады. Ол үшін олардың мынандай ерекшеліктері болуы керек болды:
1. Сол кездегі іс-әрекеттің негізгі саларын қамтуға мүмкіндік беретін қоғамдық өмірдің өзіндік ортақ шаруалықтың жүргізе асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін қанағаттандыратын болуы тиіс;
2. Туыстық жағынан аса жақын емес мақсат, мүдделері жақын емес, айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп, қауіп қатерден бірлесіп қорғануы керек;
3. Осыған сәйкес ру басқару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің негізгі мәселеріне ру мүшелерінің даусы тең болды, рудың жалпы жиналысында бәрі шешіліп қаралатын. Жалпы жиналыста қандайда бір қоғамдық міндет жүктелген ру басшысын, әскер басын және басқа адамдарды сайлайды, сондай олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Экономикалық саласында болған өзгерістердің маңызы айрықша еді. Күннен күнге өндіргіш күштер жетіле бастады. Біртіндеп басқарудың рулық ұйымы мен қоғамдық жаңадан тірлік ету жағдайында қайшылықтартарға кездесе бастады.оның өзгерген жағдайын ескере алатын жаңа ұйымға, мемлекетке жол беру керек болды [8,19б.].
Экономикалық жағдай рулық-қауымда биліктіті құруға мүмкіндік бермеді. Сондықтан қоғамға әрбір мүшелерін ерекшелендіретін өкімет керек болды. Бірінші жағынан үстем таптың мүддесін қорғай отырып, екінші жағынан экономикалық тәуелділікті жою үшін органдар құруды талап етеді. Қоғамнан бөлініп шыққан мұндай органға мемлекет жатады. Мемлекеттің алғашқы құрылымнан айырмашылығы өкімет, қоғамдық жұмысты атқаратын барқарумен айналысатын арнайы органдарының болуы. Көріп отырғанымыздай, алғышқы қауымдық қоғам дамуының, әрекет етіп отырған барлық факторлардың - объективті және субъективті, маңызды және екінші кезектегі - жиынтығы мемлекттің пайда болуына алып келеді. Жалпылама түсіндіргенде мемлекеттің пайда болуы теориясының қысқаша мазмұны осылай, бірақ әр мемлекеттің пайда болуының өзіндік тарихы және ерекшіліктері бар [1,8-9б.].
Заң ғылымдарында ең бір өзекті мәселелердің бірі болып мемлекеттің билік мәселесі яғни мемлекеттің өзі болып табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты түрлі көзқарастардың, теориялар мен тұжырымдамаладың бар екені белгілі. Олардың ойларының ортақ пікірі болып мемлекеттің дербестікке, егемендікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылады.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінсек онда саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің теориясына тоқталуы керек. Аристотельдің пікірінше мемлекет - бұл адамдардың белгілі бір әдістермен тәсілдермен өзара ықпалдаса отырып, араласатын көпшілігі болып табылады және өмірдің қажеттіліктері үшін пайда болған ерекше түрдегі ұжым ретінде түсіндіреді. Ол мемлекетке мынадай анықтама береді: мемлекет-белгілі бір қарын-қатынас, белгілі бір игілік үшін ұйымдастырылатындықтан, әрбір қарым-қатынастардың ең маңызды, ерекше әрі басқа қарым-қатынастардың бәрін де қамтуға ұмтылуында.
Аристотельдің мемлекеттің келбетіне оның барлық мүшелерінің мемлекеттің тұтастық қырын бөліп көрсетті. Оның ойынша Мемлекеттің бірлігі үнемі күшейе берсе, мемлекет болудан қалуы анық. Егер ол бірлікке ұмтыла берсе мемлекеттен отбасы құрылып, ал отбасынан жеке бір адам қалдмайды ма?.
Осы жерде Аристотельдің көзқарысына келіспеймін себебі Бірлігі бар ел озады, бірлігі жоқ ел тозады деген атам қазақ, бұл - тарих заң болып саналады. Сондықтан да мемлекет бірлігі - еліміздің кілті, ең басты мәселесі. Қазақ әлсіресе - алауыздықтан әлсіреген, күшейсе бірлікпен күшейген. Үйдің берекесі қабырғасының қиюымен емес, отбасындағы сыйластық пен татулықпен келеді, мемлекет те солай.
Цицеронның пікірі бойынша, мемлекет дегеніміз - адамдардың одағы, яғни ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп қарастырады. Аристотель секілді Цицерон да мемлекетті анықтауды халықтың жетістігімен байланысты екеуінің теориясы түсініктерінше мемлекет көне игі жағдай. Цицерон былай дейді: Егер барлығына ақыл мен рух тұрғысынан қарайтын болсақ, барлық қоғамдық байланыстармен салыстырғанда біздің әрқайсымыз үшін мемлекетпен байланысымыз ең бір маңызды, неғұрлым қымбат болып табылады. Бізге ата-анамыз, балаларымыз, туыстарымыз, достарымыз қымбат, алайда бір ғана отан барлық адамдардың бүкіл байланыстарын қамтиды. Цицерон адамзаттық тіршіліктің бірнеше сатыларын анықтайды, ең маңыздысы ретінде азаматтық қауымды есептейді. Оның Міндеттер туралы трактатында барлық азаматтарды біртұтастыққа құрайтын азаматтық қауым мемлекет ретінде анықталады.
Қазіргі мемлекет бұрынғыға қарағанда біршама күрделі құбылыс, бұрынғы құндылықтар мысалы бостандық, теңдік XXI ғасырдағы құндылқтар әлеуметтік, әділдік сәйкес келетін демократялық, зайырлы, құқықтық мемлекетті қалыптастыру мақсатында. Осы жерді түрлі көзқарастар бар Платон мен Аристотельдің ойынша өнегілікті бекіту. Кейінірек осы ойды қолдап дамытқан Гегельдің пікірінше жалпы бостандық, жалпы қауіпсіздік Гоббс, жалпы игілік деп түсіндірді Гроций.
Қазақстандық ғалым Ғ.С. Сапарғалиев мемлекетті бәрінен бұрын оны зайырлық тұрғысынан қарау керек деген. Мұны да жоққа шығара алмаймыз.
Мемлекетті сипаттау кезінде әр түрлі көзқарастар бар. Бір-біріне қайшы келетін екі түрлі көзқарасқа келсек: маркістік және таптық теория. Марксистік экономикалық теория, саяси идеялар пайда болуына және одан кейінгі дамуына, ерешеленуне серпін берді. Белгілі бір класс индустриялды қоғам құрылымынан алынғандай саналады. Осыған орай, олардың оппозициялық саясат өте мәнді деп есептелінеді. Екінші тұжырымдама мемлекеттің ортақ мақсаттрына жетуі, мемлекет пен халықтың, әлеуметтік топтардың арасындағы қарым-қатынасын белгілеу болып табылады. Ғ.С. Сапарғалиев аталып кеткен яғни жоғарыдағы теориялар мен тұжырымдамаларды жоққа шығармайды. Мемлекеттің көп қырлығына байланысты түсінігі мен әлеуметтік жағдайына талдау қажетті.
Қазақстандық ғалым С.Н. Сәбікеновтың ойынша мемлекет-әкімшілік аумақтарға бөлінген, елдің барлық халқын қамтитын қоғамдағы әмбебап ұйым. Бұл көзқараста дұрыс, бірақ тек бір бөлігін ғана қамтып, мемлекеттің мазмұнын және мәнін толығымен анық ашып көрсетіп тұрған жоқ.
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Копабаевтың пікірінше мемлекет арнайы бір кеңістіктегі таптық қоғамда билік жүргізетін, арнайы адамдардың құқытық негіздерін ұйымдастыратын саяси жүйе.
Қазіргі мемлекеттердің мәні мен түсінігі анық ашу өзекті мәселе болып табылады. Мемлекет әр қашанда тарихи түрде дымып, функциялары да соған сәйкес өзеріп отырады. XVI-XVIII ғасырларда Батыс Еуропадапайда болған саяси саяси көзқарастарастарға тоқтала кеткен жөн, осы кезеңде мемлекеттің түсінігінің әр түрлі түсінудің бастамсы қаланды. Осы жерде француз ойшылдары Жан Бодэнің еңбектері зор маңызға ие. Мемлекетті анықтауда өз теориясында егемендік, егеменді билік ұғымдарын қолданады. Егемендік-мемлекеттің тұрақты және абсолютті билігі деп санайды. Мемлекетті саяси одақ немесе қауымдастық ретінде емес, егемен билікті тіклей жүзеге асырушы ретінде ұғынады.
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдардардың мемлекет туралы еңбектері бар. Мысалы Фома Аквинский оның ойынша мемлекет көл өнершілермен, жер өндірішілермен, солдат мен саясаткерлердің саяси қауымдастығы. Фома аквинский үшін мемлекет жаратушы билік етуші болып табылатын құдай болып есептелінетін әлемдік тәртіптің ажырамас жағдайы. Мемлекетті қасиетті объект деп есептеу үшін осы көзқарас жеткілікті себебі мемлкеттердің көптігі жағдайында қасиеттілік белгісін байқау мүмкін емес.
Мемлекеттің арықарай дамуына Жаңа заманның ір саяси ойшылдары еңбектерін қосты. Гуго Гроций өзінің Соғыс және бейбітшілік құқығы туралы үш кітап құқытарды сақтау мен жалпы пайда үшін жетілген мемлекеттің өзіндік заңдары мен лауазымды тұлғаларының бар қоғамдық тұтастық ретінде қарастырған.
Осы көзқарастарында Джон Локта Басқару туралы екі трактат еңбегінің өзінің көзқарастарын нақты түсіндірген: мемлекет ұғымының астарында демократия немесе басқарудың басқа формасы емес, латын тілінде civіtas сөзімен анықталған кез келген қауымдастықты түсінемін (any independent community) түсінімен бізің тілімізде community адамдардың нақты осындай ұғымды білдіреді.
И. Кант Ғұмырлық әлемге атты философиялық жобасында мемлекет орналасқан жер секілді мүлік емес, мемлекет өзін өзі басқаратын өзіне иелік ететін адамдар қауымы.
Мемлекет жария билікті жүзеге асырушы саяси ұйым болуы, мемлекетте түрлі ұйым болуы мүмкін бірақ мемлекет ерекше ұйым болып есептелінеді, неліктен деген сұрақ туындаса ол барлық қоғамды қамтитын, қоғам үшін және қоғам атынан қызмет ететін саяси ұйым. Басқа мемлекеттердентәуелсіз болады, оларға бағынышты емес. Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын бағытын анықтайды. Сонымен мемлекеттің қоғам өмірінен тікелей және жанама әсер ететін саяси ұйымдардан ажырататын белгілері бірі басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады. Мемлекеттің органдары болады. Сыртқы жаулардан сақтану қарсы барлау жүзеге асырылады. Мемлекет органдарының және оның қызметін атқаратын, қаражаттандыратын оның арнаулы материалдық қорының болуы [14,4-15.].
Қазақстан аумағында мемлекттің пайда болуы. Қазақстанның, табиғи-географиялық, топырақ-климаттық жағдайлары, аумақтағы халықтың ерекшеліктері, алғашықы қауымдық құрылыста және одан кейігі кезеңдерде басқару нысаны қалыптастыратын, дамытуғы, тіршілік етуге әсер етті. Қазақстан аумағында көптен миграциялық тасқындардың түйіскен жерінде, халықтың жер аударылуыжолында болғандығыныңда әсері болды. Осының барлығы аталған аумақта мемлекеттіліктің пайда болуының бірқатар ерекшеліктерінің болуына алып келеді.
Қазақ даласы бірнеше халықтың (сақтар,үйсіндер, хундар, сарманттар және т.б.) мекені болғандықтан бірі екіншісін қуып шығып шығып, өздері келімсектердің шабуылына ұшырап жатты. Кейде, мемлекеттің бір халықта пайда болған ншаны соғыстан немесе тағыда басқа жағдайлардың салдарынан жойылып кетед, белгілі бір уақыт өткеннен кейін басқа да халықтарда пайда болады.
Дамудың мемлекеттік сатысында жеткен көршілері жаулап алған алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір тайпалар мемлекеттілікке өз еркінен тыс ұмтылады. Мысалы Александр Македонскийдің, парсы пашалары Кирдің, Дарий I-дің әскери шабуылына ұшырады: олардың толық немесе жартылай жаулап алуы жаулап алушылардың басқарудың мемлекет нысанын енгізумен жүргізілді. Тәуелсіздікті алған бұл тайпалар, мемлекетке дейінгі нысанға қайта оралу мүмкіндігіне ие болды.
Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің ролін үштілігімен сипатталатын азиялық тәсіл сияқты тарихи формацияның бекуімен байланысты. Қазақстан жерінде мекендегенп тайпалар мемлкеттің құылуының тағы бі ерекшілігі армияның үлкен болуына байланысты. Қуғын-сүргін мәжбірлеу механимінде басты орын алды.
Пайда болған мемлекеттер шығыстық деспоттық үлгісімен құрылды және өзінің қол астындағы азаматтарға айтарлықтай билік жүргізетін. Олар негізен әр алуан шығыстық нысанда монархтық (қағанат, халифат, сұлтан) еді. XIV-XV ғасырларда қаіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ халқы қалыптасқан кезде хандық билік нысанындағы феодалдық мемлекет орнықты [9,б23-24.].
Мемлекет - қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың топтардың, таптардың қарым қатынастарын реттейтін заңдарды қабылдайтын саяси ұйым.
Мемлекет - басқару фунциясын орындайтын және соның көмегін тіршілігін қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар меналғышшарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекеттегі экономикалық дамудың, саяси, әлеуметтік, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызы мәселеріне қатысып, қоғамдағы істрдің жағдайына белсене әсер ете алады.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті анықтауда өзінің айқын көрінісі бар. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың күрделігі мен аспектілеріне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес себебі ол бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет мынандай қызметтер атқарады: шаруашылық жүргізу, меншік мәселелерін реттеу жер бөлу алым салық, адамдардың құқықтық жағдайын белгілеу, бүкіл қоғамды қамтып ол қоғамның атынан оның ішінде оның ішінде және сырттында қызмет етіп, қоғам үшін қызмет атқарартын ұйым. Мемлекет дегеніміз - бұл азамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне тән саяси ұйым:
а) қоғамдық басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс-қимыл жағдай жасау жүктелген;
б) оның саяси жағдайын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар биліктің жүйесі және ұйымдастыру күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің суъбектілері қамтамасыз ететін әкімшілік-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген. Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, әрбір белгі соғылған белгілерге егжей-тегжейлі токталып, оның мазмұнды және мәнді сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет [3,24б.].
Әр халықта мемлекеттің пайда болуының ерекшеліктері бар. Әр халықтың нақтылы тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің рулық жүйесінің ыдырауынан мемлекеттің пайда болуы әсер етпей қоймады. Шартты түрде мемлекеттің пайда болуының батыстық және шығыстық модельдері болады.
Батыстық модель туралы Ф.Энгельсьтің Отбасының жеке меншіктің шығы туралы еңбегінде монографиялық және оқу әдебиеттерінде толығымен көрсетілген, олардың әрқайсысы оның процесске шешуші ықпалететін түрлі факторларының болуы. Тап күресінің теориясы мемлекеттің пайда болуын ықпал турғысынан қарағанда Афинынын тәжірбиесі ерекше, Ф.Энгельстін сөзімен айтқанда рулық қоғамнын ішінде қарама-қайшылықтан пайда болған. Жеке меншік пайда болуы таптар мен әлеуметтік топтартарды алдын-ала анықтап,жіктеді одан қанаушылық басталды. Топтардың экономикалық үстемдігі нық және тұрақты болуы үшін мемлекет құрып, саяси үстемдігін нығайтқан. Өзге факторлардың сырттан жаулап алу, тайпалық конфликт және соғыс болуына байланысты экономикалық факторлардың басымдығына көлеңке түсіре алмадық.
Бұл процесс Римде рулық қоғамды біртіндетіп келімсектер көбейе бастады. Римдіктер олармен араласып сіңіп кетуден сақтана бастап жеке бір аристократияға айналды. Осының барлығы олардың ызасын тудырып құқығы үшін күресуге итермеленеді.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық модельінің көптеген белгілері мен азиялық және африкалық тайпалармен тән климаттық жағдайлармен сипатталды. Бұл модельде егін шаруашылығы массивтерін игеруге деген қажеттілігін ирриграциялық жұмыстарды жүреге асыру анық сезілді. Мұндай жұмыс көлемін жекелеген отбасылар қауымды атқара алмайды тек материалдық кадр басқада ресурстары бар мемлекет деп аталатын қуатты ұйымның ғана қолдарынан келеді. Сондықтан біраз уақыт бойы жерге қоғамдық меншіктер сақталып келіп мемлекеттің меншігіне айналды. Батыстық модельмен салыстарғанда жеке меншік пайда болуының басымдық жағдайы болмады. Мемлекеттің рольдің артуына байланысты обьективті мемлекет қиындықтарды депоттық бағытты қолданды. Ол мәжбірлеу апаратынан қарулы күштерге бюрократиялық шенеуліктерге сүйенді, бұлардың алдында көптеген адамдар өз-өзін құқықсыз сезінді, олардың тағдыры мемлекеттке тәуелді, заң жүзінде солардың қолдарына болды. Қатыгездік, шығыстың жауыздығы билік жұмысына өзінің ізін қалдырды. Сөйте тұра мемлекет басқа әлемнен тұйықталып өзге бағытты ұстанды: басқалармен ақпараттарды алмасу жоқ еді, соның нәтижесінде әрбір режим ешкім қарым-қатынаста болмады.
Мемлекет қоғамның ресми өкілі. Қоғамның, елдің мүдессін көздей алды ма жоқпа бұл мәселені алдын - ала шешіліп қойған. Қоғамда жұмыс істеп жатқан ұйымдар қоғамның еркі мен мүддесін білдіруші екендігін барлық деңгейде көрсете алам дегенге олардың батылдығы жетпеді, мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттің қасиеттерінің молдығында дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысанының ықпал етуінің міндеті болып табылады. Мемлекеттің алдына қойған міндетті құқықсыз шешу мүмкін емес. Егер мемлекетттің аумағында орналасып қызмет атқаратын ұйымдар бірлестіктер мен құрылымдар құқық шеңберінде әрекет ете отырып құқық заңын сақтауы қажет болса, онда құқық мемлекетінің қызметі басқа болар еді. Мемлекет қоғаммен қарым - қатынаста өзіні қызметіндегі демеу болатын құқық бастауына сүйенді [13,21-49б.].
Академик М.Т. Баймахановтың пікірі бойынша этатистікке қоғамдық қатынастардың императивтік әдістерімен сипатталады. Осы жерде императивтік норма - заңмен белгіленген және құқық субъектісі үшін міндетті, бас тартуға жол берілмейтін өктем тапсырмалар болып табылады. Яғни этатистікке мемлекеттердегі азаматтардың, қоғамдық бірлестіктердің бостандықтары мен бірлестіктердің жоққа шығарылуы. Тоталитарлы және авторитарлы режимнің түрлерінің барлығы жатады.
Ал құқықтық мемлекет құқықтың артықшылқ идеясын қалыптастыра отырып, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз бере отырып оған кепілдік беру. Мемлекет функцияларын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын арнаулы мемлекеттік аппарат құрылады. Мемлекет механизмі дегеніміз мемлекеттік ұйымдардың жүйесі, олар арқылы мемлекеттік билік жүргізіледі, қоғамды басқару қамтамасыз етіледі. Ол билік өкілеттігінің болуымен сипатталатын және белгілі бір құрылымы бар күрделі мемлекеттік органдардың жүйесінен тұрады. Негізінен олар құқықтық тәртіпті жүзеге асыратын мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін, сыртқы тәуелсіздігін қорғайтын органдар.
Мемлекет механизімінің өзіне тән белгілері:
реттелген мемлекеттік органдар
бірлігін қамтамасыз ететін алдына қойған мақсаты
негізі элементі ретінде мемлекеттік органдар тұрады.
Мемлекеттің әлеуметті тағайындалуы, оның қызметінде функциясында көрініс табады. Мемлекет функциясы - нақтылы тарихи кезеңде, өзінің алдында тұрған қоғам өмірінің маңызды аясындағы нақтылы стратегиялық мақсатқа жетуге арналған қызметтің ең маңызды бағыттары. Мемлекет дәстүрлі түрде ішкі және сырты фунция болып бөлінеді. Ішкі фунция- мемлекет ішкі қызметтерін шешідегі қызметінің басты бағыттары, елдің ішкі өмірін қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттің келесідей функцияларын атап өтуге болады: әлеуметтік қорғау, салық салу, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, эколгоиялық, мәдиниеттік, экономикалық реттеу, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету және тағы да басқа функцияларын жатқызамыз. Сыртқы функция мемлекеттік саяси жағдайы басқа мемлекеттермен қарым-қатынасында көрініс табады. Бұл функция түріне: елдің қорғанысы, бейбіт тәртіпті сақтау, басқа мемлекеттермен одақтасу жатады, қарулы күштерді барлау, ақпарат органдары.
Мемлекет функциясын жүзеге асыру үшін мемлекет механизмі аталатын мемлекет апараты құрылады. Мемлекеттің коп қырлы қызметі сипаты мен табиғаты, функциялары мен өкілеттіктері ерекшеленетін мемлекеттің құрылымдар жүйксін жүзеге асырады. Мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға олардың алдында тұрған міндеттерді шешу. Мемлекеттің алдында тұрған міндеттерді шешу, функцияларын іс жүзінде жүзеге асыруға құрылған, ұйымдастырушылық қызметінің жүйесі. Мемлект механизімі шынайы ұйымдастырушылық және материалдық күш, билікті жүзеге асырады және белгілі бір саясатты жүргізе отырып қызметін атқарады. Мемлекет механизмі - бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі [12,17б.].
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығы онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуына немесе оқу және монографиялық әдебиеттерде атайтындай, жария-биліктің болуы. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына, мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы адамдарыың мұндай ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе олар мемлекеттің үлкен механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын жүзеге асыруына қақысы бар [10,24-25б.].
Мемлекеттің қоғамдық ұйымдардан айырмасын білуге көмектесетін, өзіне тән негізгі белгілері болады және олар келесідегідей:
Ең біріншісі мемлекеттің тұтас аумағы болады, осы аумақтағы өмір сүретін адамдар Конституцияларына сәйкес құқықтары мен міндеттерін пайдаланып сол аумақтың яғни мемлекеттің азаматтарына айналады, бүкіл қоғамның ресми өкілі ретінде халықты азаматтық тұрғыда біріктіреді.
Екіншіден мемлекеттің қоғамның қызметіне басқаруға құрылған мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады оған заң шығару, заңды атқарушы және сот органы жатады; мәжбүрлеу органдары оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады.
Үшіншіден тек мемлекет қана отан қорғауға және әлеуметтік қажеттілік үшін өз азаматарынан және халықтан салық жинайды. Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі азаматтардың аумақтық бөліністерге бөлінуі бірқатар мемлекеттермен байланыс орнатады. Осыған байланысты адамның қандай мемлекетке жататындығын білуге болады.
Мемлекетің басқа ұйымдардан айырмашылығы егемендік сияқты белгілерімен ерекшеленеді. Бұл белгінің екі элементі бар ең біріншісі: үстемдік - өз аумағында жұмсы істеп тұрған бірлестіктер ұйымдар тұрғалар мемлекеттің басымдылығын мойындай отырып олар мемлекеттің бұйрығын орындауға, тәртіпті сақтауға әрі бұзбауға міндеттенеді.
Егемендік белгісінің екінші құрамдас бөлігі тәуелсіздік оның мәнісі емлекет өзінің тактикалық жолын өзі таңдайды, ешкімді арластырмайды ішкі және сыртқы саясатты өзі жасайды [4,25б.].
Сонымен қатар:
Тек мемлекет қана халықты біріктіріп және оның атынан шығады;
Мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамда тәртіп орнатады;
Мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.б.) бөлінеді;
Басқа мемлекеттерден тәуелсіз, қоғамның ең жоғарғы билігін өз қолында ұстайды.
Билеуші органдарының болуы, тек қана басқару ісімен айналысатын арнайы қызметкерлері болады. Қоғамда тәртіп сақтау үшін мемлекетте әскер жасағы құрылады. Сыртқы күштердің ықпалынан қорғануға қарсы барлау ұйымдастырылады.
Мемлекет заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер шығара отырып қоғамда мемлектің ішінде тәртіп орнатады [2,40-45б.].
Мемлекеттің шекарасы анық белгіленге аумағы болады. Сол аумақта құрылады, билек етеді. Өз аумағын күш қуаттылығын сақтау үшін тынымсыз әрекет етеді.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі ол халықтан салық жинауға мәжбір болуы. Себебі салық ол мемлекеттің өмір сүруіне тіршілік етуінің экономикалық жағдайы; салықсыз ол күн көре алмайды, қаржының жетіспеуінен мемлекет жағдайы қиындайды. Салықты Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары сонымен бірге азаматтығы жоқ азаматтарда қорғайды. Салықтан түскен қаржыға мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси қаржыларандыруға білім беріге, денсаулық сақтауға, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге құқық пен құқықбұзушылқтың алдын алу күресу үшін қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің бірі азаматтардың аумақтық бөліністерге бөлінуі бірқатар мемлекеттермен байланыс орнатады. Осыған байланысты адамның қандай мемлекетке жататындығын білуге болады.
Мемлекетің басқа ұйымдардан айырмашылығы егемендік сияқты белгілерімен ерекшеленеді. Бұл белгінің екі элементі бар ең біріншісі: үстемдік - өз аумағында жұмсы істеп тұрған бірлестіктер ұйымдар тұрғалар мемлекеттің басымдылығын мойындай отырып олар мемлекеттің бұйрығын орындауға, тәртіпті сақтауға әрі бұзбауға міндеттенеді.
Егемендік белгісінің екінші құрамдас бөлігі тәуелсіздік оның мәнісі емлекет өзінің тактикалық жолын өзі таңдайды, ешкімді арластырмайды ішкі және сыртқы саясатты өзі жасайды. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекеттің ішінде жұмыс істейтін бірде-бір ұйымның, құрылымның мемлекеттік биліктің дербестігіне қол сұғу алмайтындығына ерекше көңіл аударуға міндеттемеуі. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет басқа мемлекеттермен дербес қарым-қатынасты сақтайды дегенді білдіреді [4,25б.].
Мемлекет - қоғамның, халықтың ресми өкілі. Қоғамның,елдің, халықтың мүддесін ол толығымен көздей алды ма жоқ па, оған өкілеттік берді ме, жоқ па, оған қарамастан бұл мәселенің дұрыс жауабы алдын ала түйінделіп қойған. Қоғамда, елде, халықтың арасында жұмыс істеп жатқан басқа бірде бір ұйым халықтың еркі мен мүддесін білдіруші екендігін, барлық деңгейде және барлық жағдайда оларды көрсете аламын деп мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған үміткер болуға мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттік мұндай қасиеттерінің молдығына дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысаның, реттеуді жүзеге асыруы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған міндетті құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, құрылымдар құқық шеңберінде әрекет етіп, заңдар мен басқа да құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан: бұл айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқықшығармашылық монополиясы, сондай-ақ құқық қорғау, қамтамасыз етіп, кепілдік беретін функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынаста қызметіндегі басты демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Мемлекетте ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды органдар, мекемелер мен билік құралдарының болуымен, қызметінің мәртебесімен және ерекшеленетін айрықша құрылым. Олар басқару, ұйымыдастыру функцияларын орындайды, аталған билік құралдарының тәртіп болуын қадағалайды, олардың қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер арнасында болуын қамтамасыз етеді.
Мемлекет - азаматтадың бірлігі, біріккен аумақ билік институттары ғана емес ұрпағымыздың тәжірибесі мпн жақсы болашағынң үмітін жұмылдыратын Конституциясының болуы. Конституцияны қабылдауға вектор блып табылатын кейбір тарихи сәттерді атап өткен жөн. Қазақсанның Конституциясының идеясының қайнар көзі ғасырлар бойы жалғасып келеді. Олардың қалыптасуына Қасым ханның жарық жолы, Есім ханның ежелгі жолы сияқты XV-XVIII ғасыларлардағы заңның ерекшелінде [11,49-50б.].
11.2 Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
Мемлекет құрылым нысаны мемлекеттің ішкі құрылымын ондағы ұлттық мемлекеттің, аумақтық мемлекеттік құрулар аумақтың бірліктің болуы тұрғысынан орталық мемлекеттің билік пен жаңа ғана аталып өткен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерін ара қатынасын көрсетеді. Мемлекетің формасының яғни нысанының теориялық негізінде емес сонымен қатар практикалық дәреже жоғарғы көтерілуі негізгі ерекшеліктерінің бірі. Мемлекеттегі биліктің қалай ұйымдастырылуы, мемлекеттік басшылықтың нәтижелігі, басқару ұтымдылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалық жағдайы көрініп тұрады. Мемлекеттік құрылыс нысаның маңызы ерекше: оны қарамайынша орталықпен жергілікті органдардың қаарым-қатынастарын, аймақтың саясаттың ықпалдылығы мен мен тиімділігн анықтауболып табылады.
Рим заңгерлері нысан затқа тұрмыс береді деген болатын. Философияның нысан категориясының 3 мағынасы бар:
1. Бір нәрсенің әртүрлігі ретінде (пролетариат диктатурасың нысандары);
2. Бір нәрсенің сыртқы көрінісі (сыртқы нысан);
3. Бір нәрсенің құрылым жолы ретінде (ішкі нысан) [5,40-46.].
Заң ғылымдарында мемлекет нысаның түсінігіне және мемлекет нысаның топтастыруға байланысты теориялар, көзқарастар көп. Бір авторлар саяси билікті ұйымдастырудың үш элементі басқару, мемлекеттің құрылу нысанымен саяси режиммен біріктіріліп қарастырылады. Мемлекеттің құрылымының мемлекеттің ақпараттық әкімшілік аумақтық бірлігі, мемлекеттің аумақтық бөлінісі мемлекеттің өзімен арақатынасы ретінде қарастырады. Саяси режим мемлекеттегі саяси бостандықпен немесе үстем таптың билігін әдістер мен тәсілдерінің жиынтығы ретінде сипатталады. Кейбір авторлар мемлекет нысанын тар және кең мағынада түсіндіреді. Тар мағана болса мемлекет нысанын басқару нысаны ретінде көрсетеді. Ал кең мағынада басқару нысаны құрылым нысанынын, ал саяси режим мемлеттің мәнін сипаттайтын құбылыс ретінде түсіндіріледі.
Заң әдебиеттерінде келесі бір көзқарас бойынша мемлекет нысанын ішкі және сыртқы болып бөлінінеді. Социалистік мемлекетке қатысты алатын болсақ ішкі нысан социалистік демократия түсіндіріледі. Сыртқы нысан саяси биліктің ұйымдастырылуы [7,52б.].
Мемлекеттің нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, мазмұнына тығыз байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республикамен шектелген монархия түрінде жүзеге асырылады. Ал шығыс мемлекеттерде көбінесе монархиялық басқару нысаны болған. Қытай, Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлекеттерінің философтары, Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлініп, зерттеп қарастырылған. Мемлекеттің мазмұны оның нысанынан бөлінбейді, олар бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Тәуелсіз Қазақстанда 1993 жылғы Конституциясының орнына екінші 1995 жылғы Конституция заңды күшіне енді. 1995 жылғы Конституция мемлекеттің сыртқы нысанын өзгерте отырып, Қазақстанда президенттік республиканың саяси режимі құрылды.
Мемлекеттің тарихи даму процесінде мемлекетің нысанына бірнеше жағдайлар әсер етеді. Ең алғашқысына географиялық, климат, тарихи факторлар жатады. Егер мемлекет континентте қалыптасса немесе оның шекарасы теңізге шықса, бұл жағдайда мемлекеттің нысаны екі түрлі болады. Бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байланысты болды: Қытайда - Хуанхэ, Египетте - Ніл, Вавилонда - Тигр және Евфрат, Үндістанда - Ганг. Шығыс мемлекеттерде - монархиялық басқару нысаны, Европада - шектелген монархия немесе республика құрылған деп қарастырады. Ежелгі демократиялық республикалар Жерорта теңізінің жағасында орналасқан олар шапшаң, жақсы дамығаны белгілі. Қазақстанның географиялық жағдайы екі бірдей - Ресей және Қытай сияқты ірі мемлекеттермен көршілес болуымен, теңізге тікелей жолдың жоқтығы мемлекеттің дамуына едәуір нұқсан келтіреді.
Мемлекеттің құрылуына экономикалық және саяси жағдайлар әсерін тигізеді. Мысалы, Ману заңдарында айтылған Үндістанның мемлекет құрылысы туралы қатаң қағида болған патшаның әділетті болуы, брахмандарды сыйлауға және олардың айтқан ақылдарын тыңдауы міндетті болған. Ресейдің мемлекетінде халық жиналысының, соттың, рулық қауымның рөлдері көпке дейін сақталып келді, мысалы дағдарыс кезінде көбіне мемлекетті басқару бір адамның қолында болады: Наполеон, Рузвельт, Гитлер, Пиночет. Ал мемлекеттің экономикасы жақсы дамыған кезде, жағдай тыныш уақытта демократиялық әдістер яғни халықтық билігі жақсы қолданатыны мәлім (Греция, Рим, Швейцария, Бельгия).
Мемлекеттің құрылымына сонымен бірге қоғамның ұлттық құрамы, тарихи әдет-ғұрыптары немесе ерекше тарихи жағдайлары да кіреді. Ресей, Үндістан, Америка мемлекеттері көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан олардың мемлекеттік құрылымдары федерация деп аталады. Ал Жапония, Германия, Польша бір ұлттық мемлекеттер, жартысы тұтас мемлекет, екіншілері, мысалы, Германия - федерацияға жатады. XIX ғасырда Пруссия мен Австрияның гегемония үшін күресі Пруссияның жеңісімен аяқталды, соның өзінде де феодализм кезеңінен Германияның капитализмге көшкенімен буржуазиялық мемлекеттің қалыптасуы аяқталмады. Сондықтан, қазір де немістер бірнеше тәуелді мемлекеттерде тұрады: ФРГ,Швейцария, Австрия - олар федерацияға болып танылады.
Мемлекеттің нысанына - халықаралық жағдай, мемлекеттердің арасындағы қарым-қатынастар, қоғамды басқару, мемлекеттік құрылым және саяси режим нысанынан құрылған құрылымдық ұйымдастырылуы.
Республиканың мемлекеттік құрылысына саяси адамдардың қызметі және жүргізген саясаты әсерін тигізеді: Гитаре, Рузвельт, Шыңғыс хан, Абылай, Ататүрік және басқаларын ескеруіміз керек. Мемлекеттің дамуына діни факторлары да әсерін тигізеді. Мұсылман, католик, христиан, буддистік мемлекеттердің өздеріне тән белгілері мен нышандары бар. Сонымен, мемлекеттің сыртқы формасын анықтау үшін көп фактілерді терең қарап, теориялық зерттеуіміз керек.
Оқу әдебиетінде мемлекеттің нысанының үш түрі бар - басқару нысаны, мемлекеттің құрылымының нысаны және саяси режим. Ал негізінде мемлекеттің нысаны тарихи кезеңмен және әрбір мемлекеттің ерекшеліктерімен байланысты екені мәлім. Сондықтан, мемлекеттің әрбір нысанының көптеген түсініктер бар. Мемлекеттердің дамыған кезінде осы үш элементтерінің біреуі бірінші орында. Қазіргі Ресейде мемлекеттің екінші элементі - Ресей федерациясының негізгі принциптерін сақтау үшін Шешен республикасымен соғыс әдісін қолданғаны бәріне мәлім. Бұл Ресей федерациясының мықтылығын көрсету, негізгі принциптерін сақтау үшін істелген саясат болып таблады. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пен Оңтүстіктің арасындағы соғыс кезінде федерацияны сақтау негізгі мақсаты болатын. Фашистік режим құрылған кезден бастап мемлекет нысанының саяси режимі бірінші орынға шығады. Бейбітшілік кезде экономикалық дамуы, әлеуметтік жағдайы жоғары демократиялық мемлекеттерде басқару нысаны мемлекеттің сыртқы жағдайын белгілейді. Мемлекеттің басқару нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті органдарының құрылуымен және олардың қарым-қатынастары қандай қағидамен қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып табылады, басқару нысанын пайымдағанда мемлекеттің жоғарғы биліктің ұйымдастырылуы деп түсінеміз. Оның жоғарғы органдарының ұйымдастырылуы құрылу тәсілі, өкілеттік мерзімдері, халықпен қатынасу түрлері туралы сөз болады. Басқару нысаны - мемлекеттегі жоғарғы биліктің ұйымдастырылуы яғни органдардар жүйесінің халықпен байланысын сипаттайды.
Басқару нысаны мсмлекетті сипаттайтын басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік саясат басымдылығына ие және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай ықпал етеді. Басқару нысанын анықтау кезінде мынандай мәселелер қарасырылады:
* мемлекетте қандай органдар және лауазымды тұлғалар жоғары билікте тұрағанын;
* олар қандай қағидалар мен бастамаларда қалыптасады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz