Қазақ ертегілеріндегі қасқыр бейнесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
(Оқу орнының толық атауы)

ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ БӨРІ ҰҒЫМЫНЫҢ СИМВОЛДЫҚ СИПАТЫ.
тақырыбында

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

(Оқу орнының шифры-Мамандық атауы)

Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:

(Қаланың атауы, 2020-2021 оқу жылы)

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I Тарау.Қазақ әдебиетінде бөрі ұғымының пайда болуы.
1.1 Ежелгі дәуір әдебиетіндегі бөрі бейнесі ... ... .
1.2.Жыраулар поэзиясындағы бөрі бейнесі ... ... ... ... ... .
1.3 Жаңа заман әдебиетіндегі ақын-жазушылардың шығармаларындағы бөрі ұғымы ... ... ... ... ... ..
II Тарау. Қазақ әңгімелеріндегі бөрі ұғымының символдық сипаты.
2.1 Түркі тілдес халықтарының бөрі ұғымының символдық тарихы ... ... .
2.2. Қазақ ертегілеріндегі қасқыр бейнесі ... ... ... ... ..
2.3.Қасқыр бейнесінің поэтикасы ... ... ... ...
III Тарау.Бөрі бейнесі - мәңгілік тарихымызда
3.1Мұхтар Әуезовтың Көксерек повесінің сипаты.
3.2 Мұхтар Мағауиннің Қасқыр-бөрі әңгімесіндегі ұлттық рух.
3.3XX-ғасырда дүниеге келген Көксерек повесін қазіргі XXI-ғасырдағы қазақ прозасындағы қасқыр-бөрі әңгімесімен салыстыру.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
Қосымша

КІРІСПЕ
Бөрілі байрақты көтеріп, Көк тәңірге табынған көк түріктің ұрпақтары бүгінгі таңда да өздерінің рухани өмірдегі жеңістері-мен әлемді сүйсіндіріп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш етуде. Кең даланы ат тұяғымен дүбірхлеткен түркілердің көкірек сарайы тек ерлік пен қайсарлыққа ғана емес, ғылым-білімге де толы екендігін шежіре-жылнамалардан, ел қазынасы - фольклорлық мұрағаттарымыздан да көреміз.
Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырысатын бейне - қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен, түркі халықтарының нанымында қасқыр - рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр - тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-ықыласы, қасқыр - адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи күші асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын аса күрделендіре түседі.
Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі симфоликасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символикалардың мәнін түсіндіру халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдарының түпкі себебін терең ұғынуға себебін тигізеді. Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғы шарттарын ұғуға, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі:
Қазақ әңгімелерінде ерте заманынан бері келе жатқан бөрі бейнесін символдық сипатын қарастыру. Бөрі сөзіне тілдік тұрғыда жан-жақты талдау жасау, әдеби шығармаларда әр сипатта суреттелген бұл ұғымды жан-жақты қарастырып салыстыру.
Бірінішіден, таңдалған тақырыптың өзі өте қызықты. Бөрі-түркі тілдес халықтарының тарихи жадындағы киелі ұғым, қасқырдың жағымды атауы. Қасқырлар-жұмбақ мифологиялық жануарлар, түннің қатыгез жындары, құдайлар мен рухтар әлеміне қатысты табиғаттан тыс тіршілік иелері болып табылады. Бөрінің шығу тегін қандай? Символдық (тотемдік )сипаты не? Бұл сұрақтар адамзат баласын толғандырып келеді.
Екіншіден, көптеген ақын-жазушылар, жыраулардың әдебиеттанушылардың, философ-жазушылардың осы тақырыпқа арналған бірқатар қызықты, құнды жұмыстары,еңбектері бұл тақырыптың өзектілігін растайды.
Үшіншіден, басты кейіпкерлердің бірі қасқыр (бөрі)болып табылатын халық шығармашылығына деген қызығушылық ешқашан жоғалмайды, өйткені қасқыр (бөрі) жақсылық пен жамандықты қатар тасымалдаушысы,
адамның ішкі әлемі мен жалпы өмірінің көрінісі.
Зерттеу мақсаты:
Қазақ әдебиетіндегі бөрі бейнесінің пайда болуын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын тарихи деректерге сүйене отырып анықтау .
XX ғасыр мен XXI ғасырдағы қазақ әңгімелеріндегі бөрі ұғымының символдық сипатын салыстыру.
Міндеттері:
Бөрі ұғымының түсінігін ашып, тарихи кезеңдермен байланыстыру;
Халықтың рухани мәдинетіндегі бөрінің символдық сипатын анықтау;
Бөрінің көркем бейне ретінде қалыптасу жолдарын көрсету;
Кейінгі және қазіргі халық ауыз әдебиетінің шығармаларын зерттеу және салыстыру;
Алынған деректерді талдау және қорытындылау.
Зерттеу обьектісі:
Бөрі (қасқыр) бейнесі бар халық ауыз әдебиетінің шығармалары.
Зерттеу мәселесі:
Бөрі (қасқыр) бейнесі және оның символдық сипаты.
Зерттеу гипотезасы:
Халық шығармашылығындағы бөрі(қасқыр) ұғымы ежелгі адамдардың наным-сенімімен, өмір салтымен байланысты.
Қасқыр бейнесі - қазақ халқының діни наным-сенімін, дүниетанымын, рухани деңгейін аңғартатын танымдық тұлға екенін көрсету.
Ол - ерлік пен қайсарлықтың, күштілік пен еркіндіктің символы екенін көрсету;
Зерттеу әдістері:
Бөрі бейнесін (қасқыр ) басқа шығармалармен салыстыру ;
талдап-сипаттау әдісі;
жүйелеу әдісі;
Әдеби талдау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы- Қазақ әңгімелеріндегі бөрі қасқыр ұғымын зерттеу барысында,қазақтың әдеби мұраларын тарихи-ғылыми тұрғыдан байыптап, өзіне тән философиялық ой-тұжырымдарды салыстырып, дәуір тынысы бүгінгі күн тұрғысынан зерделенді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері мен материалдары мұғалімдер мен мектеп оқушыларына халық ауыз әдебиетінің шығармашылығын зерттеуде оқу іс-әрекеті және оқу іс-әрекетінен тыс іс-шаралар процесінде қолдана алады.

Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Тарау. Қазақ әдебиетінде бөрі ұғымының пайда болуы.
0.1 Ежелгі дәуір әдебиетіндегі бөрі бейнесі.
Бөрі бейнесі - қазақ халқының діни наным-сенімін, дүниетанымын, рухани деңгейін аңғартатын танымдық тұлға. Бөрі қасқыр бейнесі көптеген халықтар арасындағы ең маңызды символдардың бірі болып табылады.
Түркі халқы өздерінің ата-тегін қасқыр деп санаған. Осы қайратты да ерікті, айлакер де, ақылды түз тағысы жаулардың шабуылынан қырғынға ұшыраған тайпаның ең соңғы ұрпағы, кішкентай сәбиді желеп-жебеуші, асыраушы, құтқарушы ретінде танылған.
Көк бөрі - түркі мифологиясындағы киелі ұғымдардың бірі. Көк бөріге қатысты әңгімелер ежелгі үйсін, түркі және монғол аңыздарында кездеседі. Көк бөрі туралы аңыздардың қытай тіліндегі жылнамаларында сақталып қалған деректерде былай суреттеледі;
Бір халық жаугершілік заманда қырылған екен. Бетпақ дала ішінде аяқ - қолы шабылып жараланған он жасар бала ғана тірі қалғандығы айтылады. Ол балаға бір қаншық қасқыр жолығып, емізіп, қанын тоқтатып, жарасын жалап жазып алады.
Бала есейгенше сол қасқырмен бірге тұрған деседі. Кейін жаулар бала жігітті тауып алып, өлтіргенше буаз қасқыр Гауачан тауының терістігіндегі бір үңгірге барып жасырыныпты. Қаншық қасқыр осы үңгірде 10 бала босанады. Он ұл есейіп, үйленіп, көбейіп үлкен елге айналыпты - мыс. Он ұлының ең күштісінің Ашшина есімі олардың жалпы атына айналыпты, кейін халық үңгірге сыймайтын болған кезде Ашшинаның ұрпағы Асянь - Шад деген елбасы халықты үңгірден шығарып, олар түрік деген атпен Алтайды қоныс еткен.
Бұл аңыздың бір нұсқасы сонымен қатар Ежелгі дәуір әдебиеті кітабында мынандай деректер бар.[1,682]
Б.з.V ғасырының бес жүз үйлі бөрі тайпасы Сарыжазық дейтін өз мекенінен көшіп, Алтайдың оңтүстігіне барып қоныстанады. Бұл заманымыздың 439 жылы болатын. Елді бастап барған бектің аты - Түркіт екен. Түркіт - дулыға деген сөз - күшті, ержүрек мағынасында айтылады. Түріктер сол заманда - ақ темір қорыта білген. Темірден қару - жарақ, қажетті бұйымдар жасаған. Көк бөрі аңызы осындай тарихи оқиғалардың елесі болуы мүмкін. Түрік тайпалары ежелден өз туына бөрінің бейнесін тоқып салатын, соғысқа шыққанда атының басына бөрінің бас терісін қаптап салатын болған.
Алдымен көк бөрі тотеміне байланысты қазақ фольклорлық мұрасында сақталған аңыз-әңгімелер мен ертегілердің тарихи негіздеріне тоқтала кетейік. Көк бөрі тотеміне байланысты генеалогиялық мифтің екі түрлі нұсқасы сақталған.Ата-бабаға табыну культі негізінде бізге жеткен түркі (ашина) тайпасының шығу тегі туралы бұл миф түркілердің айтуымен шамамен VI ғасырдың орта шенінде қытай жазба деректерінде бедер тапқан. Сөз болып отырған генеалогиялық мифтің тағы бір тарихи дерегін Түркі қағанатының алғашқы кезеңіне арналған ескірткіштен аңғаруға болады. Моңғолияның Бұғыты деген жерінен 1968 жылы табылған эпиграфиялық ескерткіш тақтада аяқ-қолдары шабылған адам мен қасқыр бейнесі қашалған. Мифтің негізгі нұсқасы бойынша батпақ маңын мекен еткен ілкі түркі тайпасы тұтқиылда жасалған шабуыл салдарынан қырғынға ұшырайды. Қынадай қырылған тұтас тайпадан жалғыз тұяқ қалыпты-мыс. Аяусыз дұшпан қолымен қол-аяғы кесіліп, тірі қалған он жасар мүгедек ұлды ұрғашы қасқыр тауып алып, асырайды. Мифте кейін ұрғашы қасқыр аман қалған мүгедек баламен жұптасып, құрсақ көтереді. Түркі баласы бәрібір дұшпан қолынан қаза табады да, буаз қасқыр Алтай тауларының адам аяғы жетпес үңгірінде он ұлды дүниеге әкеледі. Осы ұлдар ержетіп, гаочандық қыздарға үйленіп, ұрпақ өрбіткен екен. Тайпа көсеміне айналған Ашинаның соңынан ерген түркі әулеті үңгірден шығып, Алтайды қоныс етіпті
Қасқырдың төтемдік рөлінің түркі халықтарының танымындағы орны ерекше. Сонау 535 жылы Ергене Күнде көтерілген Алтын бөрі бас ту мен Бөрі (Көк бөрі) деп шақырған ұран олардың ұрпақтарымен тарих көші соқпағында кешегі ХlХ ғасырға дейін тозбай, өшпей бірге келді.
Бөрі басы - ұраным,
Бөрілі менің байрағым!
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым
Бөрілі байрақ астында
Бөгеліп көрген жан емен.
Бөрідей жортып жүргенде
Бөлініп қалған жан емен, - деп келетін Сүйінбай ақын жыры осының куәсі. [2,304 ]Бұл жыр жалғыз Сүйінбай ақынның сөзі емес, тарихтың сөзі. Қазақ халқы қазіргі күнге дейін ержүрек, батыл жігіттерді Көк бөріге теңеп көркем шығармаларда бөріні батылдық пен батырлықтың символы ретінде бейнелейді
Осы аңыз негізінде әдебиетте қасқыр тотемі пайда болып, қасқыр туралы әңгімелер ежелгі халықтардың көне мифтерінде сақталып, батырлық символ ретінде көрініс тауып жатады. Осы көне аңызға байланысты тәңірлік әдебиетте Көк бөрі дастаны пайда болған. Көк бөрі дастаны ұлы Түрік қағанаты құрған көк түріктердің ежелгі ата-тегінің шығу тарихын, олардың халық ретінде қалыптасқанын түрлі аңыздар негізінде жыр еткен эпос. Табиғатпен біте қайнасып бірге өскен түркілер дүниетанымының қайнар көзі табиғат болғандығы белгілі. Бұл табиғатта болып жатқан құбылыстарды жіті бақылайтын көшпелілер әулетінің қоршаған ортамен тығыз байланысты екендігін білдіреді.
Жалпы бөрі тотемімен сабақтастырылатын мифтер түркі халықтарының баршасында бар. Осы мазмұндағы миф монғолдарда да кездеседі. Әйгілі Шыңғыс ханның өзінің қасқырдан тараған тектілігін мақтан тұтқандығы баршаға мәлім. Аталған архаикалық миф қазақ халқының фольклорлық санасында ғасырдан ғасырға жетіп, уақыт өте келе оның сюжеттік желісі аңыз-әңгімелер мен ертегілерге көшті. Мәселен, Ақ қасқыр атты ертегінің сюжеттік желісі келесі: жас жігіт үңгірдеұрғашы ақ қасқырмен отасады. Қасқыр күйеуінен қырық күнге дейін шыдап, төзімділік танытуын өтінеді. Қырық күнге дейін қасқыр кейпінде жүрген ақ қасқыркейінғажайып сұлуға айналады. Ол асқан ақыл-парасатты жар бола білген екен. Сөйтіп, жігіт баянды өмір сүріпті. Жалпы әлемдік мифологияға зер салатын болсақ, бөрі тотеміне қатысты осы мифпен типологиялық ұқсастықтағы көне римдік мифті кездестіреміз. Ромул мен Рем есімді егіздердің (Рим атауы осы есімдермен байланыстырылады) шыққан тегі жайлы түрлі версиялар бар. Бірінде олар Энейдің ұлдары я немерелері, келесісінде - Албан патшасы Тарғытай мен отбасын қорғаушы рух-ие Ларадан туған, үшіншісінде - Рея Сильвия мен Марстан туған. Амулий патшаның бұйрығымен Тибрге тасталған егіз нәрестелер желеп-жебеуші Руминаның құдіретімен өзен жағасына шығып қалады. Аман қалған сәбилерді ұрғашы қасқыр емізіп өсіреді. Кейін қасқыр бауырына басқан тастанды сәбилерді бақташы тауып алып, асырап алады.Өсе келе шыққан тегін білген егіздер Амулийден кек алып, еліндегі билік тізгінін аталары Нумитордың қолына табыстайды да, өздері жаңа қаланың негізін қалауға бел буады
Мұндағы назар аударарлық жайт, бұл мифте де бас кейіпкерлер - тайпа, ел, мемлекет негізін қалаушылар. Қалай болғанда да, көне рим және көне түркі мифтеріне ортақ мифтік мотивтер: 1) қаскөй дұшпан ниетімен өлуі тиіс балалардың аман қалуы; 2) оларды қасқырдың асырап алуы. Нысанға алынған түркілік мифке қайта оралсақ, мұндағы мифтік мотивтерді былайша саралауға болады: 1) тайпаның (бір атадан тараған халықтың) қырғынға ұшырауы; 2) қасқырдың баланы асырап алуы; 3) баламен қасқыр жұбынан ұрпақ өрбуі. Халықтық жадыда осы мифтің сақталып қалу фактісінің өзі ұлттық таным үшін көк бөрі тотемінің қаншалықты киелі ұғым екендігін айғақтайды.
Қасиетті де қадірлі бөрі бейнесі - барлық түркі халықтарының ежелгі дәуір әдебиетінде, фольклорында есте жоқ ескі заманнан келе жатқан образ. Оны көне түркі жазба ескерткіштерінен де кездестіре аламыз. Соның бірі - ХІІІ-ХV ғасырларда жазылған, түркі халықтарына ортақ көне мұрағат Оғыз-наме дастаны. Дастандағы Ұранымыз Көк бөрі болсын деген тіркестің үлкен мәні бар. Мұндағы ұран дәрежесіне дейін көтерілген Көк бөрі түркі тілді халықтардың аса қадір тұтып, табынатын киелі де қасиетті аты. Көк бөрі бейнесі Әлем әдебиетінің інжу-маржаны Қорқыт ата кітабында да ұшырасады. [3,3б]
1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, баланың болашақ тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді деген сенімінің растығын дәлелдегендей еді.
Бөрі бейнесі ежелгі дәуір ауыз әдебиетінде хандар мен батырлардың ұлылығын, ерлігін суреттеуде бірден-бір теңестіріле көрсететін образы.
Бөрі ұғымына негізгі мағыналық анықтамалар:
Бөрі-Түркі халықтарының тарихи жадындағы киелі ұғым, қасқырдың жағымды атауы. Аңыз бойынша бөрілертүркілердің ұрпағын құтқарып қалған.
Бөрі-(ауыспалы мағынада) Қаныпезер,қанышер адам.
Бөрі -(астрологиялық тұрғыдан лат. Iupus) Аспанның оңтүстік бөлігіндегі шағын шоқжұлдыз. Бөрі жұлдызы оңтүстік ендіктен көктемде көрінеді.
Бөрі- (көне тарихта)Ежелгі түркі қағандарының дербес жасағына берілетін атақ.Бөрілер ежелгі түркі билеушілерінің жеке басын қорғауға арналған арнаулы жауынгерлер тобы.Жылнаманың бірінде бөрі атағын кейде қаған бекітіп отырады. Бұл жас ұландардың жауынгершілік айбарын арттыру мақсатымен істелген деген болжау бар.Бөрілер жасағы әскери істі жетік меңгерген атақты батырлардан іріктеліп өздері де, аттары да темір сауытпен құрсаған.
Бөрі- (ауыспалы мағынада) мықты, жаужүрек адам. Жүз бөрі аз дамылдап алыстады да.Ат қайта қалың жауға "Абылайлап" жүз қыран мың сап қолға араласты,Орғыған асқар таудан судай тасты. [4]
Бөрі (қасқыр) туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл киелі жануардың есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра Алпамыс батыр жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.Қазақ елінің ұлттық сенімін, рухын арқалап, көнеден келе жатқан түркі тектес халықтардың бабалары қашан да қасқырды сыйлап, қасиетті деп санаған.
Орхон-Енисей жазба ескерткішіндегі Күлтегін жырынан көруге
болады. [5] Жырда түркілердің әскері бөріге теңеледі:
- Әкем қағанның әскері бөрідей бопты;
- Жаулары қойдай бопты;
- Қазақтың батырлық жырларында бөрідей тиді, бөрідейін түн қатып деген жолдар жиі кездеседі. Тіпті атақты Қарақыпшақ Қобыланды батырдың жары, қамқоршысы Құртқаның есімінде қасқыр атауының жүруі кездейсоқ емес.
Көк байрақтың астында, иманды сөзі аузында, алла деген, көк тәңір деген ел- жұртымның берекесі берік, алты ауызы түгел болғай!
Табиғатпен біте қайнасып бірге өскен түркілер дүниетанымының қайнар
көзі табиғат болғандығы белгілі. Бұл табиғатта болып жатқан құбылыстарды жіті бақылайтын көшпелілер әулетінің қоршаған ортамен тығыз байланысты екендігін білдіреді. Қазақ әдебиетінде түркілерге ортақ ұғымдардың, мифтер мен аңыздардың авторлық ойды жеткізуде көркемдік тәсіл ретінде қолданылуы жиі кездеседі. Көне түркілер дүниетанымы негізінде пайда болған мифтердің, аңыз-әңгімелердің, табиғат пен адам арақатынасы тақырыбының, жан-жануарлар бейнесінің көркем шығармаларда көрініс табуы ежелгі әдебиетіміздің бүгінгі күні қайта жаңғыруы деп түсінеміз.
Оғызнама жырында көк бөрі Оғыз қағанның әскерін басқарған, Оғыз қағанға жол сілтеп, ақыл берген деген деректер айтылады. Оғыз қаған жайлы миф мифінде көкке қол жайып Тәңірге жалбарынған Оғыз қағанға аспаннан көк түкті, қою жолды бір арлан бөрі түседі. Бөрі жол бастап, Оғыз оның артынан ереді. Оғыз қаған көрген түсте көктен түскен сәуледе бөрі бейнеленеді.
Бумын қаған заманында қасқыр бейнесі әскери туда бейнеленген. Монғолиядағы сынтаста аяқ-қолы шабылған нәресте мен бөрі бейнеленген. Көк бөрі ғұн, Үйсін, Түркілер мен Оғыздардың тотемі болған. Қаншық қасқыр отбасын сақтаушы тотем болған. Яғни, түркі халықтарында қырғыз, өзбек, қарақалпақ, қазақ халықтарында көк бөрі - тотем. Ш. Уәлихановтың еңбегінде қазақ, қырғыздарда көк бөрі, көк бұқа, Төбе көз, Жалғыз көз дәулер ежелгі түркі тайпаларының мифі мен аңызы болғандығын айтады. Шәкәрім Құдайбердіұлының шежіресінен Түркі қағанатына дейін бөрі туралы миф қалыптасқанын аңғара аламыз. Ғалым С. Қасқабасовтың еңбегінде Түркі қағанатында өзге құдайлардан көк Тәңірі дара шыққаны туралы, Түрік қағанатының ыдырауынан сол кезеңдегі мифтер де бір жүйеге түспей қалғаны туралы айтылады.
Қазақ ұғымында ақ және қара қасқыр бар. Көк қасқыр жебеуші, қорғаушы, құтқарушы болса, қара қасқыр жағымсыз образда болған. Көк бөрі сонымен, көк бөрі - киелі аң, жебеуші рух, күнәдан таза бейне, Тәңірдің шапағаты тиген құдіретті, далада қалған дәрменсіз пендені асыраушы, қорғаушы, қиындықта жол көрсетуші, ақыл беруші, түркі халықтарының ілкі ата-бабасы. Сонымен қатар, бөрі қайсарлық пен төзімнің, адалдықтың символы.

1.2.Жыраулар поэзиясындағы бөрі бейнесі.

Жыраулар поэзиясы - қазақ мəдениетіне ғана тəн бірегей тарихи-мəдени құбылыс. Бірегей ұбылыс болатын себебі - дүние жұртының арғы-бергі тарихында қазақ жыраулары мен олардың жыр-толғауларына дəлме-дəл сəйкес келетін əдеби шығармашылық иелері де, шығармалар да кезікпейді. Ал жыраулар поэзиясының өзімен дəуірлес өзге елдер əдебиетіндегі үлгілерден бөлек арна түзеп, өзіне ғана тəн мазмұнмен жəне өзіне ғана тəн пішінмен тарих сахнасына шығуының сыры оның қазақ топырағында тарихи оқиғалармен, тарихи жағдайлармен орайласа тууында жатыр.
Жыраулар поэзиясындағы көк бөрі ұғымын бір-біріне қарама-қарсы екі түрде берілгендігін байқадық.
Бірі, қасиетті түсінікті елдің рухын ояту мақсатында өз шығармаларында қолданса, екінші жағынан, белгілі бір тарихи себептерге байланысты бұл ұғым бөріден үрген итке баланады.
Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни жеке адамдардың жебеуші рухына айналады. Ел аузына атақты Қаз дауысты Қазыбектің жиені Абақ керей Жәнібектің, Есет батырдың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыз бар. Керей Жәнібек ұйықтаған кезде үстінде екі бөлтірік ойнап жүрсе, Есет батырдың езуін арлан жалап тұрады екен. Бұл жерде ел үмітін ақтаған батырлардың аруағын үстем етіп көрсету үшін оларды ең киелі ұғым көк бөрімен байланыстырғанын айта кетпекпін. Бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан, Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Ал, бөрілер - сол Тәңірінің ерекше ілтипатын жеткізуші.
Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл киелі жануардың есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра Алпамыс батыр жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.
Мәселен, Нысанбай ақынның "Кенесары - Наурызбай"жырында ер Науанның қасындағы отыз жігіті де көкжал бөріге баланып [6,21]. олардың әрбірінің қол бастауға қабілетті екендігі меңзеледі. Шернияз Жарылғасұлының бір өлеңінде: "Ел үстіне жау келсе, Көк бөрідей ер керек" [7, 92]. - деген жолдар бар. Махамбет Өтемісұлы "еңіреп жүрген ер" екендігін бейнелеу барысында: "Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім"[8,225]. - деп толғайды.
Әлбетте, көк бөрі бейнесінің идеялық-көркемдік талқысы (трактовкасы) әдебиеттің ішкі даму қисынына қарай, сондай-ақ қоғамдық-әлеуметтік ахуалға байланысты түрленіп-түстеніп отыруы заңды.
Ноғайлы мырзаларының бас-басына би болып, бүліншілікке ұшырай бастағанын көзбен көрген жыраулық поэзияның жүйрігі Шалкиіз (Шәлгез) Тіленшіұлы:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер,
һәр бірінің баласы
Алтау болар, бес болар,
Ішінде абаданы бір болар,
Абаданынан айырылса,
Олардың һәр біреуі
Һәрбір итке жем болар! [9, 43]. -
деп, "бөрінің де тәңірісі бар" екендігін және одан көз жазса, басқаларынан бақ таятындығын білдірген. "Бөрілерді" бұлайша "жіктеу" арқылы (абаданы және бөгделері) ынтымақ-ымыраға, бір ауызды болуға шақыру - өлең өрнегінде бұрын кездеспеген белгі.
Орыс отаршылдығы орнаған заманда көк бөрінің дәстүрлі кескін-кейпі "азуға" айналды.
Махамбеттің көтеріліс жеңілген кездегі күйзелісін көрсететін "Мұнар күн" атты толғауында: "Жез қарғылы құба арлан Жез қарғыдан айырылып, Қорашыл төбет болған күн" - делінген. Сөйтіп, мұнда метонимиялық шендестірудің көмегімен жау жеріне жортқан ердің енді ауыл арасынан алысқа ұзамайтын тентек-теліге теңеліп, абыройдан ажырағаны тұспалданады. Және бұдан былайғы өлеңдерде жақсы мағынадағы "жез қарғы" тіркесінің қарама-қарсы - жағымсыз мәнде жұмсалуы байқалады.
Осының жайын Қ.Өмірәлиев Дулат пен Абайдың өлеңдеріне сүйене отырып, төмендегідей салыстыра саралапты: "Аягөз" деген өлеңде Дулат ел атқамінерлерінің тағы бір суретін жасайды. "Би, старшын мойнына жезден қарғы тағынды" деп, олардың патшадан алған, мақтан көрген мансабы белгісін (шенін) ит мойнындағы "қарғыға" балайды да, артынша:
Төсек жады мырзалар
Ала баспақ байланып,
Үй күшіктей үреді,
Отының басын айналып, -дейді. Осы өлең Абайдың:
Елде болыс
Үйден үрген итке ұқсап,-.
дегеніне көп ұқсас"[10, 162].
Қалай болғанда да, қасиетті қасқырдың бейнесі (көкжал бөрі, абадан, құба арлан) ұсақтап, ол қорашыл төбетке, үй күшікке, үйден үрген итке айналып шыға келді. Бұл - жалауы ойға жиырылып түскен жұрт рухының көркемсөзге дәл көшірілген көрінісі.
Бірақ халықтың өзіндік сана-сезімі сілкінетін сәттерде ұлттық бағзы бейнелер мидың бізге белгісіз кұпия қатпарларынан, тылсым түкпірлерінен қайта бой қылтитатынын дана тарих дәлелдеумен келеді. Қазақ қоғамы да бұл заңдылықтан қаға беріс қалған емес.
Петроглифтерде салынған мыңдаған суреттер мен таңбалардың бірегейі - көктүріктердің (жалпы түрік ) әлемдік деңгейдегі елдік белгісі- көк түсті желек туда бейнеленген Көкбөрінің таңбасы болды, ол - Бөрілі байрақ деп аталады.

1-суретте Бөрілі байрақ бейнесі.
Эпостық жырлардағы көк бөрінің бейнесіне батырдың сұлбасын, жауға қарсы шыққан кездегі сөз жетпес батырлығын, кейіпкердің өзін бөріге балаудың түрлі жолдарын эпостық туындыларда әртүрлі берілген.
Көне түркі бабамыздан келе жатқан бөрі ұғымы эпостық жыр-дастандарда да өз дәуіріне сай жекеше бейнесімен ерекшеленеді.
Түркі халықтарының дала жыртқышы қасқыр (бөрі) бейнесі қазақтың жауға шапқанда жауынгерлік рухын оятатын байраққа теңелген.
Ғалым Қ. Өмірәлиевтің көне замандардан алтын бөрі бас ту ұстап, көк бөрі ұранын ұстанып, тутуң будун, қадақ будун, қазақылық сынды әскери қызмет атқарған жұрттың қазақ халқына тікелей қатысы бар деп жазуы - ғылыми қуатты пікір. Қазақ - көне түркілердің елдің рухын жігерлендіретін бөрілі байрақ рәмізін сақтап қалған халықтың бірі.
1-кесте
Эпостық жырларда қасқырдың символикалық мәні екі сатыда ашылады:
Тотемдік саты
Көркем саты
Мұнда, ол - ерлік пен қайсарлықтың, күштілік пен еркіндіктің символы;
Мұнда, қасқыр - қорқаулық пен ашкөздіктің, сараңдық пен ақымақтықтың символы.

1.3 Жаңа заман әдебиетіндегі ақын-жазушылардың шығармаларындағы бөрі ұғымы.

Жаңа ғасыр әдебиеті халық санасына көк бейнесін жақсы жағынан көрсетеді.Осындай тектілігімізді келешекке жеткізу үшінде жиырма бірінші ғасыр жазушылары да өз үлестерін қосып жүр.
Қазіргі қазақ ақындарынанізін сонау көне тарихтың асыл мұрасын жалғастырған жақын тұрған - ТыныштықбекӘбдікәкімов. Оған өлеңқұрылымы мен поэтикалықжүйе, өзіне ғана ұқсасойлау жүйесі куәгер.
Ақпан прозасы:
Алаштың несін айтасың,
Ата тілі отыз тіске қамаулы,
Ата Мекені обалсыздарға
тонаулы.
Шүлдірлек көкпегі үшін,
Нан табу мектебі үшін,
Оқалы шекпен үшін,
Қыңсыған көк итке
айналдырды,
Тәңірлік Көк Бөрісін...[11,12].
Қасқырдың анасы - табиғат. Ол - біздің арғы бастауға қатысты ырықсыздық деңгейіндегі тұрақты сағынышымыз. Бөрі - біздің тотеміміз. Адамның ой астарында осындай ежелден таныс нысандарға кезіккенде барынша жігерлі кейіп алуға ұмтылады.
Қазіргі заманғы жаңа болмысты прозадағы өзгеше жаңғырған, түрленген қасқыр-бөрібейнесі кездесетін Мұхтар Мағауиннің Қасқыр - Бөрі, Асқар Алтайдың Алтай элегиясы (Қызылбөлтірік) повесть-притчасы, Думан Рамазанның Көкжалы, Жанат Ахмадидың Кезінгенніңкезі, Ажал аузында, Кие атты әңгімелері бар.С.Сағынтайдың Тұмақ елесі.
Жанат Ахмадидің Кие әңгімесіндегі авторлық ой келесідей өрістеген. Хайуанаттар паркінеқамауға түскен Қызылшолақ М.Мағауиннің қасқырындай өзінің бөрі қалпын сақтап қалған.[12,142]. Оныңхайуанат ұсынған тамақты кісі көзінше жемеуі, түз тағысына тән тектілік көрсетуі, еті бар кесек
сүйектерді алдына тастағанда оған көз қиығын ғана салып қойып, мойнын қырыс бұрып жатыпалуы, жаратылысынан сонша ашқарақ жыртқыштың тамақ үшін басын игісі келмеуі сөзімізге айғақбола алады.
Автор Қызылшолақтың қайсар қиқарлығынан нағыз бөріге тән тектілікті көрсеткендей. Қырыс,қияс - деп қасқыр мінезін портрет арқылы берген жазушы Көкшұңқырдай көк мұнар тауын аңсағанкөкжал тұтқынның қамауға көнгісі келмей, тамағы тоқ болса да ыстық қамау жеп қойған арыпаршыған жабағы түрі - табиғаттың өз таразы өлшемі бұзылғандықтан деп пайымдайды. Қызылшолақбейнесі осы зоопарктегі аңдар патшасы деп саналатын арыстан мен жолбарыстардың, түлкінің өзіменпсихологиялық паралеллизмен қатарластыра алады да бір-біріне антитезатәсілі арқылы қарсы қояды[13,158.]. Автор осы үш түз тағысының тас қамауда өздерін қалай ұстайтындарына оқырман назарынаудара отырып салыстырмалы-салғастырмалы түрде өз ойын ортаға салады. Қасқыр атаулыныңзоопаркте ұйығып, бөлтірік ертіп күшіктегенін көрген кісі бар ма екен? Ұрпағын қасіретке бөлегісікелмегендіктен бе, әлде кекшіл, қайсарлығынан ойынды қойып, ұйығуға да қырыстана ма екен?.Қасқыр өзінің еркіндігіне, еркіне шек қойғызбайтындығыныңбір мысалы: цирк өнеріне қасқырдан басқа жыртқыш біткеннің бәрін де, тіпті аң патшасы арыстандыда, сонан кейінгі жолбарысты да баулуға болады екен. Тек қасқыр ғана адам баласының айтқанынакөніп, айдауына жүрмейді екен.
Бұл айтылған шығармалардың негізгі арқауы - кие концептісі. Ш.Уәлиханов Қазақтардағы шамандықтың қалдығы атты еңбегінде: Қазақтар киеге үлкен мән береді. ...Кейбір жануарлармен құстар, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Жан-жануарлардың киесін
қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары кесір деп аталады, - дептүсініктеме берген. Қазақ халқындағы киіктің де киесі бар, иттің иесі болса, қасқырдың тәңірібар деген мақал-мәтелдер бар.
А.Асқардың Қызыл бөлтірік атты шығармасының оқиға желісі тылсым табиғаттыңқойнындағы суретке құралған. Көзін ашпай жатып қанды қол
қырғыннан аман қалған қосбөлтіріктің қаталдық көруі әсерлі жазылған. Киесіне жолыққан мергеннің өз баласын өзі жазыметуі - фольклорлық дәстүр қалыптастырған көне мотив. Шығарма оптимистік рухта бітеді.
Д.Рамазанның Көкжалында[14]. адам және табиғат арасының арпалысы ешбір бояусыз, барқалпында суреттеледі. Олардың байланысының үзіліп қалуы адамның кінәсынан екені ашыпайтылады.
С.Сағынтайдың Тұмақ елесі [15].атты әңгімесінде қасқыр - бөрі бейнесі өз болмысын танытады.Бұл әңгімеде жас жазушы - С.Сағынтай қазақ даласының экологиялық апаттар алаңына айналғанынмистикалық оқиғалармен береді.
Ешнәрседен қаймықпайтын, Қайсар, қайтпас, өр мінезді адамды қазақ халқы қасқыр жүректі адамдеп атайды. Оны мына өлең жолдары дәйектей түседі: Баланың түсі сары, қара көзі, Рас болса, бұрынғының айтқан сөзі: Қайтпайтын қара тастан қасқыр жүрек, Болады Баһадүрдің нағыз өзі. Сондай-ақ, қорқаулардың арасында бірінші болғанша, қасқырлардың ортасында соңғы болған жақсы деген қанатты сөз тектен-тек айтылмаса керек. Қасқыр, көкжал, бөрі деген атаулар қазақ халқында жігітке, ер-азаматқа мақтау ретінде айтылады. Сонымен қатар, зоометафоралық тәсіл негізінде жағымды мағынада қасқар сөзі өз тірлігіне пысық адамдарға қарата айтылады. Қазақ әдеби тілінің сөздігінде қасқыр лексемасының ауызекі сөйлеу тілінің көрсеткіші ретінде берілген екінші лексикасемантикалық варианты - адамның пысықтығын сипаттауда қасқыр адам. Қасқыр мен адам бойындағы қасиеттерді өзара салыстырып, бейнелеп көрсетуде қазақ тілінде төмендегідей ұғымды бейнелейтін тұрақты тіркестер мен тұрақты теңеулер қалыптасқан: еркіндік; қиындық; заңсыздық;адалдық - арамдық; мейірімділік - зұлымдық; жақсылық пен жамандық, батырлық пен қорқақтық; өтірік пен шындық, қоғам және адам. - қасқыр - досқа адал, отбасына берік. Қазақ халқы қасқырдың табиғатынан өз ұяласын өмірінде бір-ақ рет таңдайтынын, екінші жартысынан айырылған қасқырдың құсалықпен өлетіндігін аңғарған. Сол себепті халқымыз қасқырдың өз отбасына ешқашан сатқындық жасамайтынын, өз отбасына берік екендігін қасқыр да қастық қылмас жолдасына мақалмәтелі арқылы пайымдайды.
Қасқыр жыртқыш аңның қатарына жатқанмен, оның ішкі жан дүниесі мен сезіну түйсігі адам баласынан артық болмаса, кем түспейді екен. Сонымен қатар топтанып тіршілік ететін қасқырлар өзара шағын ұялас тобын құрайды, осыған байланысты тіліміздегіұялас бөрідей тұрақты тіркесі күш біріктірген, тобын жазбайтын деген ауыс мағынаны иеленіп, өз әулеттерімен бір жерде өмір сүретін қазақ отбасыларына қатысты айтылған. Мысалы: Бар ынтымағын Құнанбайға бағындырған жиырма ауыл дәл бір ұялас бөрідей еді (Әуезов, 1997). - қасқыр - текті жануар, оның тектілігін дәстүрлі тілдік санада қалыптасқан қасқыр апанында қайырымды деген мақал-мәтелі дәйектейді. Өйткені қасқыр текті жыртқыш аң ғана апанына кіріп барған адамға қарсы шаппайды екен. Аңшылар оның осы әрекетін пайдаланып күшіктерін қапқа салып алып кетеді, текбір бөлтірікті ғана қалдырып, оның да тілерсегін қиып кетеді. Ана қасқыр ырылдап айбат шеккенімен бас салып қауып тастамайды. Бұл - төзімділіктің белгісі,ал төзімділік - тектіліктің бір белгісі ретінде саналады, оның бір дәлелі - қасқыр өзі апанын салған маңайдағы ауыл малдарына ешқашан тиіспейді екен.
Зәкенхан Тұрсынханұлының Көк бөрінің көз жасы кітабы. Зәкенхан мен оның балаларының жасаған шапқыншылығы, жергілікті халықтың жанкешті қорғанысы, көрген бейнеті көз жасы көркем тілде суреттеледі.
Қазақ тарихының қай кезеңін алсақ та сол қайсарлықтың ізін көріп қалғандаймыз. Мысалы жетпіс жыл бойы Кеңес еліне бодан болған , диктаторлық саясатта тәрбиеленген қазақ жастарының біртұтас Қазақстанның еркіндігі үшін жаппай көтерілуіне не себеп? Ата-бабамыздан мұраға қалған қанымызға қосқан ЕРКІНДІК пен БОСТАНДЫҚ сүйгітігіміз бе, әлде сол қанымызға қосқан БӨРІ-АНАмыздың үлесі ме? екеуі де, шындыққа ұласатын секілді. Себебі, басып-жаншып, өз ой өз арманынан айрылған көнбіс халықтың бір күнде көтеріліске шығуына кім, не себеп? Әрине , бұған себеп қанға сіңген рухтық-киелі қасиет. Ертеңгі күнге деген сенім мен кұшті біліктің арқасында қазіргі тәуелсіздігімізге жеткенімізге дәлел.
Жоғарыда талданған бірнеше автордың алып отырған тақырыптарыда ұқсас шығармаларының негізі де бір, айтпақтары да бір - ортақ арнаға құйылады. Ол - ежелгі ата-баба қастерлеген құндылықтардың бағасын, парқын білу. Бүгінгі рухани дағдарыс тұсында өскелеңұрпаққа өнегелі тұстарын үлгі ету. Табиғат-Адам бірлігін, тұтастығын сақтаған алғашқы адамсезімінің артықшылықтарын алға тарту. Әрине бұл мақсаттардың әртүрлі қаламгер шығармаларындаәр заманда, әр қилы дәрежеде көрініс тауып жатуы - заңдылық. Сол арқылы қазіргі қазақ прозасының жаңарған көркемдік бітімі де бірте-бірте қалыптаспақ.

II Тарау. Қазақ әңгімелеріндегі бөрі ұғымының символдық сипаты.
2.1 Түркі тілдес халықтарының бөрі ұғымының символдық
тарихы.
Түркі халықтарында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда: ғұрыптық поэзияда, эпостық жырларда, халықтық прозада алуан қалыпта кездеседі.
Осы жанрлардың барлығында қасқыр негізінен үш түрлі түспен, атап айтсақ, көк бөрі, ақ бөрі және қара қасқырдың кездесдесетіні белгілі. Ғалымдардың мәліметі бойынша олар қара-қоңыр (меланисті), сұр (хромисті) және ақ (альбинос) түсті болады екен
Ал, фольклорлық шығармалардағы ақ, қара және көк түстер қасқырдың символикалық мазмұнын ашатын маңызды бөлшектердің бірі болып табылады.
Ал, қара - көк сөзіне қайшы болып табылады. Көк бөрі, көкжал қасқыр деп адамға дос, қамқоршы бейнені суреттесе, қара қасқыр арқылы қаскөй, зұлым күшті бейнелейді.
Шындығында, қара түс тек рақымсыздықты білдіреді деу сың пікір болар еді. Өйткені қара шаңырақ, қара бала, қара өзен тәрізді киелі ұғымдар халқымыздың рухани әлемін танытады. Әйтсе де, мифтер мен ертегілердің басым бөлігінде, әсіресе, қасқыр бейнесіне қатысты үлгілерде қара түс қайғы-қасіретпен, қаскөй кесірлермен байланыстырылады.
Қара мен ақты, күн мен түнді, жақсылық пен жамандықты салыстыра көрсету, әсіресе, дуалистік мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Көк бөрі адамдар қысылған шақта ғайыптан пайда болып көмекке келсе, ақ қасқырдың адамдармен достығы келісім шарттың негізінде жасалады. Адам мен қасқырдың арасындағы туыстық қатынастан гөрі достық қатынас басым сипатталады. Мұның өзі көк бөрі бейнесінің алдымен, ал ақ қасқыр туралы түсініктер кейіннен туындағаны көрсетеді. Қазақ ұғымында ақ түс тазалық пен пәктіктің символы болып саналады.
Адам баласына дос және қас күштердің синонимі түрінде негізін қалыптастырған бұл түстердің идея-көркемдік функциясы мынада:
1. Көк бөрі бейнесі - көк Тәңірмен астасып жатыр. Ол ғайыптан пайда болған құтқарушы Ие, адамзаттың арғы тегі.
Ақ қасқырлар - магиялық қасиеті мол, адамға дос күштер. Олар жер бетін мекендейді. Қалаған уақытында қасқырдан адам кейпіне ауысып, құбыла алады.
Қара қасқырлар - төменгі дүниенің жыртқыштары. Олар жер астын, түнек әлемін мекендеп, адамға зұлымдық жасайды.
Мұның өзі ертедегі ата-бабаларымыздың дүниені:
Бірінші бөлік - аспан - Тәңірі тұрағы;
Екінші бөлік - жер - өзекті пенделер мен адамға дос, сиқырлы киелердің мекені.
Үшінші бөлік - жер асты - зұлым күштер мен қаскөй кесірлердің қонысы деп үш бөлікке бөліп, қоршаған орта туралы алғашқы балаң ойлар қалыптастырғанына куә бола алады. Қасқырдың осылайша әр түсте берілуінің символикалық астар халқымыздың әлемінің құрылысы туралы түсінігінде жатыр деп есептейміз.
Қасқырдың адам түсіне кіруі және оны жору туралы мәліметтерді қорыта келіп, көршілес халықтар бөріні түркі тайпаларының символы ретінде қабылданғанын да байқадық
Мифтерде, ел арасында кең таралған ырымдар мен ғұрыптарға, халықтық ем-шараға, арбау өлеңдері мен эпос, шежірелерге талдау жасау барысында көк бөрінің түркі халықтарының фольклорында киелі жануардың қатарына жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз. Қасқырдың әр түрлі мүшелерін тұмар ретінде тағу Еуропа елдерінде де кең таралғандығын төмендегі мысалдар дәлелдей алады: Германия мен Францияда қасқырдың жағын тіл мен сұқтан сақтайтын қорғаныш ретінде есікке тақса, Сицилияда жылқыны тіл - көзден қорғау үшін қораға қасқырдың құйрығы мен өлі сауысқанды, жарқанатты ілетін болған. Ресейде де қасқырдың құйрығы көп аурудың алдын алады деп есептеген. Қасқырдың тісін, құйрығын зұлым күштерден қорғану үшін тағып, өті мен терісін емге жаратса, қасқырдың бас сүйегін, негізінен, малды қасқырдың жарып кетуінен сақтану үшін пайдаланады.
Бұл ырым арбау өлеңдерінен де кең өріс алады. Мәселен, тәжіктер малға қасқыр шаппас үшін мынандай арбауды орындаған: Мал иесі қасқыр жоламас үшін бір уыс топырақ алып,
Қасқыр жағын байладым,
Мен байлаған жоқпын
Әли байлады,[16].- деп үш қайтара арбау оқып, әлгі топырақты қораны айналдыра шашады. Бұдан соң қасқыр қораға кіре алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенеді . Ал қазақтар бұл ретте қасқырдың бас сүйегін пайдаланған: Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, жағын мықтап таңған соң, сандыққа сақтап қояды. Сонда қасқыр малды жемейді, адамды және малды жылан шақпайды - деп иланды.
Көріп отырғанымыздай, бөрі символикасының астары тереңде жатыр.
Қасқыр бейнесінің төмендегідей басты функциялары анықталады:
Түркі халықтарының ілкі ата-бабасы болып табылады.
Тұтастай бір халыққа қысылған шақта көмекке келеді. (қол бастайды, жол көрсетеді т.б.)
Дәрменсіз сәбилерді асырап өсіреді.
Жеке адамдардың нагуалына (жеке тотем) айналады.
Осы функцияларына сәйкес, ол батырлық пен қайсарлықтың, қайрат-тылық пен тапқырлықтың символы ретінде бейнеленеді.
Тотемдік наным кең етек алған кезде туындаған шығармаларда үлгі аң болып табылды. Ол көктен нұр кейпінде түсіп, керемет қайсар, өжет ұрпақтың ата-бабасына айналды. Ал жарық сәуле - нұрдан аң емес, адамның сомдалуы кейінгі жануарлар әлемімен ығыстырылған кезіне тән.[17].
Қасқырдың жол таба алмай қысылған шақта көмекке келуі де оның тотемдік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.