Әмір Темірдің Кіші Азияға жорық бағыттары
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫҚОРЫТЫНДЫ ЖОБА
орындаған: Аблахат Азат, Әлімхан Қуаныш, Тоғысбай Жанарыс
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - ТАРИХ
тақырыбы: Әмір Темір мен Баязид арасындағы Анкара шайқасы
Қаскелең 2021
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілсін
Әлеуметтік ғылымдар
кафедрасының меңгерушісі
________ PhD, Саудбаев М.
"__" _____________ 2021
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫҚОРЫТЫНДЫ ЖОБА
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - ТАРИХ
тақырыбы:Әмір Темір мен Баязид арасындағы Анкара шайқасы
Студент: Аблахат Азат,Әлімхан Қуаныш,Тоғысбай Жанарыс
Ғылыми жетекші: PhD, асистент-профессор Дана Молдабаева
Норма бақылаушы: Жангүлім Хафиз
Қаскелең 2021
МАЗМҰНЫ
Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..iii
Суреттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...iv
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1-Тарау. Шағатай ұлысының ыдырауынан кейінгі Мәуереннахрдың саяси жағдайы ... ... ... ... ...11
Әмір Темірдің билік үшін күресі және мемлекеттің құрылуы
Әмір Темірдің әскери жорықтары мен соғыс жүргізу ерекшеліктері ... 11
2-Тарау. Анкара соғысының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1. Әмір Темірдің мұсылман әлемінің жеке-дара билеушісі болуға ұмтылысы және Йылдырым Баязидке қарсы жорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 26
2.2. Анкара түбіндегі шайқаcтың барысы мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Талдау мен нәтижелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Аннотация
Біздің зерттеп отырған тақырыбымыз Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы, соның ішінде Анкара түбіндегі шайқасына тоқталу. Әмір Темірдің жүргізген сыртқы саясатын зерттеу барысында, осы мемлекеттің әлемдік тарихтағы орнына баға беру және маңызын ашып көрсету. Ғылыми зерттеуде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер қолданылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеген асырудың әдістемесі ретінде салыстырмалы тәсіл таңдап алынды. Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы барысындағы қолданылған тактикалар мен шебер жүргізілген әскери саясатын және Анкара шайқасын жаңа қырларынан ашып көрсету зерттеу жұмысымыздың маңыздылығын көрсетеді. Өйткені отандық тарих ғылымында екі мұсылмен елінің бір-бірімен соғысын тек жеке бас мүддесі емес, сыртқы факторлардың болғанын делелдеп көрсету.
Суреттер тізімі
Сурет 1
Анкара шайқасындағы екі әскердің орналасуы.
Сурет 2
Әмір Темірдің Кіші Азияға жорық бағыттары
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің еліміз егемендік алған сәттен бастап Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихты зерделеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып табылатын бүгінгі күні, қазақ халқының тарихи санасының рухани өрлеуі мен қалыптасу дәуірінде, өзінің көпғасырлық қарым-қатынасы мен көрші және жақын халықтармен, мемлекеттермен байланысына деген қызығушылық уақыт өте келе артып келеді. Орта ғасырларда Орта Азияда құрылған Әмір Темір мемлекетінің сыртқы саясатын жан-жақты талдау әлемдік тарихта үлкен маңызға ие болғандығы кездейсоқ емес. Өйткені, бұл мемлекет ортағасырлық ірі империялардың қатарына кіріп қана қоймай, сонымен қатар көрші мемлекеттердің, сондай-ақ Иран, Үндістан, Қытай сияқты ірі мемлекеттердің, Еуразия және Орта Азия аймағының бірқатар этникалық топтары мен мемлекеттерінің тарихында өшпес із қалдырды. Олардың арасында Эмир Темурдың жорықтары және оның халықтар тарихына әсер еткен сыртқы саясаты тарихи оқиғаларда өшпес із қалдырды.
Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы тақырыбын ашуда отандық және шет елдік зерттеушілердің еңбектерін кітаптарын жәнеде ғылыми мақалаларын негізге ала отырып, өзектілік мәселесін қарастырамыз. Бұл жобада Әмір Темір мен Йылдырым Баязид арасындағы шайқас не себепті шықты қай жерде соғысты қандай стратегия қолданды,соғыс нәтижесі, шайқастың тарихта алатын орны, ерекшелігі, соғыс кейннен қандай оқиғаларға әсер етті, қандай әскер қолданды және де соғыстың зардабы туралы толықтай айтып өтеміз.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі. Әмір Темір өз халқы мен хандығы үшін мемлекеттік билік пен заңдар жобасын жасады. Бірақ бұл оқиғалар жаппай қырып-жоюмен және халықтың жойылуымен қатар жүрді. Осы оқиғаларды талдау және бағалау үшін, ең алдымен, осы оқиғаларға негіз бола алатын жұмыстарға тоқталайық.
Амир Темурдың өмірімен байланысты бастапқы материалдар шежірелік және естелік болып табылады деп айта аламыз. Осы кезеңге байланысты сіз бай ақпаратты, сондай-ақ толық ақпарат көздерінде, эпиграфиялық ескерткіштерде көре аласыз. Бұған дәуірмен байланысты көптеген фактілер бізге Әмір Темірдің кезінде арнайы хаттарды білетін сауатты шежірешілердің ("дабиран-и хас" - жеке хатшы болуының арқасында жетті. Осындай адамдардың бірі Омар есімді ғалым адам болды. Ол Тимурдың Үндістанға сапарына қатысып, жақын жерде болып, көргендерін түсірді. Осы сапардың негізінде "Үнді жорығының күнделігі" жазылды (Гийасаддин, 1992). Осы сапардың нәтижесінде жазылған Гийасаддин Алидің күнделіктері де белгілі. Бұл жұмыс 1403 жылы В.В. Бартольдтың зерттеуі бойынша жазылғандығы анықталды.
Низам ад-Дин Шамиде" Зафар-намда " біз Темірге қатысты маңызды мәліметтерді табамыз (Низам ад-Дин Шами, 1941). Әмір Темір оқи да, жаза да алмаса да, өз заманының білікті адамдарының бірі болған. Сонымен қатар, дереккөзде осы жұмысты жазуға дейін бізге жетпеген басқа мәліметтердің болуы туралы ақпарат бар. Бұл еңбектің Гиас ад-Дин Әлидің еңбегінен ерекшелігі, еңбек тілінің жеңілдігі және ондағы барлық саяси іс-әрекеттерді толық қамту. Низам ад-дин Тимурдың 1360 жылға дейінгі тарихына да тоқталды. Бұл жұмыс 1405 жылға дейін жазылып, аяқталды. Бұл жұмыстың ерекше маңызы бар. Сондықтан, осы еңбекте баяндалған фактілер темір дәуірі әмірінің тарихына байланысты кейінгі уақытта жүргізілген зерттеулердің негізгі желісіне айналды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер көп деп саналады. ХІІ-ХҮ ғасырлардағы деректерден Шараф ад-дин Али Йездидің "Зафар-нама"жұмысына ерекше тоқталуға болады. Ол Эмир Темур өмірінің соңғы жылдарында өзінің кеңсе бөлімін басқарған және билеушінің Кіші Азияға жорықтарына тікелей қатысқан адам болды. Ездидің айтуынша, ол бұл шығарманы немересі Сұлтан Ибрахим, Шахрухтың ұлы, Әмір Темурдың ұлы тапсырған.
ХІІ-ХІ ғасырларда Әмір Темірмен байланысты деректерді екіге бөлуге болады: біріншіден, Тимур жүргізген саясатты мақұлдау, қолдау байқалады; екіншіден, бұл әрекеттерге теріс баға беріледі. (Якубовский, 1946). Алайда, осы екі деректер тобында осы оқиғаларға қатысты біздің проблемамызға байланысты бай мәліметтер алуға мүмкіндік бар. Айта кетейік, осы уақытқа дейін мұндай бай материалдар толық жүйеленбеген және бірыңғай емес. Бұл дереккөздерде Орта Азия тарихы мен Әмір Темір мемлекеті дәуірінің арасындағы тарихи сабақтастық толық көлемде бақыланбайды. Орталық Азия, Иран және оған іргелес елдер тарихының қазіргі заманғы зерттеушілері Темір мемлекеттің ықпалы әлі толық зерттелмегенін атап өтіп, деректерді іздеуді жалғастыру қажет деп санайды (Муминов, 1968).
Шараф ад-ин Али Йездидің "Зафар-намесіне" тоқталайық. Жұмыстың соңында Автор шығарманы "Фатх-наме" деп атап, оның Хижра санағы бойынша Рамазан айында 840 жылы (1437 ж.) аяқталғанын айтады. Бұл қолжазбаны зерттеген өзбек зерттеушілері еңбек 1419 жылы басталып, 1437 жылы аяқталды деген қорытындыға келді. Бұдан шығатыны, автор бұл жұмысты 18 жыл бойы жазған. Бұл жұмыстың ерекшелігі-автор өз еңбегінде адамзат тарихындағы тарихтың жоғары орнын анықтай отырып, өткенді саралауға, болашақты болжауға және мемлекеттің өркендеу мүмкіндігін көрсетуге мүмкіндік беретін ерекшеліктерін анықтайды. "Зафар-намеда" көптеген нақты материалдар оның құндылығын арттырады. - Мен мүмкін емес екенімді Білгеніңді қаламаймын, - деді ол, - Мен мүмкін емес екенімді Білгеніңді қаламаймын. Бұл факт негізінен қайтыс болғаннан кейін жазылғандықтан, автор темірді көрген, білген, оның жорықтарына қатысқан адамдардың мәліметтеріне сүйенді. Бұл жұмыстың алғы сөзі Рашид ад-Диннің еңбегінен алынған.
Белгісіз автордың "Ескендір анонимінің" шығармасы Амир Темурдың жорықтарына қатысты құнды дереккөз болып саналады. Бұл еңбектің авторы өмірінің соңында В. Бартольд зерттеп, Муин ад-дин Натанзидің мүмкіндігі туралы өз пікірін білдірді (Бартольд, 1973). Осы шығармамен танысқан кезде автордың көптеген түркі, моңғол терминдерін, атауларын қолданғанын байқаймыз. Бұл еңбек 1413-1414 жылдары жазылған. Жұмыста басқа шығармаларда кездеспейтін көптеген фактілерді келтіру оның құндылығын арттырады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихы туралы құнды мәліметтер Хю ғасыр тарихшылары Хафиз Абру, Абд ар-Разак Самарқанди және Мирхондтың еңбектерінде де кездеседі.
Бұл деректерді тимуридтік тарихнама кезінде жазылған бізге жеткен деректер тобына жатқызуға болады. Олар тікелей Темірдің немесе оның ұрпақтарының тапсы рысы бойынша жазылған.
Ал енді келесі топтың деректеріне Әмір Темір туралы өз пікірін ашық білдірген, оған ұнамаған топ өкілдерінің деректерін жатқызуға болады. Мұндай топтың өкілдеріне Ибн Арабшах пен оның "Аджип әл - макдур фи наваиб Әл-Тимур" атты жұмысы кіреді. Жас кезінде Дамаскіде тұтқындалып, Самарқандқа әкелінген ол қайтыс болғанға дейін темірге және оның жойылу саясатына теріс көзқарасын ұстанды.
Ибн Арабшахтың "темір өміріндегі көрегендіктің кереметтері" еңбегінде Темірге қатысты көптеген фактілер келтірілген (Қазақ Совет энциклопедиясы, 1974). Бұл жұмыста автор сол оқиғаларға қатысып қана қоймай, оны көрген және білетіндердің мәліметтеріне сүйене отырып жазды.
Темірге қатысты келесі факт-Абд ар-Разак Самарқанди есімді тарихшы. Бізге оның" Матла' ас-са' дайн ва маджма ' ал-Бахрейн екі бақытты жұлдыз бен екі теңіздің қосылуы") еңбегі жетті. Еңбек 1467-1471 жылдары жазылған. Оның бірінші томында Тимур қайтыс болғанға дейінгі кезең туралы баяндалады. Еңбек темір мен оның әулетінің тарихын зерттеу үшін құнды мәліметтер береді.
Әмір Темір мемлекетіне және оның жеке басына қатысты құнды ақпаратты Руи Гонзалес де Клавихо Самарқандтағы Темір сарайдағы елшілігі кезінде жазған мәліметтері де бере алады (Клавихо, 1990). Бұл елшілік 1403 жылы Кастилия королі Генри III-нің бұйрығымен Самарқандқа жіберілді. 1404 жылы Клавихо бірнеше темір қабылдауларға барып, онымен әңгімелесті, мемлекеттің басқа қалаларына барды. Ол көргендерін қағазға күнделік ретінде түсірді. Бұл факт Темір мемлекетінің тарихы мен оның саясатын зерттеуге көмектесетін құнды жұмыс болып саналады.
Біз Әмір Темір мемлекетінің басқа елдермен қарым-қатынасына, оның ішінде материалдық мәдениет туындылары арқылы байланысты құнды мәліметтерді байқай аламыз. Себебі осы кезеңде туылған мәдениет пен өнер туындыларында бұл әсер айқын байқалады. Оларға осы дәуірде салынған Самарқанд, Шахризаб, Түркістан мешіттері, кесенелер, сарайлар жатады. Бұл құрылыстарды салу үшін жаулап алынған елдердің шеберлері мен қолөнершілері жиналды. Көп жағдайда олар өздері салған ғимараттардың аттарын жазды. Осындай қолөнердің көмегімен біз осы Мемлекеттің басқа елдермен қарым-қатынасына әсерін байқай аламыз.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуге негіз болған қазіргі уақытта белгілі деректер, жоғарыда аталған еңбектер.
Енді біз осы мемлекеттің тарихын зерттеу деңгейіне тоқталсақ, осыған байланысты, ең алдымен, В.В. Бартольдтың жұмысын атап өткен жөн. Автордың зерттеулерінде мәліметтер негізінде осы мемлекеттің құрылу тарихы, жаулап алу жорықтары, Әмір Темір жүргізген саясат талданады. Ол осы мемлекеттің Орта Азия халықтарының тарихындағы орнын айқындаудың маңыздылығына назар аударды.
Зерттеуші Строева Л. В. саптық еңбектері мен ізденістері, мақалалары осы тақырыпқа арналды (Строева, 1952). Автор зерттеу мақалаларында Темір мемлекетінің әмірін құрудың алғышарттарын талдай отырып, көрші мемлекеттер тарихындағы оның орнына баға беруге тырысады.
А. ю. Якубовскийдің Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуге қосқан үлесін атап өткен жөн. Өз зерттеулерінде ол Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды ойлар мен болжамдар келтіреді. (Якубовский, 1932). Оның б. д. Грековпен бірлесіп жазған шығармасында да осы мемлекеттің тарихы баяндалады (Греков және Якубовский, 1950). 1960 жылдарға дейін бұл мемлекеттің тарихы туралы көлемді зерттеулер болған жоқ.
1960 жылдары Өзбекстанда атап өтілетін Әлішер Навоидің туғанына 525 жыл толуына және Самарқанд қаласының 2500 жылдығына арналған жиналыстар мен конференциялар ұйымдастырылды. Осы оқиғаларға байланысты Әмір Темір мен Темір ұрпақтарының заманындағы Орта Азияның әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени өмірінің мәселелеріне арналған зерттеулер жарияланды. Абд ар-Разак Самарқандидің еңбегі өзбек тіліне аударылды. (Әбдірайымов, 1973). Біздің тақырыпқа қатысты жарияланған зерттеулерден и.И.Умняковтың, г. н. Набиевтің зерттеулерін атап өткен жөн.
Тимурдың Моғолстанға, Жетісуға және Тянь-Шаньға жорықтары К.А. Пищулинаның еңбегінде баяндалған. (Пищулина, 1977).
Соңғы жылдары Әмір Темір мемлекетінің тарихы мен оның тұлғасына арналған еңбектер, зерттеулер жариялануда. Олардың ішінде - " Темірлан: дәуір. Жеке басын куәландыратын. Іс-әрекетте" кірген жинағы.
Қазақстандық ғылымға келетін болсақ, бұл салада біз әлемдік тарих бағытындағы ғалымдарды іздестіруге тоқталуымыз керек. Қазақстандағы қоғамдық ғылымдардың маңызды міндеті қазақстандық ғылымды қалыпты оқшаулау жағдайынан әлемдік кеңістікке шығару болып табылады. Осыған байланысты Қ.Т. Жұмағұлов айтқан ойлар біздің проблемамызды зерттеу үшін теориялық негіз бола алады. Ол: "тарих ғылымындағы идеологияландыру мен идеологиялық жағдайлар, интеграциялық процестер ғасырында маңызды теориялық және әдіснамалық проблемаларды жүйелеудің жаңа жолдарын іздеуге тырысу керек. Өйткені, жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен университеттерде оқытылады". (Жұмағұлов, 2001). Біз бұл пікір Әмір Темір мемлекетінің саясатын объективті бағалау үшін үлкен маңызға ие деп санаймыз. Үлкен маңызға ие және общетеоретические еңбектері автордың байланысты әлемдік тарих. Бұл ізденістегі теориялық, практикалық тұжырымдар қазақстандық тарихнамада Еуропа мен Еуразияда жаңа идеологияның таралуына үлкен әсер етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты-Эмир Темурдың Кіші Азияға, соның ішінде Анкара шайқасына жорығы. Әмір Темір жүргізген сыртқы саясатты зерттеу барысында осы мемлекеттің әлемдік тарихтағы маңыздылығын бағалау және ашу. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Әмір Темір билікке келген сәттен бастап маңызды тарихи оқиғаларға тоқталу қажет;
- Әмір Темірдің билікке келу жолдарын қарастыру кезінде жүргізген сыртқы саясатының кейбір тұстарына түсініктеме беру;
- Басып алынған мемлекеттерде жүргізілетін саясат саласын анықтау;
- Эмир Темурдың көрші мемлекеттерге жаулап алу жорықтарының барысын анықтай отырып, осы мемлекеттің сыртқы саясатындағы бағыттарды көрсету .
Диплом жұмысының нысаны: Біз тандалған тақырыпты толыққанды ашып, зерттеу нысанын табуымыз үшін зерттелу обьектісінің келесі құрамдас бөліктерін айқындап талдайтын боламыз.
А)Алдымен сол тақырыпқа байланысты орта ғасырлардағы жылнамалар және дерекнамалар.
Ә)Қарастырып отырған тұлғалардың Йылдырым Баязид пен Тамерланның соғысқа дейінгі арақатынасы және соғыстың шығу себебі.
Зерттеу жұмысының хрoнoлoгиялық шеңбері: XIV ғасырдың біріншң жартысынан бастап 1403 жылға дейінгі кезеңді қарастырамыз.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері пайдаланылды. Ғылыми зерттеулерде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалы, тарихи жүйелік әдістер қолданылды. Іздеудің мақсаттары мен міндеттерін іске асыру әдістемесі ретінде салыстырмалы тәсіл таңдалды. Сондай - ақ, жұмыста жалпы ғылыми әдістер қолданылды-талдау және синтез, индукция және дидукция, суреттеу және түсіндіру.
Диплом жұмысының жаңалығы: Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы барысындағы қолданылған тактикалар мен шебер жүргізілген әскери саясатын және Анкара шайқасын жаңа қырларынан ашып көрсету. Осы шайқастан кейінгі Әмір Темірдің мұсылман әлеміндегі беделінің өсуі.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
Әдебиетке шолу
Әмір Темірдің өміріне байланысты деректік материалдар жылнамалық және мемуарлық сипатта жазылған деп топтауымызға болады. Бұл кезеңге байланысты бай мәліметті сонымен қатар заттай деректерден, эпиграфикалық ескерткіштерден де байқауымызға болады. Бұл дәуірге байланысты көп деректің бізге жетуіне Әмір Темірдің жанында арнайы хат танитын сауатты жылнамашыларының болғандығы да септігін тигізді (дабиран-и хас - жеке хатшы, фадилан-м аср - заманының білімді адамы). Осындай адамдарының бірі Омар деген ғалым адам болды. Ол Темірдің Үндістан сапарына қатысып, жанында болып, көрген білгендерін қазғазға түсірген. Осы сапардың негізінде Үнді жорығының күнделігі жазылды. (Гийасаддин Али, 1992).
Сондай-ақ осы сапар нәтижесінде жазылған Гиас ад-дин Алидің күнделіктері белгілі. Бұл шығарма В.В.Бартольдтың зерттеуі бойынша 1403 жылы жазылғандығы анықталды.
Низам ад-дан Шамидің Зафар намесінде де Темірге байланысты маңызды мәліметтер кездестіреміз (Низам ад-дин Шами, 1941). Әмір Темір оқуды және жазуды білмесе де, өз заманының білікті адамдарының бірі болғандығын айтады. Сонымен қатар, деректе бұл еңбек жазылғанға дейін де бізге жетпеген басқа деректердің болғандығы туралы мәлімет бар. Бұл еңбектің Гиас ад-дин Алидің еңбегінен ерекшелігі, еңбектің тілінің жеңілдігі және онда Темірдің бүкіл саяси қызметінің толық қамтылуы. Низам ад-дин Темірдің 1360 жылға дейінгі тарихына да тоқталған. Бұл еңбек 1405 жылға дейін жазылып аяқталған. Бұл еңбектің деректік маңызы зор. Сондықтан осы еңбекте келтірілген фактілер Әмір Темір дәуірінің тарихына байланысты кейінгі кездері жүргізіліген барлық зерттеулердің желісінің негізгі арқауы болды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер саны жағынан көп болып есептелінеді. ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы деректер ішінен мәселеге қатысты Шараф ад-дин Али Йездидің Зафар-нама атты еңбегіне ерекше тоқталуға болады. Ол Әмір Темірдің өмірінің соңғы жылдарында оның кеңсе бөлімін басқарып, билеушінің Кіші Азияға жасаған жорықтарына тікелей қатысқан адам болды. Йездидің сөзіне сүйенсек, ол бұл туындысын Әмір Темірдің ұлы Шахрухтың баласы,өзінің немересі сұлтан Ибрагимнің тапсырысымен жазған.
ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Әмір Темірге байланысты деректерді екіге бөліп қарастыруымызға болады: біріншілерінде Темірдің жүргізген саясатын құптау, қолдау байқалады; екіншілерінде бұл әрекеттерге теріс баға беріледі. (Якубовский,1946). Бірақ, соған қарамай бұл екі топтағы деректердің қай-қайсысынан болмасын біздің мәселеге, сол оқиғаларға байланысты бай мәліметтер алуға мүмкіндік бар. Атап өтетін жай - әлі күнге дейін осындай бай материалдар толығымен жүйеленіп, бір ізге келтірілмегендігі байқалады. Бұл деректерде Орта Азия тарихы мен Әмір Темір мемлекеті дәуірі арасындағы тарихи сабақтастық толық орын алмаған. Орта Азия, Иран, және іргелес елдердің тарихын қазіргі уақыттағы зерттеушілер Темір мемлекетінің ықпалының әлі де толық зерттелмегендігін атап өтіп, деректерді іздестіруді жалғастыру керек деп есептейді (Муминов, 1968).
Шараф ад-ин Али Йездидің Зафар-намесына тоқталайық. Автор еңбектің соңында шығарманы Фатх-наме деп атап өтеді де, оны хижра жыл санағы бойынша 840 жылы (1437 ж.) рамазан айында аяқтағанын баяндайды. Осы қолжазбаны зерттеген Өзбекстандық зерттеушілер еңбек 1419 жылы басталып, 1437 жылы аяқталған деген қорытынды жасады. Бұдан автордың осы еңбекті 18 жыл көлемінде жазғандығын байқаймыз. Бұл еңбектің ерекшелігі, автор өзінің еңбегінде тарихтың адамзат тарихында алатын жоғарғы орнын анықтай отырып, оның өткенді саралап, болашақты болжау, мемлекеттің гүлдену мүмкіндігін көрсете алу ерекшеліктерін атап өтеді. Зафар-намеда фактілік материалдардың көп болуы оның құндылығын арттырады. Бұл еңбектің жазылуына Темірдің өзінің қадағалауы және жағдай жасауы оның маңыздылығын арттыра түседі. Бұл дерек негізінен оның өлімінен кейін жазылғандықтан автор Темірді көрген, білген, оның жорықтарына қатысқан адамдардың мәліметтеріне сүйенген. Бұл еңбектің алғы сөзі Рашид ад-диннің еңбегінен алынған.
Белгісіз автордың Ескендір Анонимі атты шығармасы да Әмір Темір жорықтарына қатысты құнды дерек болып есептелінеді. Бұл еңбектің авторын өмірінің соңында В.Бартольд зерттеп, Муин ад-Дин Натанзи болуы мүмкіндігі туралы өзінің ойын айтып кеткен (Бартольд, 1973). Бұл еңбекпен танысу барысында автор көптеген түркі, монғол терминдерін, атауларын қолданғандығын байқаймыз. Бұл еңбек 1413-1414 жылдары жазылған. Еңбекте өзге шығармаларда кездеспейтін көптеген фактілердің келтірілуі оның құндылығын арттырады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды мәліметтер ХҮ ғасырдың тарихшылары Хафиз Абру, Абд ар-Разак Самаркандидің және Мирхондтың шығармаларында да кездеседі.
Осы деректерді тимуридтік тарихнама кезінде жазылған, бізге жеткен деректер тобына жатқызуымызға болады. Олар тікелей Темірдің өзінің немесе оның ұрпақтарының тапсырысы бойынша жазылды.
Ал енді келесі топтағы деректерге, Әмір Темірге байланысты өз ойларын ашық білдірген, оны ұнатпаған топ өкілдерінің мәліметтерін жатқызуымызға болады. Осындай топ өкілдеріне Ибн Арабшахты және оның Аджип ал- макдур фи наваиб ал-Тимур атты еңбегін қарастыруымызға болады. Жас кезінде Дамаскіде тұтқынға түсіп, Самарқандқа алып келінген ол, өле-өлгенше Темірге және оның қырып жою саясатына деген өзінің теріс көзқарасын ұстанды.
Ибн Арабшахтың Темір өміріндегі көргемпаздық ғажайыптары атты еңбегінде Темірге қатысты көптеген фактілер келтірілген (Қазақ Совет энциклопедиясы,1974). Бұл еңбекте автор сол оқиғаларға қатысып қана қоймай, оны көрген-білгендердің мәліметтеріне сүйене отырып та жазған.
Темірге қатысты келесі деректің авторы Абд ар-Разак Самарканди атты тарихшы. Оның Матла'ас-са' дайн ва маджма' ал-бахрайн (Бақытты екі жұлдыздың қосылған және екі теңіздің түйіскен жері атты еңбегі бізге жеткен. Еңбек 1467-1471 жылдары жазылған. Оның бірінші томында Темірдің өліміне дейінгі кезеңнің тарихы баяндалады. Еңбек Темір мен оның әулетінің тарихын зеттеу үшін құнды мәліметтер береді.
Әмір Темір мемлекетіне және оның жеке тұлғасына байланысты құнды мәліметті Руи Гонзалес де Клавихоның Самарқандтағы Темір сарайына жіберілген елшілігі кезінде көрген білгендерін жазған мәліметтері де бере алады (Клавихо, 1990). Бұл елшілік 1403 жылы кастильдік король ІІІ Генрихтың бұйрығымен Самарқандқа аттандырылған болатын. 1404 жылы Клавихо Темірдің бірнеше қабылдауында болып, онымен сұқбаттасқан, мемлекеттің өзге де қалаларын аралаған. Өз көрген білгендерін күнделік түрінде қағазға түсіріп отырған. Бұл дерек те Темір мемлекеті және оның сыптқы саясатының тарихын зерттеуде көмегін тигізетін бағалы шығарма болып есептелінеді.
Әмір Темір мемлекетінің өзге елдермен жасаған қарым-қатынасына байланысты құнды мәліметтерді материалдық мәдениетің туындылары арқылы да байқауымызға мүмкіндік бар. Себебі осы кезеңде дүниеге келген мәдениет және өнер туындыларында осы ықпал анық аңғарылады. Олардың қатарына осы дәуірлерде тұрғызылған Самарқанд, Шахризабс, Түркістандағы мешіттер, мавзолейлер, сарайларды жатқызуымызға болады. Осы құрылыстарды салу үшін жаулап алынған елдердің барлығынан шеберлер, қолөнершілер жиналды. Олар көп жағдайда өздері тұрғызған ғимараттарға аттарын жазып отырды. Осындай қолөнер туындылары арқылы бұл мемлекеттің өзге де елдермен жасаған қарым-қатынасы, ықпалын байқауымызға болады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеу барысында негіз болатын қазіргі кезде белгілі деректер, жоғарыда аталған еңбектер.
Енді осы мемлекеттің тарихының зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ, бұл мәселеге байланысты ең алдымен В.В.Бартольдтың еңбектерін атап өтуіміз керек. Автордың зерттеулерінде аталған деректер негізінде осы мемлекеттің құрылу тарихы, жаулаушылық жорықтары, әмір Темірдің жүргізген саясаты талданған. Осы мемлекеттің Орта Азия халықтарының тарихындағы орнын анықтаудың маңызына көңіл бөлген.
Зерттеуші Л.В. Строеваның еңбектері және ізденістері, мақалалары осы тақырыпқа арналды.(Строева, 1952). Автор зерттеу мақалаларында Әмір Темір мемлекетінің құрылу алғышарттарына талдау жасай отырып, көрші мемлекеттердің тарихындағы орнына өзіндік бағасын беруге тырысады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуде А.Ю.Якубовскийдің де қосқан үлесін атап өтуіміз керек. Ол өзінің зерттеулерінде Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды ойлар мен болжамдарын келтіреді.(Якубовский, 1932). Оның Б.Д.Грековпен бірлесіп жазған еңбегінде де осы мемлекеттің тарихы баяндалған (Греков, Якубовский, 1950). 1960 жылдарға дейін бұл мемлекеттің тарихына қатысты көлемді зерттеулер болмады.
1960 жылдары Өзбекстанда атап өтілген Әлішер Науаидің туғанына 525 жыл толуы және Самарқанд қаласының 2500 жылдық мерейтойын атап өтуге байланысты жиындар мен конференциялар ұйымдастырылды. Осы оқиғаларға байланысты зерттушілердің Әмір Темір мен Темір ұрпақтары заманындағы Орта Азияның әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени өмірінің мәселелеріне арналған зерттеулер жарық көрді. Абд ар-Разак Самаркандидің еңбегі өзбек тіліне аударылды (Абдираимов, 1973). Біздің тақырыбымызға қатысты жарық көрген зерттеулердің ішінен И.И.Умняковтың, Г.Н.Набиевтің зерттеулерін де атап өтуіміз керек.
Темірдің Моғолстанға, Жетісу мен Тянь-Шаньға жасаға жорықтары К.А.Пищулинаның еңбегінде баяндалған ( Пищулина, 1977).
Соңғы жылдары Әмір Темір мемлекетінің тарихына және оның жеке тұлғасына арналған еңбектер, зерттеулер де жарық көріп жатыр. Олардың қатарына Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние атты жинаққа кірген зерттеулерді қосуымызға болады.
Қазақстан ғылымына тоқталатын болсақ, біз бұл салада ғалымдардың әлем тарихы бағытындағы ізденістеріне ерекше тоқталуымыз керек. Қазақстандағы қоғамдық ғылымдардың маңызды міндеті ретінде қазақстандық ғылымды қалыпты оқшаулану жағдайынан әлемдік кеңістікке шығару мәселесі болып отыр. Осы мәселеге байланысты Қ.Т.Жұмағұловтың айтқан ойлары біздің мәселені де зерттеуде теориялық негіз бола алады. Ол: Тарих ғылымындағы идеологияландыру және бейсаясаттандыру жағдайлары, интеграциялық үрдістердің ғасырында маңызды теориялық және методологиялық мәселелерді жүйелеудің жаңа жолдарын іздестіруге талпыныстар жасау керек. Өйткені жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен жоғарғы оқу орындарында оқытылады - деген пікірін білдірді. (Жумагулов, 2001). Бұл пікірдің Әмір Темір мемлекетінің жүргізген саясатына да объективті баға беруде маңызы зор деп ойлаймыз. Автордың әлем тарихына байланысты жалпы теориялық еңбектерінің де маңызы үлкен. Бұл ізденістегі теориялық, практикалық тұжырымдар Қазақстандық тарихнамада Еуропа мен Еуразияда жаңа идеологияның таралуына үлкен ықпал береді.
1-Тарау. Шағатай ұлысының құлауымен, орнына құрылған екі дербес мемлекеттің құрылуы (Мәуереннахр, Моғолстан)
Әмір Темірдің билік жолындағы күресі
1251 жылы Шағатай ұлысына қараған Орта Азия аумағы қысқа уақытқа олардың билігінен шықты. Алтын Орданың ханы, Батудың Ұлы Төле Монкемен бірігіп, Угедей мен Шағатайға қарсы одақ құрды. 1251 жылы Қаракорумдағы құрылтайда Батудың қолдауына сүйенген мөңке Моңғол Империясында билікті басып алды 1251-1259 жж. Рашид ад-Диннің дереккөзінде бұл оқиға егжей-тегжейлі сипатталған (Рашид ад-Дин, 1998). Оған қарсы шыққан Шағатай мен Үгедейді Монке хан жойды. Осындай оқиғалардың нәтижесінде Батый хан мен Берке хан (1256-1266 жж.) Мәуереннахр аумағы Алтын Орданың құрамына кірді. Монк хан тұсында моңғол империясында болған ірі саяси оқиғалардың ішінде ағасы Хулагудың Иранға жорығы болды. 1254 жылы ол өз шатырын Самарқанд түбінде тұрғызды. Жергілікті ақсүйектер 40 күн бойы сыйлықтар мен сыйлықтар күтеді. Осы жорықтың нәтижесінде Иран Хулагуға мойынсұнды. 1258 жылы Хулагу хан Бағдатты басып алып, Аббасид халифасын жойды. Көп ұзамай Иран орталығы Тербесте орналасқан Хулагу мемлекетіне бағынады. Ал 60-жылдары Шағатай Алгу Алтын Орда билеушілерін Мауереннахрдан қуып, Шағатай ұлысын қалпына келтірді. Ол джовандарға көмек көрсеткен билеушілерді аяусыз жазалап, Мауренахрдағы билікті Масудбекке берді.
Мауереннахр өңірінен басқа оған ұйғырлар, Ферғана және Хорезм қалалары бағынады. Ол Шағатай үшін осы аймақтардан салықтарды Мұқият жинады. Шағатай исламға оң қарамады. Мубарак шахтың кезінде түркітілдес моңғол тайпалары осы аймақтарға қоныстана бастады. Жалайрлар Ангрен, Барлас Кашка-Дария аймақтарында қоныстанды. Кейіннен олар отырықшы өмірге көшіп, өздеріне тән мәдениеттен, өмір салтынан алыстай бастады. Егер Жетісуда қалған көшпенділер оларды "қараунас" деп атайтын болса, енді олар жетісулықтарды кемсітіп, оларды" толықтыра"деп атай бастады. Осындай ой алшақтығының нәтижесінде Шағатай ұлысы екіге бөлінді: Мауереннахр және Моғолстан (Пищулина, 1977). Екінші жартысы мен хі ғ. карахан. басталған хі ғ. карахан.ол Әмір Темірдің жаулап алу жорықтарымен, Орта Азия мен Шығыс халықтарының тарихында орын алған үлкен тарихи оқиғамен тығыз байланысты болды. Бұл жорықтар жаулап алынған мемлекеттердің экономикасына, саяси, экономикалық, мәдениетіне қатты әсер етті. Осы мемлекеттің көршілері Әмір Темірдің алғашқы жаулап алу жорықтары Алтын Орда, Ақ Орда және Моғолстан мемлекеттеріне жіберілді (Бартольд, 1963). Себебі осы мемлекеттерде орын алған түрік және түркітілген моңғол ақсүйектерінің арасындағы ішкі қайшылықтар, осы мемлекеттердің саяси және экономикалық тұрақсыздығы, ішінара осы мемлекеттерде орын алған моңғол үстемдігіне қарсы ұлт-азаттық күрес осы мемлекеттердің ыдырауына әкелді. Шағатай ұрпақтары мемлекетінің батыс бөлігі Мауереннахрда ХІІ ғасырдың 50-60-жылдары ірі моңғол-түрік көсемдері арасында қызу күрес басталды. Билеушілер арасындағы күрес қарапайым адамдарға ерекше әсер етті. Шағатай ұлысының бұрынғы аумағы шеңберінде тарихи қалыптасқан ескі мемлекетті қалпына келтіруге ниеттенген Мауереннахрдағы Моғолстан хандарының жорықтары халық бұқарасының қарсылығын туғызды және шынайы сарбадар патриоттық қозғалысына ұласты. Халық көтерілісінің қаупі ақсүйектер мен Мауереннахрдың жоғары көпестік топтарын сарбадар халықтық-азаттық қозғалысын басуға және тұрақты саяси билік орнатуға қабілетті көшбасшы іздеуге мәжбүр етті. Мұндай көшбасшы ретінде олар моңғол түркітілдес барлас тайпасынан Тарағай бектің ұлы Эмир Темурды мойындады.
Мауереннахрда ХІІ ғасырдың 50-ші және 60-шы жылдарының басында саяси аренада Тимур тұлғасы пайда болады. Осы уақытта Шағатай ұлысында таққа таласу үшін осы әулетті басқарған соңғы Шыңғыс Хан қаза тауып, оның орнына әмірі Қазаған билікке келді. Ол 1346-1358 жылдары билік етті. Бірақ көп ұзамай ол Тоғлық Темір ноянның, Моғолстан ханның қолынан қаза табады. Осы кезеңде Мауереннахр фоедалының бытыраңқылығы басым болды. Шахризабс, Бұхара, Термез, Бадахшан, Ходжен, шаштар бір-бірін танымады, олардың арасында шаш қию болды. Мұндай тұрақсыздық, экономикалық құлдырау жергілікті халықтың, мемлекеттің әлеуметтік жағдайына қатты әсер етті. Мұндай шайқастарға Тимур да қатысты, ол өзінің жеке таланты мен ептілігінің арқасында өзін білікті әскери жетекші ретінде тани алды.
Әмір Темір бин Тарагай Бахадурдың өмірі мен қызметін екі ерекше кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең 1360-1386 жылдар. Осы уақытта ол түрік және тәжік ақсүйектерімен бірігіп, Мауереннахрды Моңғол империясының бұғазынан босату үшін елді біріктіруді көздеді. Сондай-ақ, бұл өңірлерде бір орталыққа біріктірілген мықты мемлекет құруға қарсы ұсақ бектер мен сұлтандарды бағындыру мүмкін болды. Екінші кезең: 1386-1402 жылдар. Бұл кезеңді оның шежірешісі Шарафуддин Али Йездидің айтуы бойынша тарихта қалған үш жылдық, бес жылдық, жеті жылдық жорықтар кезеңімен сипаттауға болады.
1370 жылы Құрылтай шақырылды. Бұл құрылтайға ақсүйектер мен билеуші таптың өкілдері жиналып, Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы Құбыл Шах Огланды хан тағына отырғызды. Бірақ көп ұзамай темір қарсыласын тақтан құлатады. Осы кезеңге дейін ол өз әскерін біршама күшейтіп, оның санын көбейтті. Оның әскерінде моңғолдар көп болды. Енді ол өзін хан билігіне ұсына бастады.
Сол 1370 жылы Темір Мауереннахр әмірі атағына ие болды. Шыңғысхан ұрпақтарының атынан Сыр мен Әмудария аймақтарында өз билігін жүзеге асыру құқығына ие болды. Оның осы аймақтағы негізгі тірегі жергілікті ақсүйектер, әскери және мұсылман дінбасылары болды. Ол өзінің астанасы ретінде Самарқанд қаласын таңдады.
Жаулап алу жорықтарын бастамас бұрын, Темір өзіне сенімді болатын күшті армия құруды көздеді. Мұндай армияны құру кезінде ол моңғолдар мен Шыңғысханның әскерлер мен әскери істерге деген талабына сүйеніп, өзінің негізгі ұстанымын қойды (Муминов, 1992).
Темір билік үшін күресті өзіне сенімді 313 армиямен бастады және оларға сүйенді. Сол армияның өкілдері Әмір Темір әскерлерінің қолбасшылығының негізін құрады. Олардың ішінде жүз адам оннан, жүз адам жүзден, жүз адам мыңнан тұрды. Темірге адал қызмет еткен және адал, адал адамдар жоғарғы қолбасшылық лауазымына көтерілді. Өте ұқыпты қараған қылмыстық, әкімшілік мақсаттағы темір бастықтардың және придавал оған үлкен маңызы бар. Десятниктердің тарауын десятниктер өздері анықтап, олардың ішіндегі ең мықтыларын тағайындады. Бірақ жүз бас және мың бас темір өз қалауы бойынша бекітілді. "Билігі қамшы мен таяқтан әлсіз билеуші билікті құрудың қажеті жоқ", - деп санайды ол.
Оның әскері Шыңғысхан мен Батой ханның әскерінен ерекшеленді, өйткені оларға жалақы төленді. Қарапайым армия екі-төрт жылқының құнына тең жалақы алды. Әскери қызметтің бағасы жүргізілген жұмыстың саны мен сапасына қарай анықталды. Десятникке төленген жалақы десятниктің қандай жалақы алатынына байланысты болды. Сондықтан олар өз әскерлерінің жақсы әскери қызмет атқаруын қатаң қадағалады. Жүз голдың жалақысы алты ондықтың жалақысына тең болды. Барлық әскери құрылымдар мен лауазымдар бір-бірімен тығыз байланысты болды.
Ұрыстарда және әскери қызметте ерекше көзге түскендер эмирдің қолынан сыйлық пен мақтау алу немесе жалақыға қосымша жалақы қосу, қымбат тастармен безендірілген қару-жарақ, батыр немесе Бахадур атағына ие болу құрметіне ие болды. Тәртіп бұзылған жағдайда жалақының оннан бір бөлігі ұсталды. Мұндай тәсілмен жаза орын алды.
Әмір Темір әскерінің негізін атты әскер құрады. Олар жартылай ауыр және жеңіл атқыштар болып бөлінді. Тек атты әскерде өзімен бірге кем дегенде садақ, 18-20 Жебе, 10 жебе, үш балта, ара, биғыз, ине, арқан, су қабылдайтын торсықтар мен АТ болуы керек еді. Ең жақсы әскерлер ауыр атқыштарда қызмет етеді. Оның әр мүшесінде калхан, темір тоқылған киім және қорғаныс броньдары, қылыш, құрыш, садақ және екі қосымша атау болуы керек еді. Осындай бес сарбаз бір шаңырақ алды. Жорыққа қажет басқа заттарды олар арнайы аттармен тиейді.
Темір астындағы моңғол армиясында жеңіл жаяу әскер пайда болды. Олар ұрыс басталар алдында өз әскерлерінен түсіп, қарсыластарына садақ ататын еді. Бұл тәсіл өзінің тиімділігін көрсетті, әсіресе қорғаныс шайқастарында және бекіністерді алуда. Олар садақ жебелері болды.
Темір әскерлердің өзіне тән ерекшелігі олардың тәртіпті қатаң ұстануы және алдын-ала ойластырылған әскери техниканы қатаң ұстануы болды. Әрбір оныншы, жүзінші, мыңыншы шекара құрамда және ұрыс кезінде өз орнын жақсы білді. Жеке әскерлерді киімдерінің, аттарының, жалауының, жауынгерлік броньдарының түсімен ажыратуға болады. Шыңғысхан Заңына сәйкес, әрбір жорық басталар алдында міндетті тексеруден, шеруден өту қажет болды.
Әскери жорықтары кезінде темір күтпеген шабуылдардан аулақ болу үшін қорғаныс мәселесіне көп көңіл бөлді. Бес шақырым жерде арнайы кезекші күзет орнатылды. Мұндай күзет жорық кезінде әскердің алдында жүріп, барлады. Олардан бөлек бақылау мұнаралары орнатылды.
Ол атқыштардың шабуылы мен шайқасы үшін ыңғайлы орынды таңдауға көп көңіл бөлді. Ол әрдайым шайқасу үшін мүмкіндігінше тегіс және суға жақын шөпті жерлерді таңдады. Әскери шекараны орналастыру кезінде Садақшылар күн сәулесінің көзіне түспеуі үшін орынды таңдауға және орналастыруға көп көңіл бөлінді. Себебі мерген егер күн сәулесі оның көзіне шағылысса, олардың нысанаға дәл тигізу қабілеті нашарлайтынын түсінді. Оның әскери тактикасының бір ерекшелігі шабуыл кезінде әскерлерді қосымша қапталда ұстау болып саналды.
Ұрыс басталар алдында ол міндетті түрде садақ ататын жеңіл атқыштарды жіберді. Содан кейін атқыштар жоғарыдан шабуылдады. Қашан противоборствующая тарап басталғанға ослабевать, ол енгізді әскерге емес, қосылды шайқаста. Ол ауыр атқыштардан тұрды. Темірдің "тоғызыншы шабуыл жеңіске әкеледі" деген сөздері негізгі ұстанымдардың қатарына кірді.
Темір өзінің жаулап алу жорықтарын 1371 жылдан бастады. 1380 жылға дейін ол тоғыз үлкен жорық ұйымдастырды. Осы науқандардың нәтижесінде қазіргі Ауғанстан аумағының бір бөлігі болып табылатын көршілес өзбек елді мекендері Темір империясына қосылды. Кез-келген қарсылық қатал және қатал жазаланды. Оған бағынбайтын адамдардың басынан үйінді жасау Темір жорықтарға тән құбылыс болды.
Тимурдың Үндістанға, Иранға, Закавказьеге, Египетке, Түркияға, Ресейдің оңтүстік аймақтарына жорықтары агрессивті, тонаушылық сипатта болды. Бұған дәлел-осы кезеңге байланысты халық жадында сақталған ауызша халық шығармашылығы, шежірелік есептер, тарихи шығармалар. Шарафуддин Али Йездидің жұмысында Әмір Темур жорықтары кезінде қайтыс болған қалалар, елді мекендер туралы мәліметтер егжей-тегжейлі сипатталған. Бұл автордың жұмысы кейінгі ұрпақ осы Оқиғалармен танысу кезінде өздеріне әділ баға бере алатындай етіп жазылған. Али Йезди ең шынайы баға бере отырып, оқиғаларды баяндауға тырысты (Клавихо, 1992).
1360-1361 жылдары Қашқар оазисінің билеушісі Әмір қажы Барлас Тоғызық темір армиясынан жеңіліп, Хорасанға барар жолда өзінің серіктесін темір елге қалдыру дұрыс шешім емес екенін түсінеді. Ол Әмір Қожа Барласқа оның осында қалғанын, уалаяттың жойылудан аман қалу орынды деп санайтынын айтады. Елдегі билік әлсіремеуі үшін Хан билікке қызметке барған дұрыс екеніне көз жеткізеді. Оның пайымдауынша, биліксіз қалған ел жансыз денеге, ал жансыз дене өлімге тең. Оның өз еліне деген сүйіспеншілігі, саяси және әлеуметтік жағдайларға деген өзіндік көзқарасы 25 жастағы жігіттің билікке келуіне ықпал етті. Осы жылдары оның әкесі Әмір Тарағай қайтыс болады. Ол жергілікті түркі билеушілері арасында өзінің беделі бар адам болған.
Шараф ад-дин Али Йездидің айтуынша, Әмір Темір мен Қазаганның немересі Әмір Хусейн арасында одақ құрылады. Бұл одақ Хусейннің әпкесіне үйлену арқылы бекітіледі. Ол Мауереннахрға басып кірген Тоглук Темурдың ұлы Ілияс Ходжаға қарсы тұру үшін сарбаздарды өз жағына тарта алады. Тимурдың әйелі қайтыс болғаннан кейін Амир Хусейнмен қарым-қатынас үзіле бастайды. Енді ол Хаттулянның билеушісі кайхисрофпен қарым-қатынас орната бастайды. Мақсат Амир Хусейн мен Кайхисрофтың арасындағы қақтығысты шешу болды. Бірақ ол Әмір Хусейнді түбінде өлтіреді. Самарқандтағы сарбадар басшысын жазалап, мавлон-задедің өмірін қиды. Темір кейбір Сарбадар басшыларымен байланысты болғаны туралы тарихнамада айтылған.
Бұл байланыс негізінен екі жақтың моңғол үстемдігіне қарсы күресінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Сарбадар идеологы және жетекшісі болған Мавло-заде темірді қолдады және көмектесті, әсіресе оның алғашқы биі кезінде. Тимурдың бірінші саяси аренадағы басты мақсаты әлсірей бастаған Шағатай ұлысының орнына бір орталыққа бағынатын күшті мемлекет құру болды. Осы мақсатқа жету үшін ол Құрылтай жиналысын уақтылы шақырды. "Зафар-наме" дереккөзінде Қаршы, Қарабах, Самарқандтағы құрылтай жиналыстары жақсы сипатталған. Осы негізде қатысты князья, көсемдері, қолбасшылар. Бұл құрылтайларда мемлекет өміріндегі маңызды келісімдер, әскери шаралар, экономикалық мәселелер талқыланды. Үлкен мәселелерді шешу барысында ол міндетті түрде ғалымдармен кеңесіп, олардың ойларын өлшеді. Мемлекет аумағының кеңеюіне байланысты мемлекеттік мәселелерді шешу барысында темір математиктер, астрологтар, жазушылар, ақындар, тіл мамандары, теологтар. Ғалымдар пайдаланды, үлкен құрметпен в Железном сарайында. Әсіресе әдебиет саласын құрметтеді. Оның сарайында атой, Саккоки, Лутфи сияқты көрнекті ақындар өмір сүрді. Әлішер Навои олар туралы үлкен құрметпен еске алды. Темір дәуірінде әсіресе түркі тіліндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫҚОРЫТЫНДЫ ЖОБА
орындаған: Аблахат Азат, Әлімхан Қуаныш, Тоғысбай Жанарыс
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - ТАРИХ
тақырыбы: Әмір Темір мен Баязид арасындағы Анкара шайқасы
Қаскелең 2021
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілсін
Әлеуметтік ғылымдар
кафедрасының меңгерушісі
________ PhD, Саудбаев М.
"__" _____________ 2021
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫҚОРЫТЫНДЫ ЖОБА
Бакалавр дәрежесі үшін
5В020300 - ТАРИХ
тақырыбы:Әмір Темір мен Баязид арасындағы Анкара шайқасы
Студент: Аблахат Азат,Әлімхан Қуаныш,Тоғысбай Жанарыс
Ғылыми жетекші: PhD, асистент-профессор Дана Молдабаева
Норма бақылаушы: Жангүлім Хафиз
Қаскелең 2021
МАЗМҰНЫ
Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..iii
Суреттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...iv
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1-Тарау. Шағатай ұлысының ыдырауынан кейінгі Мәуереннахрдың саяси жағдайы ... ... ... ... ...11
Әмір Темірдің билік үшін күресі және мемлекеттің құрылуы
Әмір Темірдің әскери жорықтары мен соғыс жүргізу ерекшеліктері ... 11
2-Тарау. Анкара соғысының алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1. Әмір Темірдің мұсылман әлемінің жеке-дара билеушісі болуға ұмтылысы және Йылдырым Баязидке қарсы жорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 26
2.2. Анкара түбіндегі шайқаcтың барысы мен нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Талдау мен нәтижелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Аннотация
Біздің зерттеп отырған тақырыбымыз Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы, соның ішінде Анкара түбіндегі шайқасына тоқталу. Әмір Темірдің жүргізген сыртқы саясатын зерттеу барысында, осы мемлекеттің әлемдік тарихтағы орнына баға беру және маңызын ашып көрсету. Ғылыми зерттеуде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалық, тарихи жүйелік әдістер қолданылды. Ізденістің мақсаты мен міндеттерін жүзеген асырудың әдістемесі ретінде салыстырмалы тәсіл таңдап алынды. Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы барысындағы қолданылған тактикалар мен шебер жүргізілген әскери саясатын және Анкара шайқасын жаңа қырларынан ашып көрсету зерттеу жұмысымыздың маңыздылығын көрсетеді. Өйткені отандық тарих ғылымында екі мұсылмен елінің бір-бірімен соғысын тек жеке бас мүддесі емес, сыртқы факторлардың болғанын делелдеп көрсету.
Суреттер тізімі
Сурет 1
Анкара шайқасындағы екі әскердің орналасуы.
Сурет 2
Әмір Темірдің Кіші Азияға жорық бағыттары
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің еліміз егемендік алған сәттен бастап Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихты зерделеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып табылатын бүгінгі күні, қазақ халқының тарихи санасының рухани өрлеуі мен қалыптасу дәуірінде, өзінің көпғасырлық қарым-қатынасы мен көрші және жақын халықтармен, мемлекеттермен байланысына деген қызығушылық уақыт өте келе артып келеді. Орта ғасырларда Орта Азияда құрылған Әмір Темір мемлекетінің сыртқы саясатын жан-жақты талдау әлемдік тарихта үлкен маңызға ие болғандығы кездейсоқ емес. Өйткені, бұл мемлекет ортағасырлық ірі империялардың қатарына кіріп қана қоймай, сонымен қатар көрші мемлекеттердің, сондай-ақ Иран, Үндістан, Қытай сияқты ірі мемлекеттердің, Еуразия және Орта Азия аймағының бірқатар этникалық топтары мен мемлекеттерінің тарихында өшпес із қалдырды. Олардың арасында Эмир Темурдың жорықтары және оның халықтар тарихына әсер еткен сыртқы саясаты тарихи оқиғаларда өшпес із қалдырды.
Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы тақырыбын ашуда отандық және шет елдік зерттеушілердің еңбектерін кітаптарын жәнеде ғылыми мақалаларын негізге ала отырып, өзектілік мәселесін қарастырамыз. Бұл жобада Әмір Темір мен Йылдырым Баязид арасындағы шайқас не себепті шықты қай жерде соғысты қандай стратегия қолданды,соғыс нәтижесі, шайқастың тарихта алатын орны, ерекшелігі, соғыс кейннен қандай оқиғаларға әсер етті, қандай әскер қолданды және де соғыстың зардабы туралы толықтай айтып өтеміз.
Тақырыптың зерттеу дәрежесі. Әмір Темір өз халқы мен хандығы үшін мемлекеттік билік пен заңдар жобасын жасады. Бірақ бұл оқиғалар жаппай қырып-жоюмен және халықтың жойылуымен қатар жүрді. Осы оқиғаларды талдау және бағалау үшін, ең алдымен, осы оқиғаларға негіз бола алатын жұмыстарға тоқталайық.
Амир Темурдың өмірімен байланысты бастапқы материалдар шежірелік және естелік болып табылады деп айта аламыз. Осы кезеңге байланысты сіз бай ақпаратты, сондай-ақ толық ақпарат көздерінде, эпиграфиялық ескерткіштерде көре аласыз. Бұған дәуірмен байланысты көптеген фактілер бізге Әмір Темірдің кезінде арнайы хаттарды білетін сауатты шежірешілердің ("дабиран-и хас" - жеке хатшы болуының арқасында жетті. Осындай адамдардың бірі Омар есімді ғалым адам болды. Ол Тимурдың Үндістанға сапарына қатысып, жақын жерде болып, көргендерін түсірді. Осы сапардың негізінде "Үнді жорығының күнделігі" жазылды (Гийасаддин, 1992). Осы сапардың нәтижесінде жазылған Гийасаддин Алидің күнделіктері де белгілі. Бұл жұмыс 1403 жылы В.В. Бартольдтың зерттеуі бойынша жазылғандығы анықталды.
Низам ад-Дин Шамиде" Зафар-намда " біз Темірге қатысты маңызды мәліметтерді табамыз (Низам ад-Дин Шами, 1941). Әмір Темір оқи да, жаза да алмаса да, өз заманының білікті адамдарының бірі болған. Сонымен қатар, дереккөзде осы жұмысты жазуға дейін бізге жетпеген басқа мәліметтердің болуы туралы ақпарат бар. Бұл еңбектің Гиас ад-Дин Әлидің еңбегінен ерекшелігі, еңбек тілінің жеңілдігі және ондағы барлық саяси іс-әрекеттерді толық қамту. Низам ад-дин Тимурдың 1360 жылға дейінгі тарихына да тоқталды. Бұл жұмыс 1405 жылға дейін жазылып, аяқталды. Бұл жұмыстың ерекше маңызы бар. Сондықтан, осы еңбекте баяндалған фактілер темір дәуірі әмірінің тарихына байланысты кейінгі уақытта жүргізілген зерттеулердің негізгі желісіне айналды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер көп деп саналады. ХІІ-ХҮ ғасырлардағы деректерден Шараф ад-дин Али Йездидің "Зафар-нама"жұмысына ерекше тоқталуға болады. Ол Эмир Темур өмірінің соңғы жылдарында өзінің кеңсе бөлімін басқарған және билеушінің Кіші Азияға жорықтарына тікелей қатысқан адам болды. Ездидің айтуынша, ол бұл шығарманы немересі Сұлтан Ибрахим, Шахрухтың ұлы, Әмір Темурдың ұлы тапсырған.
ХІІ-ХІ ғасырларда Әмір Темірмен байланысты деректерді екіге бөлуге болады: біріншіден, Тимур жүргізген саясатты мақұлдау, қолдау байқалады; екіншіден, бұл әрекеттерге теріс баға беріледі. (Якубовский, 1946). Алайда, осы екі деректер тобында осы оқиғаларға қатысты біздің проблемамызға байланысты бай мәліметтер алуға мүмкіндік бар. Айта кетейік, осы уақытқа дейін мұндай бай материалдар толық жүйеленбеген және бірыңғай емес. Бұл дереккөздерде Орта Азия тарихы мен Әмір Темір мемлекеті дәуірінің арасындағы тарихи сабақтастық толық көлемде бақыланбайды. Орталық Азия, Иран және оған іргелес елдер тарихының қазіргі заманғы зерттеушілері Темір мемлекеттің ықпалы әлі толық зерттелмегенін атап өтіп, деректерді іздеуді жалғастыру қажет деп санайды (Муминов, 1968).
Шараф ад-ин Али Йездидің "Зафар-намесіне" тоқталайық. Жұмыстың соңында Автор шығарманы "Фатх-наме" деп атап, оның Хижра санағы бойынша Рамазан айында 840 жылы (1437 ж.) аяқталғанын айтады. Бұл қолжазбаны зерттеген өзбек зерттеушілері еңбек 1419 жылы басталып, 1437 жылы аяқталды деген қорытындыға келді. Бұдан шығатыны, автор бұл жұмысты 18 жыл бойы жазған. Бұл жұмыстың ерекшелігі-автор өз еңбегінде адамзат тарихындағы тарихтың жоғары орнын анықтай отырып, өткенді саралауға, болашақты болжауға және мемлекеттің өркендеу мүмкіндігін көрсетуге мүмкіндік беретін ерекшеліктерін анықтайды. "Зафар-намеда" көптеген нақты материалдар оның құндылығын арттырады. - Мен мүмкін емес екенімді Білгеніңді қаламаймын, - деді ол, - Мен мүмкін емес екенімді Білгеніңді қаламаймын. Бұл факт негізінен қайтыс болғаннан кейін жазылғандықтан, автор темірді көрген, білген, оның жорықтарына қатысқан адамдардың мәліметтеріне сүйенді. Бұл жұмыстың алғы сөзі Рашид ад-Диннің еңбегінен алынған.
Белгісіз автордың "Ескендір анонимінің" шығармасы Амир Темурдың жорықтарына қатысты құнды дереккөз болып саналады. Бұл еңбектің авторы өмірінің соңында В. Бартольд зерттеп, Муин ад-дин Натанзидің мүмкіндігі туралы өз пікірін білдірді (Бартольд, 1973). Осы шығармамен танысқан кезде автордың көптеген түркі, моңғол терминдерін, атауларын қолданғанын байқаймыз. Бұл еңбек 1413-1414 жылдары жазылған. Жұмыста басқа шығармаларда кездеспейтін көптеген фактілерді келтіру оның құндылығын арттырады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихы туралы құнды мәліметтер Хю ғасыр тарихшылары Хафиз Абру, Абд ар-Разак Самарқанди және Мирхондтың еңбектерінде де кездеседі.
Бұл деректерді тимуридтік тарихнама кезінде жазылған бізге жеткен деректер тобына жатқызуға болады. Олар тікелей Темірдің немесе оның ұрпақтарының тапсы рысы бойынша жазылған.
Ал енді келесі топтың деректеріне Әмір Темір туралы өз пікірін ашық білдірген, оған ұнамаған топ өкілдерінің деректерін жатқызуға болады. Мұндай топтың өкілдеріне Ибн Арабшах пен оның "Аджип әл - макдур фи наваиб Әл-Тимур" атты жұмысы кіреді. Жас кезінде Дамаскіде тұтқындалып, Самарқандқа әкелінген ол қайтыс болғанға дейін темірге және оның жойылу саясатына теріс көзқарасын ұстанды.
Ибн Арабшахтың "темір өміріндегі көрегендіктің кереметтері" еңбегінде Темірге қатысты көптеген фактілер келтірілген (Қазақ Совет энциклопедиясы, 1974). Бұл жұмыста автор сол оқиғаларға қатысып қана қоймай, оны көрген және білетіндердің мәліметтеріне сүйене отырып жазды.
Темірге қатысты келесі факт-Абд ар-Разак Самарқанди есімді тарихшы. Бізге оның" Матла' ас-са' дайн ва маджма ' ал-Бахрейн екі бақытты жұлдыз бен екі теңіздің қосылуы") еңбегі жетті. Еңбек 1467-1471 жылдары жазылған. Оның бірінші томында Тимур қайтыс болғанға дейінгі кезең туралы баяндалады. Еңбек темір мен оның әулетінің тарихын зерттеу үшін құнды мәліметтер береді.
Әмір Темір мемлекетіне және оның жеке басына қатысты құнды ақпаратты Руи Гонзалес де Клавихо Самарқандтағы Темір сарайдағы елшілігі кезінде жазған мәліметтері де бере алады (Клавихо, 1990). Бұл елшілік 1403 жылы Кастилия королі Генри III-нің бұйрығымен Самарқандқа жіберілді. 1404 жылы Клавихо бірнеше темір қабылдауларға барып, онымен әңгімелесті, мемлекеттің басқа қалаларына барды. Ол көргендерін қағазға күнделік ретінде түсірді. Бұл факт Темір мемлекетінің тарихы мен оның саясатын зерттеуге көмектесетін құнды жұмыс болып саналады.
Біз Әмір Темір мемлекетінің басқа елдермен қарым-қатынасына, оның ішінде материалдық мәдениет туындылары арқылы байланысты құнды мәліметтерді байқай аламыз. Себебі осы кезеңде туылған мәдениет пен өнер туындыларында бұл әсер айқын байқалады. Оларға осы дәуірде салынған Самарқанд, Шахризаб, Түркістан мешіттері, кесенелер, сарайлар жатады. Бұл құрылыстарды салу үшін жаулап алынған елдердің шеберлері мен қолөнершілері жиналды. Көп жағдайда олар өздері салған ғимараттардың аттарын жазды. Осындай қолөнердің көмегімен біз осы Мемлекеттің басқа елдермен қарым-қатынасына әсерін байқай аламыз.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуге негіз болған қазіргі уақытта белгілі деректер, жоғарыда аталған еңбектер.
Енді біз осы мемлекеттің тарихын зерттеу деңгейіне тоқталсақ, осыған байланысты, ең алдымен, В.В. Бартольдтың жұмысын атап өткен жөн. Автордың зерттеулерінде мәліметтер негізінде осы мемлекеттің құрылу тарихы, жаулап алу жорықтары, Әмір Темір жүргізген саясат талданады. Ол осы мемлекеттің Орта Азия халықтарының тарихындағы орнын айқындаудың маңыздылығына назар аударды.
Зерттеуші Строева Л. В. саптық еңбектері мен ізденістері, мақалалары осы тақырыпқа арналды (Строева, 1952). Автор зерттеу мақалаларында Темір мемлекетінің әмірін құрудың алғышарттарын талдай отырып, көрші мемлекеттер тарихындағы оның орнына баға беруге тырысады.
А. ю. Якубовскийдің Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуге қосқан үлесін атап өткен жөн. Өз зерттеулерінде ол Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды ойлар мен болжамдар келтіреді. (Якубовский, 1932). Оның б. д. Грековпен бірлесіп жазған шығармасында да осы мемлекеттің тарихы баяндалады (Греков және Якубовский, 1950). 1960 жылдарға дейін бұл мемлекеттің тарихы туралы көлемді зерттеулер болған жоқ.
1960 жылдары Өзбекстанда атап өтілетін Әлішер Навоидің туғанына 525 жыл толуына және Самарқанд қаласының 2500 жылдығына арналған жиналыстар мен конференциялар ұйымдастырылды. Осы оқиғаларға байланысты Әмір Темір мен Темір ұрпақтарының заманындағы Орта Азияның әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени өмірінің мәселелеріне арналған зерттеулер жарияланды. Абд ар-Разак Самарқандидің еңбегі өзбек тіліне аударылды. (Әбдірайымов, 1973). Біздің тақырыпқа қатысты жарияланған зерттеулерден и.И.Умняковтың, г. н. Набиевтің зерттеулерін атап өткен жөн.
Тимурдың Моғолстанға, Жетісуға және Тянь-Шаньға жорықтары К.А. Пищулинаның еңбегінде баяндалған. (Пищулина, 1977).
Соңғы жылдары Әмір Темір мемлекетінің тарихы мен оның тұлғасына арналған еңбектер, зерттеулер жариялануда. Олардың ішінде - " Темірлан: дәуір. Жеке басын куәландыратын. Іс-әрекетте" кірген жинағы.
Қазақстандық ғылымға келетін болсақ, бұл салада біз әлемдік тарих бағытындағы ғалымдарды іздестіруге тоқталуымыз керек. Қазақстандағы қоғамдық ғылымдардың маңызды міндеті қазақстандық ғылымды қалыпты оқшаулау жағдайынан әлемдік кеңістікке шығару болып табылады. Осыған байланысты Қ.Т. Жұмағұлов айтқан ойлар біздің проблемамызды зерттеу үшін теориялық негіз бола алады. Ол: "тарих ғылымындағы идеологияландыру мен идеологиялық жағдайлар, интеграциялық процестер ғасырында маңызды теориялық және әдіснамалық проблемаларды жүйелеудің жаңа жолдарын іздеуге тырысу керек. Өйткені, жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен университеттерде оқытылады". (Жұмағұлов, 2001). Біз бұл пікір Әмір Темір мемлекетінің саясатын объективті бағалау үшін үлкен маңызға ие деп санаймыз. Үлкен маңызға ие және общетеоретические еңбектері автордың байланысты әлемдік тарих. Бұл ізденістегі теориялық, практикалық тұжырымдар қазақстандық тарихнамада Еуропа мен Еуразияда жаңа идеологияның таралуына үлкен әсер етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты-Эмир Темурдың Кіші Азияға, соның ішінде Анкара шайқасына жорығы. Әмір Темір жүргізген сыртқы саясатты зерттеу барысында осы мемлекеттің әлемдік тарихтағы маңыздылығын бағалау және ашу. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Әмір Темір билікке келген сәттен бастап маңызды тарихи оқиғаларға тоқталу қажет;
- Әмір Темірдің билікке келу жолдарын қарастыру кезінде жүргізген сыртқы саясатының кейбір тұстарына түсініктеме беру;
- Басып алынған мемлекеттерде жүргізілетін саясат саласын анықтау;
- Эмир Темурдың көрші мемлекеттерге жаулап алу жорықтарының барысын анықтай отырып, осы мемлекеттің сыртқы саясатындағы бағыттарды көрсету .
Диплом жұмысының нысаны: Біз тандалған тақырыпты толыққанды ашып, зерттеу нысанын табуымыз үшін зерттелу обьектісінің келесі құрамдас бөліктерін айқындап талдайтын боламыз.
А)Алдымен сол тақырыпқа байланысты орта ғасырлардағы жылнамалар және дерекнамалар.
Ә)Қарастырып отырған тұлғалардың Йылдырым Баязид пен Тамерланның соғысқа дейінгі арақатынасы және соғыстың шығу себебі.
Зерттеу жұмысының хрoнoлoгиялық шеңбері: XIV ғасырдың біріншң жартысынан бастап 1403 жылға дейінгі кезеңді қарастырамыз.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі отандық және шетелдік ғалымдардың іргелі теориялық пікірлері пайдаланылды. Ғылыми зерттеулерде жалпы тарихи, тарихи салыстырмалы, тарихи жүйелік әдістер қолданылды. Іздеудің мақсаттары мен міндеттерін іске асыру әдістемесі ретінде салыстырмалы тәсіл таңдалды. Сондай - ақ, жұмыста жалпы ғылыми әдістер қолданылды-талдау және синтез, индукция және дидукция, суреттеу және түсіндіру.
Диплом жұмысының жаңалығы: Әмір Темірдің Кіші Азияға жорығы барысындағы қолданылған тактикалар мен шебер жүргізілген әскери саясатын және Анкара шайқасын жаңа қырларынан ашып көрсету. Осы шайқастан кейінгі Әмір Темірдің мұсылман әлеміндегі беделінің өсуі.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
Әдебиетке шолу
Әмір Темірдің өміріне байланысты деректік материалдар жылнамалық және мемуарлық сипатта жазылған деп топтауымызға болады. Бұл кезеңге байланысты бай мәліметті сонымен қатар заттай деректерден, эпиграфикалық ескерткіштерден де байқауымызға болады. Бұл дәуірге байланысты көп деректің бізге жетуіне Әмір Темірдің жанында арнайы хат танитын сауатты жылнамашыларының болғандығы да септігін тигізді (дабиран-и хас - жеке хатшы, фадилан-м аср - заманының білімді адамы). Осындай адамдарының бірі Омар деген ғалым адам болды. Ол Темірдің Үндістан сапарына қатысып, жанында болып, көрген білгендерін қазғазға түсірген. Осы сапардың негізінде Үнді жорығының күнделігі жазылды. (Гийасаддин Али, 1992).
Сондай-ақ осы сапар нәтижесінде жазылған Гиас ад-дин Алидің күнделіктері белгілі. Бұл шығарма В.В.Бартольдтың зерттеуі бойынша 1403 жылы жазылғандығы анықталды.
Низам ад-дан Шамидің Зафар намесінде де Темірге байланысты маңызды мәліметтер кездестіреміз (Низам ад-дин Шами, 1941). Әмір Темір оқуды және жазуды білмесе де, өз заманының білікті адамдарының бірі болғандығын айтады. Сонымен қатар, деректе бұл еңбек жазылғанға дейін де бізге жетпеген басқа деректердің болғандығы туралы мәлімет бар. Бұл еңбектің Гиас ад-дин Алидің еңбегінен ерекшелігі, еңбектің тілінің жеңілдігі және онда Темірдің бүкіл саяси қызметінің толық қамтылуы. Низам ад-дин Темірдің 1360 жылға дейінгі тарихына да тоқталған. Бұл еңбек 1405 жылға дейін жазылып аяқталған. Бұл еңбектің деректік маңызы зор. Сондықтан осы еңбекте келтірілген фактілер Әмір Темір дәуірінің тарихына байланысты кейінгі кездері жүргізіліген барлық зерттеулердің желісінің негізгі арқауы болды.
Әмір Темір мемлекетінің әскери жорықтарына қатысты әдебиеттер саны жағынан көп болып есептелінеді. ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы деректер ішінен мәселеге қатысты Шараф ад-дин Али Йездидің Зафар-нама атты еңбегіне ерекше тоқталуға болады. Ол Әмір Темірдің өмірінің соңғы жылдарында оның кеңсе бөлімін басқарып, билеушінің Кіші Азияға жасаған жорықтарына тікелей қатысқан адам болды. Йездидің сөзіне сүйенсек, ол бұл туындысын Әмір Темірдің ұлы Шахрухтың баласы,өзінің немересі сұлтан Ибрагимнің тапсырысымен жазған.
ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Әмір Темірге байланысты деректерді екіге бөліп қарастыруымызға болады: біріншілерінде Темірдің жүргізген саясатын құптау, қолдау байқалады; екіншілерінде бұл әрекеттерге теріс баға беріледі. (Якубовский,1946). Бірақ, соған қарамай бұл екі топтағы деректердің қай-қайсысынан болмасын біздің мәселеге, сол оқиғаларға байланысты бай мәліметтер алуға мүмкіндік бар. Атап өтетін жай - әлі күнге дейін осындай бай материалдар толығымен жүйеленіп, бір ізге келтірілмегендігі байқалады. Бұл деректерде Орта Азия тарихы мен Әмір Темір мемлекеті дәуірі арасындағы тарихи сабақтастық толық орын алмаған. Орта Азия, Иран, және іргелес елдердің тарихын қазіргі уақыттағы зерттеушілер Темір мемлекетінің ықпалының әлі де толық зерттелмегендігін атап өтіп, деректерді іздестіруді жалғастыру керек деп есептейді (Муминов, 1968).
Шараф ад-ин Али Йездидің Зафар-намесына тоқталайық. Автор еңбектің соңында шығарманы Фатх-наме деп атап өтеді де, оны хижра жыл санағы бойынша 840 жылы (1437 ж.) рамазан айында аяқтағанын баяндайды. Осы қолжазбаны зерттеген Өзбекстандық зерттеушілер еңбек 1419 жылы басталып, 1437 жылы аяқталған деген қорытынды жасады. Бұдан автордың осы еңбекті 18 жыл көлемінде жазғандығын байқаймыз. Бұл еңбектің ерекшелігі, автор өзінің еңбегінде тарихтың адамзат тарихында алатын жоғарғы орнын анықтай отырып, оның өткенді саралап, болашақты болжау, мемлекеттің гүлдену мүмкіндігін көрсете алу ерекшеліктерін атап өтеді. Зафар-намеда фактілік материалдардың көп болуы оның құндылығын арттырады. Бұл еңбектің жазылуына Темірдің өзінің қадағалауы және жағдай жасауы оның маңыздылығын арттыра түседі. Бұл дерек негізінен оның өлімінен кейін жазылғандықтан автор Темірді көрген, білген, оның жорықтарына қатысқан адамдардың мәліметтеріне сүйенген. Бұл еңбектің алғы сөзі Рашид ад-диннің еңбегінен алынған.
Белгісіз автордың Ескендір Анонимі атты шығармасы да Әмір Темір жорықтарына қатысты құнды дерек болып есептелінеді. Бұл еңбектің авторын өмірінің соңында В.Бартольд зерттеп, Муин ад-Дин Натанзи болуы мүмкіндігі туралы өзінің ойын айтып кеткен (Бартольд, 1973). Бұл еңбекпен танысу барысында автор көптеген түркі, монғол терминдерін, атауларын қолданғандығын байқаймыз. Бұл еңбек 1413-1414 жылдары жазылған. Еңбекте өзге шығармаларда кездеспейтін көптеген фактілердің келтірілуі оның құндылығын арттырады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды мәліметтер ХҮ ғасырдың тарихшылары Хафиз Абру, Абд ар-Разак Самаркандидің және Мирхондтың шығармаларында да кездеседі.
Осы деректерді тимуридтік тарихнама кезінде жазылған, бізге жеткен деректер тобына жатқызуымызға болады. Олар тікелей Темірдің өзінің немесе оның ұрпақтарының тапсырысы бойынша жазылды.
Ал енді келесі топтағы деректерге, Әмір Темірге байланысты өз ойларын ашық білдірген, оны ұнатпаған топ өкілдерінің мәліметтерін жатқызуымызға болады. Осындай топ өкілдеріне Ибн Арабшахты және оның Аджип ал- макдур фи наваиб ал-Тимур атты еңбегін қарастыруымызға болады. Жас кезінде Дамаскіде тұтқынға түсіп, Самарқандқа алып келінген ол, өле-өлгенше Темірге және оның қырып жою саясатына деген өзінің теріс көзқарасын ұстанды.
Ибн Арабшахтың Темір өміріндегі көргемпаздық ғажайыптары атты еңбегінде Темірге қатысты көптеген фактілер келтірілген (Қазақ Совет энциклопедиясы,1974). Бұл еңбекте автор сол оқиғаларға қатысып қана қоймай, оны көрген-білгендердің мәліметтеріне сүйене отырып та жазған.
Темірге қатысты келесі деректің авторы Абд ар-Разак Самарканди атты тарихшы. Оның Матла'ас-са' дайн ва маджма' ал-бахрайн (Бақытты екі жұлдыздың қосылған және екі теңіздің түйіскен жері атты еңбегі бізге жеткен. Еңбек 1467-1471 жылдары жазылған. Оның бірінші томында Темірдің өліміне дейінгі кезеңнің тарихы баяндалады. Еңбек Темір мен оның әулетінің тарихын зеттеу үшін құнды мәліметтер береді.
Әмір Темір мемлекетіне және оның жеке тұлғасына байланысты құнды мәліметті Руи Гонзалес де Клавихоның Самарқандтағы Темір сарайына жіберілген елшілігі кезінде көрген білгендерін жазған мәліметтері де бере алады (Клавихо, 1990). Бұл елшілік 1403 жылы кастильдік король ІІІ Генрихтың бұйрығымен Самарқандқа аттандырылған болатын. 1404 жылы Клавихо Темірдің бірнеше қабылдауында болып, онымен сұқбаттасқан, мемлекеттің өзге де қалаларын аралаған. Өз көрген білгендерін күнделік түрінде қағазға түсіріп отырған. Бұл дерек те Темір мемлекеті және оның сыптқы саясатының тарихын зерттеуде көмегін тигізетін бағалы шығарма болып есептелінеді.
Әмір Темір мемлекетінің өзге елдермен жасаған қарым-қатынасына байланысты құнды мәліметтерді материалдық мәдениетің туындылары арқылы да байқауымызға мүмкіндік бар. Себебі осы кезеңде дүниеге келген мәдениет және өнер туындыларында осы ықпал анық аңғарылады. Олардың қатарына осы дәуірлерде тұрғызылған Самарқанд, Шахризабс, Түркістандағы мешіттер, мавзолейлер, сарайларды жатқызуымызға болады. Осы құрылыстарды салу үшін жаулап алынған елдердің барлығынан шеберлер, қолөнершілер жиналды. Олар көп жағдайда өздері тұрғызған ғимараттарға аттарын жазып отырды. Осындай қолөнер туындылары арқылы бұл мемлекеттің өзге де елдермен жасаған қарым-қатынасы, ықпалын байқауымызға болады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеу барысында негіз болатын қазіргі кезде белгілі деректер, жоғарыда аталған еңбектер.
Енді осы мемлекеттің тарихының зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ, бұл мәселеге байланысты ең алдымен В.В.Бартольдтың еңбектерін атап өтуіміз керек. Автордың зерттеулерінде аталған деректер негізінде осы мемлекеттің құрылу тарихы, жаулаушылық жорықтары, әмір Темірдің жүргізген саясаты талданған. Осы мемлекеттің Орта Азия халықтарының тарихындағы орнын анықтаудың маңызына көңіл бөлген.
Зерттеуші Л.В. Строеваның еңбектері және ізденістері, мақалалары осы тақырыпқа арналды.(Строева, 1952). Автор зерттеу мақалаларында Әмір Темір мемлекетінің құрылу алғышарттарына талдау жасай отырып, көрші мемлекеттердің тарихындағы орнына өзіндік бағасын беруге тырысады.
Әмір Темір мемлекетінің тарихын зерттеуде А.Ю.Якубовскийдің де қосқан үлесін атап өтуіміз керек. Ол өзінің зерттеулерінде Темір мемлекетінің тарихына қатысты құнды ойлар мен болжамдарын келтіреді.(Якубовский, 1932). Оның Б.Д.Грековпен бірлесіп жазған еңбегінде де осы мемлекеттің тарихы баяндалған (Греков, Якубовский, 1950). 1960 жылдарға дейін бұл мемлекеттің тарихына қатысты көлемді зерттеулер болмады.
1960 жылдары Өзбекстанда атап өтілген Әлішер Науаидің туғанына 525 жыл толуы және Самарқанд қаласының 2500 жылдық мерейтойын атап өтуге байланысты жиындар мен конференциялар ұйымдастырылды. Осы оқиғаларға байланысты зерттушілердің Әмір Темір мен Темір ұрпақтары заманындағы Орта Азияның әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени өмірінің мәселелеріне арналған зерттеулер жарық көрді. Абд ар-Разак Самаркандидің еңбегі өзбек тіліне аударылды (Абдираимов, 1973). Біздің тақырыбымызға қатысты жарық көрген зерттеулердің ішінен И.И.Умняковтың, Г.Н.Набиевтің зерттеулерін де атап өтуіміз керек.
Темірдің Моғолстанға, Жетісу мен Тянь-Шаньға жасаға жорықтары К.А.Пищулинаның еңбегінде баяндалған ( Пищулина, 1977).
Соңғы жылдары Әмір Темір мемлекетінің тарихына және оның жеке тұлғасына арналған еңбектер, зерттеулер де жарық көріп жатыр. Олардың қатарына Тамерлан: Эпоха. Личность. Деяние атты жинаққа кірген зерттеулерді қосуымызға болады.
Қазақстан ғылымына тоқталатын болсақ, біз бұл салада ғалымдардың әлем тарихы бағытындағы ізденістеріне ерекше тоқталуымыз керек. Қазақстандағы қоғамдық ғылымдардың маңызды міндеті ретінде қазақстандық ғылымды қалыпты оқшаулану жағдайынан әлемдік кеңістікке шығару мәселесі болып отыр. Осы мәселеге байланысты Қ.Т.Жұмағұловтың айтқан ойлары біздің мәселені де зерттеуде теориялық негіз бола алады. Ол: Тарих ғылымындағы идеологияландыру және бейсаясаттандыру жағдайлары, интеграциялық үрдістердің ғасырында маңызды теориялық және методологиялық мәселелерді жүйелеудің жаңа жолдарын іздестіруге талпыныстар жасау керек. Өйткені жалпы тарих мектептерде, гимназияларда, колледждер мен жоғарғы оқу орындарында оқытылады - деген пікірін білдірді. (Жумагулов, 2001). Бұл пікірдің Әмір Темір мемлекетінің жүргізген саясатына да объективті баға беруде маңызы зор деп ойлаймыз. Автордың әлем тарихына байланысты жалпы теориялық еңбектерінің де маңызы үлкен. Бұл ізденістегі теориялық, практикалық тұжырымдар Қазақстандық тарихнамада Еуропа мен Еуразияда жаңа идеологияның таралуына үлкен ықпал береді.
1-Тарау. Шағатай ұлысының құлауымен, орнына құрылған екі дербес мемлекеттің құрылуы (Мәуереннахр, Моғолстан)
Әмір Темірдің билік жолындағы күресі
1251 жылы Шағатай ұлысына қараған Орта Азия аумағы қысқа уақытқа олардың билігінен шықты. Алтын Орданың ханы, Батудың Ұлы Төле Монкемен бірігіп, Угедей мен Шағатайға қарсы одақ құрды. 1251 жылы Қаракорумдағы құрылтайда Батудың қолдауына сүйенген мөңке Моңғол Империясында билікті басып алды 1251-1259 жж. Рашид ад-Диннің дереккөзінде бұл оқиға егжей-тегжейлі сипатталған (Рашид ад-Дин, 1998). Оған қарсы шыққан Шағатай мен Үгедейді Монке хан жойды. Осындай оқиғалардың нәтижесінде Батый хан мен Берке хан (1256-1266 жж.) Мәуереннахр аумағы Алтын Орданың құрамына кірді. Монк хан тұсында моңғол империясында болған ірі саяси оқиғалардың ішінде ағасы Хулагудың Иранға жорығы болды. 1254 жылы ол өз шатырын Самарқанд түбінде тұрғызды. Жергілікті ақсүйектер 40 күн бойы сыйлықтар мен сыйлықтар күтеді. Осы жорықтың нәтижесінде Иран Хулагуға мойынсұнды. 1258 жылы Хулагу хан Бағдатты басып алып, Аббасид халифасын жойды. Көп ұзамай Иран орталығы Тербесте орналасқан Хулагу мемлекетіне бағынады. Ал 60-жылдары Шағатай Алгу Алтын Орда билеушілерін Мауереннахрдан қуып, Шағатай ұлысын қалпына келтірді. Ол джовандарға көмек көрсеткен билеушілерді аяусыз жазалап, Мауренахрдағы билікті Масудбекке берді.
Мауереннахр өңірінен басқа оған ұйғырлар, Ферғана және Хорезм қалалары бағынады. Ол Шағатай үшін осы аймақтардан салықтарды Мұқият жинады. Шағатай исламға оң қарамады. Мубарак шахтың кезінде түркітілдес моңғол тайпалары осы аймақтарға қоныстана бастады. Жалайрлар Ангрен, Барлас Кашка-Дария аймақтарында қоныстанды. Кейіннен олар отырықшы өмірге көшіп, өздеріне тән мәдениеттен, өмір салтынан алыстай бастады. Егер Жетісуда қалған көшпенділер оларды "қараунас" деп атайтын болса, енді олар жетісулықтарды кемсітіп, оларды" толықтыра"деп атай бастады. Осындай ой алшақтығының нәтижесінде Шағатай ұлысы екіге бөлінді: Мауереннахр және Моғолстан (Пищулина, 1977). Екінші жартысы мен хі ғ. карахан. басталған хі ғ. карахан.ол Әмір Темірдің жаулап алу жорықтарымен, Орта Азия мен Шығыс халықтарының тарихында орын алған үлкен тарихи оқиғамен тығыз байланысты болды. Бұл жорықтар жаулап алынған мемлекеттердің экономикасына, саяси, экономикалық, мәдениетіне қатты әсер етті. Осы мемлекеттің көршілері Әмір Темірдің алғашқы жаулап алу жорықтары Алтын Орда, Ақ Орда және Моғолстан мемлекеттеріне жіберілді (Бартольд, 1963). Себебі осы мемлекеттерде орын алған түрік және түркітілген моңғол ақсүйектерінің арасындағы ішкі қайшылықтар, осы мемлекеттердің саяси және экономикалық тұрақсыздығы, ішінара осы мемлекеттерде орын алған моңғол үстемдігіне қарсы ұлт-азаттық күрес осы мемлекеттердің ыдырауына әкелді. Шағатай ұрпақтары мемлекетінің батыс бөлігі Мауереннахрда ХІІ ғасырдың 50-60-жылдары ірі моңғол-түрік көсемдері арасында қызу күрес басталды. Билеушілер арасындағы күрес қарапайым адамдарға ерекше әсер етті. Шағатай ұлысының бұрынғы аумағы шеңберінде тарихи қалыптасқан ескі мемлекетті қалпына келтіруге ниеттенген Мауереннахрдағы Моғолстан хандарының жорықтары халық бұқарасының қарсылығын туғызды және шынайы сарбадар патриоттық қозғалысына ұласты. Халық көтерілісінің қаупі ақсүйектер мен Мауереннахрдың жоғары көпестік топтарын сарбадар халықтық-азаттық қозғалысын басуға және тұрақты саяси билік орнатуға қабілетті көшбасшы іздеуге мәжбүр етті. Мұндай көшбасшы ретінде олар моңғол түркітілдес барлас тайпасынан Тарағай бектің ұлы Эмир Темурды мойындады.
Мауереннахрда ХІІ ғасырдың 50-ші және 60-шы жылдарының басында саяси аренада Тимур тұлғасы пайда болады. Осы уақытта Шағатай ұлысында таққа таласу үшін осы әулетті басқарған соңғы Шыңғыс Хан қаза тауып, оның орнына әмірі Қазаған билікке келді. Ол 1346-1358 жылдары билік етті. Бірақ көп ұзамай ол Тоғлық Темір ноянның, Моғолстан ханның қолынан қаза табады. Осы кезеңде Мауереннахр фоедалының бытыраңқылығы басым болды. Шахризабс, Бұхара, Термез, Бадахшан, Ходжен, шаштар бір-бірін танымады, олардың арасында шаш қию болды. Мұндай тұрақсыздық, экономикалық құлдырау жергілікті халықтың, мемлекеттің әлеуметтік жағдайына қатты әсер етті. Мұндай шайқастарға Тимур да қатысты, ол өзінің жеке таланты мен ептілігінің арқасында өзін білікті әскери жетекші ретінде тани алды.
Әмір Темір бин Тарагай Бахадурдың өмірі мен қызметін екі ерекше кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең 1360-1386 жылдар. Осы уақытта ол түрік және тәжік ақсүйектерімен бірігіп, Мауереннахрды Моңғол империясының бұғазынан босату үшін елді біріктіруді көздеді. Сондай-ақ, бұл өңірлерде бір орталыққа біріктірілген мықты мемлекет құруға қарсы ұсақ бектер мен сұлтандарды бағындыру мүмкін болды. Екінші кезең: 1386-1402 жылдар. Бұл кезеңді оның шежірешісі Шарафуддин Али Йездидің айтуы бойынша тарихта қалған үш жылдық, бес жылдық, жеті жылдық жорықтар кезеңімен сипаттауға болады.
1370 жылы Құрылтай шақырылды. Бұл құрылтайға ақсүйектер мен билеуші таптың өкілдері жиналып, Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы Құбыл Шах Огланды хан тағына отырғызды. Бірақ көп ұзамай темір қарсыласын тақтан құлатады. Осы кезеңге дейін ол өз әскерін біршама күшейтіп, оның санын көбейтті. Оның әскерінде моңғолдар көп болды. Енді ол өзін хан билігіне ұсына бастады.
Сол 1370 жылы Темір Мауереннахр әмірі атағына ие болды. Шыңғысхан ұрпақтарының атынан Сыр мен Әмудария аймақтарында өз билігін жүзеге асыру құқығына ие болды. Оның осы аймақтағы негізгі тірегі жергілікті ақсүйектер, әскери және мұсылман дінбасылары болды. Ол өзінің астанасы ретінде Самарқанд қаласын таңдады.
Жаулап алу жорықтарын бастамас бұрын, Темір өзіне сенімді болатын күшті армия құруды көздеді. Мұндай армияны құру кезінде ол моңғолдар мен Шыңғысханның әскерлер мен әскери істерге деген талабына сүйеніп, өзінің негізгі ұстанымын қойды (Муминов, 1992).
Темір билік үшін күресті өзіне сенімді 313 армиямен бастады және оларға сүйенді. Сол армияның өкілдері Әмір Темір әскерлерінің қолбасшылығының негізін құрады. Олардың ішінде жүз адам оннан, жүз адам жүзден, жүз адам мыңнан тұрды. Темірге адал қызмет еткен және адал, адал адамдар жоғарғы қолбасшылық лауазымына көтерілді. Өте ұқыпты қараған қылмыстық, әкімшілік мақсаттағы темір бастықтардың және придавал оған үлкен маңызы бар. Десятниктердің тарауын десятниктер өздері анықтап, олардың ішіндегі ең мықтыларын тағайындады. Бірақ жүз бас және мың бас темір өз қалауы бойынша бекітілді. "Билігі қамшы мен таяқтан әлсіз билеуші билікті құрудың қажеті жоқ", - деп санайды ол.
Оның әскері Шыңғысхан мен Батой ханның әскерінен ерекшеленді, өйткені оларға жалақы төленді. Қарапайым армия екі-төрт жылқының құнына тең жалақы алды. Әскери қызметтің бағасы жүргізілген жұмыстың саны мен сапасына қарай анықталды. Десятникке төленген жалақы десятниктің қандай жалақы алатынына байланысты болды. Сондықтан олар өз әскерлерінің жақсы әскери қызмет атқаруын қатаң қадағалады. Жүз голдың жалақысы алты ондықтың жалақысына тең болды. Барлық әскери құрылымдар мен лауазымдар бір-бірімен тығыз байланысты болды.
Ұрыстарда және әскери қызметте ерекше көзге түскендер эмирдің қолынан сыйлық пен мақтау алу немесе жалақыға қосымша жалақы қосу, қымбат тастармен безендірілген қару-жарақ, батыр немесе Бахадур атағына ие болу құрметіне ие болды. Тәртіп бұзылған жағдайда жалақының оннан бір бөлігі ұсталды. Мұндай тәсілмен жаза орын алды.
Әмір Темір әскерінің негізін атты әскер құрады. Олар жартылай ауыр және жеңіл атқыштар болып бөлінді. Тек атты әскерде өзімен бірге кем дегенде садақ, 18-20 Жебе, 10 жебе, үш балта, ара, биғыз, ине, арқан, су қабылдайтын торсықтар мен АТ болуы керек еді. Ең жақсы әскерлер ауыр атқыштарда қызмет етеді. Оның әр мүшесінде калхан, темір тоқылған киім және қорғаныс броньдары, қылыш, құрыш, садақ және екі қосымша атау болуы керек еді. Осындай бес сарбаз бір шаңырақ алды. Жорыққа қажет басқа заттарды олар арнайы аттармен тиейді.
Темір астындағы моңғол армиясында жеңіл жаяу әскер пайда болды. Олар ұрыс басталар алдында өз әскерлерінен түсіп, қарсыластарына садақ ататын еді. Бұл тәсіл өзінің тиімділігін көрсетті, әсіресе қорғаныс шайқастарында және бекіністерді алуда. Олар садақ жебелері болды.
Темір әскерлердің өзіне тән ерекшелігі олардың тәртіпті қатаң ұстануы және алдын-ала ойластырылған әскери техниканы қатаң ұстануы болды. Әрбір оныншы, жүзінші, мыңыншы шекара құрамда және ұрыс кезінде өз орнын жақсы білді. Жеке әскерлерді киімдерінің, аттарының, жалауының, жауынгерлік броньдарының түсімен ажыратуға болады. Шыңғысхан Заңына сәйкес, әрбір жорық басталар алдында міндетті тексеруден, шеруден өту қажет болды.
Әскери жорықтары кезінде темір күтпеген шабуылдардан аулақ болу үшін қорғаныс мәселесіне көп көңіл бөлді. Бес шақырым жерде арнайы кезекші күзет орнатылды. Мұндай күзет жорық кезінде әскердің алдында жүріп, барлады. Олардан бөлек бақылау мұнаралары орнатылды.
Ол атқыштардың шабуылы мен шайқасы үшін ыңғайлы орынды таңдауға көп көңіл бөлді. Ол әрдайым шайқасу үшін мүмкіндігінше тегіс және суға жақын шөпті жерлерді таңдады. Әскери шекараны орналастыру кезінде Садақшылар күн сәулесінің көзіне түспеуі үшін орынды таңдауға және орналастыруға көп көңіл бөлінді. Себебі мерген егер күн сәулесі оның көзіне шағылысса, олардың нысанаға дәл тигізу қабілеті нашарлайтынын түсінді. Оның әскери тактикасының бір ерекшелігі шабуыл кезінде әскерлерді қосымша қапталда ұстау болып саналды.
Ұрыс басталар алдында ол міндетті түрде садақ ататын жеңіл атқыштарды жіберді. Содан кейін атқыштар жоғарыдан шабуылдады. Қашан противоборствующая тарап басталғанға ослабевать, ол енгізді әскерге емес, қосылды шайқаста. Ол ауыр атқыштардан тұрды. Темірдің "тоғызыншы шабуыл жеңіске әкеледі" деген сөздері негізгі ұстанымдардың қатарына кірді.
Темір өзінің жаулап алу жорықтарын 1371 жылдан бастады. 1380 жылға дейін ол тоғыз үлкен жорық ұйымдастырды. Осы науқандардың нәтижесінде қазіргі Ауғанстан аумағының бір бөлігі болып табылатын көршілес өзбек елді мекендері Темір империясына қосылды. Кез-келген қарсылық қатал және қатал жазаланды. Оған бағынбайтын адамдардың басынан үйінді жасау Темір жорықтарға тән құбылыс болды.
Тимурдың Үндістанға, Иранға, Закавказьеге, Египетке, Түркияға, Ресейдің оңтүстік аймақтарына жорықтары агрессивті, тонаушылық сипатта болды. Бұған дәлел-осы кезеңге байланысты халық жадында сақталған ауызша халық шығармашылығы, шежірелік есептер, тарихи шығармалар. Шарафуддин Али Йездидің жұмысында Әмір Темур жорықтары кезінде қайтыс болған қалалар, елді мекендер туралы мәліметтер егжей-тегжейлі сипатталған. Бұл автордың жұмысы кейінгі ұрпақ осы Оқиғалармен танысу кезінде өздеріне әділ баға бере алатындай етіп жазылған. Али Йезди ең шынайы баға бере отырып, оқиғаларды баяндауға тырысты (Клавихо, 1992).
1360-1361 жылдары Қашқар оазисінің билеушісі Әмір қажы Барлас Тоғызық темір армиясынан жеңіліп, Хорасанға барар жолда өзінің серіктесін темір елге қалдыру дұрыс шешім емес екенін түсінеді. Ол Әмір Қожа Барласқа оның осында қалғанын, уалаяттың жойылудан аман қалу орынды деп санайтынын айтады. Елдегі билік әлсіремеуі үшін Хан билікке қызметке барған дұрыс екеніне көз жеткізеді. Оның пайымдауынша, биліксіз қалған ел жансыз денеге, ал жансыз дене өлімге тең. Оның өз еліне деген сүйіспеншілігі, саяси және әлеуметтік жағдайларға деген өзіндік көзқарасы 25 жастағы жігіттің билікке келуіне ықпал етті. Осы жылдары оның әкесі Әмір Тарағай қайтыс болады. Ол жергілікті түркі билеушілері арасында өзінің беделі бар адам болған.
Шараф ад-дин Али Йездидің айтуынша, Әмір Темір мен Қазаганның немересі Әмір Хусейн арасында одақ құрылады. Бұл одақ Хусейннің әпкесіне үйлену арқылы бекітіледі. Ол Мауереннахрға басып кірген Тоглук Темурдың ұлы Ілияс Ходжаға қарсы тұру үшін сарбаздарды өз жағына тарта алады. Тимурдың әйелі қайтыс болғаннан кейін Амир Хусейнмен қарым-қатынас үзіле бастайды. Енді ол Хаттулянның билеушісі кайхисрофпен қарым-қатынас орната бастайды. Мақсат Амир Хусейн мен Кайхисрофтың арасындағы қақтығысты шешу болды. Бірақ ол Әмір Хусейнді түбінде өлтіреді. Самарқандтағы сарбадар басшысын жазалап, мавлон-задедің өмірін қиды. Темір кейбір Сарбадар басшыларымен байланысты болғаны туралы тарихнамада айтылған.
Бұл байланыс негізінен екі жақтың моңғол үстемдігіне қарсы күресінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Сарбадар идеологы және жетекшісі болған Мавло-заде темірді қолдады және көмектесті, әсіресе оның алғашқы биі кезінде. Тимурдың бірінші саяси аренадағы басты мақсаты әлсірей бастаған Шағатай ұлысының орнына бір орталыққа бағынатын күшті мемлекет құру болды. Осы мақсатқа жету үшін ол Құрылтай жиналысын уақтылы шақырды. "Зафар-наме" дереккөзінде Қаршы, Қарабах, Самарқандтағы құрылтай жиналыстары жақсы сипатталған. Осы негізде қатысты князья, көсемдері, қолбасшылар. Бұл құрылтайларда мемлекет өміріндегі маңызды келісімдер, әскери шаралар, экономикалық мәселелер талқыланды. Үлкен мәселелерді шешу барысында ол міндетті түрде ғалымдармен кеңесіп, олардың ойларын өлшеді. Мемлекет аумағының кеңеюіне байланысты мемлекеттік мәселелерді шешу барысында темір математиктер, астрологтар, жазушылар, ақындар, тіл мамандары, теологтар. Ғалымдар пайдаланды, үлкен құрметпен в Железном сарайында. Әсіресе әдебиет саласын құрметтеді. Оның сарайында атой, Саккоки, Лутфи сияқты көрнекті ақындар өмір сүрді. Әлішер Навои олар туралы үлкен құрметпен еске алды. Темір дәуірінде әсіресе түркі тіліндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz