Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесін тұрғызуды негіздеу
ЖОСПАР
Кіріспе
1. ЖЕКЕ МҮЛІКТІ САҚТАНДЫРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ
1.1 Қазақстандағы сақтандырудың қызмет нарығының қалыптасуы
1.1.1 Сақтандыру түрлері, заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін сақтандыруды анықтау және есептеу
1.1.2 Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру
1.2 Сақтандыру компаниясының сипаттамасы және басқару жүйелері
1.3 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесін тұрғызудың міндеті мен тағайындалуы
1.4 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар
1.4.1 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.2 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.3 Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.4 Ұйымдастырушы жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.5 Техникалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.6 Программалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.7 Математикалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.8 Ақпараттық және программалық құралдарды бұзылудан және деректерден алудан қорғау
1.5 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесінің концептуалдық схемасы
Кіріспе
1. ЖЕКЕ МҮЛІКТІ САҚТАНДЫРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ
1.1 Қазақстандағы сақтандырудың қызмет нарығының қалыптасуы
1.1.1 Сақтандыру түрлері, заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін сақтандыруды анықтау және есептеу
1.1.2 Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру
1.2 Сақтандыру компаниясының сипаттамасы және басқару жүйелері
1.3 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесін тұрғызудың міндеті мен тағайындалуы
1.4 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар
1.4.1 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.2 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.3 Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.4 Ұйымдастырушы жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.5 Техникалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.6 Программалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.7 Математикалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.8 Ақпараттық және программалық құралдарды бұзылудан және деректерден алудан қорғау
1.5 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесінің концептуалдық схемасы
КІРІСПЕ
Біздің қоғамымыздағы сақтандыру өзінің қалыптасуы мен даму процесіне байланысты айтарлықтай өзгерістерге төтеп берді. Сақтандыру жиырмасыншы жылдан бастап, сала ретінде өндіріс процестерінің дамуына және ұлттық табысты бөлуге, осылар арқылы материалдық игіліктерді жасауға ықпал ете бастады. Бұл әрине экономиканы басқарудағы қаржылық – несиелік механизмді пайдаланудың барлық жаңа жолдарын қарастыруды талап етті. Бұл жерде мемлекеттік субъектілердің шаруашылық қызметіндегі сақтандыру мәселелері, сондай-ақ тұрғындардың барлық топтарының нарыққа ойдағыдай өту үшін материалдық жағдайының қандай екендігі үлкен рөл атқарады.
Бүгінде біздің мемлекетіміз экономикалық әрі саяси күрделі жағдайда тұр. Сақтандыру ұйымдарында аталмыш қиындықтарды бастан кешіп әрі құбылмалы жағдайда икемделіп, өздері де өзгеріске түсуде. Тап осы баста біз саќтандыру түрлерін қарастырамыз, андеррайтинг жанында бірдей мінездемелер немесе ‰йлес жаќын мінездемелер болады. Сақтандырушының кµру нүктесінен біз тєуекелдердіњ екі т‰рін аныќтап ќарай аламыз: активтердіњ тєуекелдері(меншік, кµлік жєне т.б.) және ќаржылыќ тєуекелдер(жауапты, өндірістегі үзілістің зияндылығы). Айырманы мыналар жанында ескеру мањызды, активтердіњ ќорѓанышы арасында болған жєне олардыњ «тењдік ќ±ныныњ» төлеуімен. Біраќ жалпы кµп саќтандырушы кµруы бойынша, айталық, тєуекелмен м‰лік заќым келулері жєне µндірістегі ‰зіліс тєуекелімен. Өндірісте ‰зілістердіњ саќтандыру полисі кµптеген м‰лік саќтандыру полисімен байланысты ж±мыс істейді.
Соңғы жылдар ішінде сақтандыру жүйелері түбегейлі қайта құралуларға төтеп берді. Осыған орай мүліктік сақтандыру нарығын демонополизациялаудың фактісі болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай жеделдікпен альтернативтік сақтандыру компаниялары пайда бола бастады. Қазір сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен кеңістік
Біздің қоғамымыздағы сақтандыру өзінің қалыптасуы мен даму процесіне байланысты айтарлықтай өзгерістерге төтеп берді. Сақтандыру жиырмасыншы жылдан бастап, сала ретінде өндіріс процестерінің дамуына және ұлттық табысты бөлуге, осылар арқылы материалдық игіліктерді жасауға ықпал ете бастады. Бұл әрине экономиканы басқарудағы қаржылық – несиелік механизмді пайдаланудың барлық жаңа жолдарын қарастыруды талап етті. Бұл жерде мемлекеттік субъектілердің шаруашылық қызметіндегі сақтандыру мәселелері, сондай-ақ тұрғындардың барлық топтарының нарыққа ойдағыдай өту үшін материалдық жағдайының қандай екендігі үлкен рөл атқарады.
Бүгінде біздің мемлекетіміз экономикалық әрі саяси күрделі жағдайда тұр. Сақтандыру ұйымдарында аталмыш қиындықтарды бастан кешіп әрі құбылмалы жағдайда икемделіп, өздері де өзгеріске түсуде. Тап осы баста біз саќтандыру түрлерін қарастырамыз, андеррайтинг жанында бірдей мінездемелер немесе ‰йлес жаќын мінездемелер болады. Сақтандырушының кµру нүктесінен біз тєуекелдердіњ екі т‰рін аныќтап ќарай аламыз: активтердіњ тєуекелдері(меншік, кµлік жєне т.б.) және ќаржылыќ тєуекелдер(жауапты, өндірістегі үзілістің зияндылығы). Айырманы мыналар жанында ескеру мањызды, активтердіњ ќорѓанышы арасында болған жєне олардыњ «тењдік ќ±ныныњ» төлеуімен. Біраќ жалпы кµп саќтандырушы кµруы бойынша, айталық, тєуекелмен м‰лік заќым келулері жєне µндірістегі ‰зіліс тєуекелімен. Өндірісте ‰зілістердіњ саќтандыру полисі кµптеген м‰лік саќтандыру полисімен байланысты ж±мыс істейді.
Соңғы жылдар ішінде сақтандыру жүйелері түбегейлі қайта құралуларға төтеп берді. Осыған орай мүліктік сақтандыру нарығын демонополизациялаудың фактісі болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай жеделдікпен альтернативтік сақтандыру компаниялары пайда бола бастады. Қазір сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен кеңістік
ЖОСПАР
Кіріспе
1. ЖЕКЕ МҮЛІКТІ САҚТАНДЫРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ
1.1 Қазақстандағы сақтандырудың қызмет нарығының қалыптасуы
1.1.1 Сақтандыру түрлері, заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін
сақтандыруды анықтау және есептеу
1.1.2 Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру
1.2 Сақтандыру компаниясының сипаттамасы және басқару жүйелері
1.3 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесін тұрғызудың міндеті мен
тағайындалуы
1.4 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар
1.4.1 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.2 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.3 Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.4 Ұйымдастырушы жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.5 Техникалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.6 Программалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.7 Математикалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.8 Ақпараттық және программалық құралдарды бұзылудан және деректерден
алудан қорғау
1.5 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесінің концептуалдық схемасы
КІРІСПЕ
Біздің қоғамымыздағы сақтандыру өзінің қалыптасуы мен даму процесіне
байланысты айтарлықтай өзгерістерге төтеп берді. Сақтандыру жиырмасыншы
жылдан бастап, сала ретінде өндіріс процестерінің дамуына және ұлттық
табысты бөлуге, осылар арқылы материалдық игіліктерді жасауға ықпал ете
бастады. Бұл әрине экономиканы басқарудағы қаржылық – несиелік механизмді
пайдаланудың барлық жаңа жолдарын қарастыруды талап етті. Бұл жерде
мемлекеттік субъектілердің шаруашылық қызметіндегі сақтандыру мәселелері,
сондай-ақ тұрғындардың барлық топтарының нарыққа ойдағыдай өту үшін
материалдық жағдайының қандай екендігі үлкен рөл атқарады.
Бүгінде біздің мемлекетіміз экономикалық әрі саяси күрделі жағдайда тұр.
Сақтандыру ұйымдарында аталмыш қиындықтарды бастан кешіп әрі құбылмалы
жағдайда икемделіп, өздері де өзгеріске түсуде. Тап осы баста біз
саќтандыру түрлерін қарастырамыз, андеррайтинг жанында бірдей мінездемелер
немесе ‰йлес жаќын мінездемелер болады. Сақтандырушының кµру нүктесінен біз
тєуекелдердіњ екі т‰рін аныќтап ќарай аламыз: активтердіњ
тєуекелдері(меншік, кµлік жєне т.б.) және ќаржылыќ тєуекелдер(жауапты,
өндірістегі үзілістің зияндылығы). Айырманы мыналар жанында ескеру мањызды,
активтердіњ ќорѓанышы арасында болған жєне олардыњ тењдік ќ±ныныњ
төлеуімен. Біраќ жалпы кµп саќтандырушы кµруы бойынша, айталық, тєуекелмен
м‰лік заќым келулері жєне µндірістегі ‰зіліс тєуекелімен. Өндірісте
‰зілістердіњ саќтандыру полисі кµптеген м‰лік саќтандыру полисімен
байланысты ж±мыс істейді.
Соңғы жылдар ішінде сақтандыру жүйелері түбегейлі қайта құралуларға төтеп
берді. Осыған орай мүліктік сақтандыру нарығын демонополизациялаудың
фактісі болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай жеделдікпен
альтернативтік сақтандыру компаниялары пайда бола бастады. Қазір
сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен кеңістік бар. Ондаған тіпті
жүздеген әр түрлі мәртебедегі әрі сан алуан меншіктік нысандағы сақтандыру
ұйымдары құрылуда. Сақтандырудың бұрынғыларынан түбегейлі өзгеше жаңа
түрлері пайда болды, бұл жерде сақтандыру жағдайындағы орын алған
кемшіліктер ескерілген. Бұл процес біршама өтіп жатыр. Сақтандыру туралы
қабылданған заңда бірқатар кемшіліктер мен істеліп бітпеген жайлар бар,
әрине бұларды таяу уақыттарда жөнге келтіру керек.
1. ЖЕКЕ МҮЛІКТІ САҚТАНДЫРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ
1.1 Қазақстандағы сақтандырудың қызмет нарығының қалыптасуы
Сақтандыру объектісі бойынша сақтандыру қатынастарының барлық
жиынтығын екі үлкен салаға бөлуге болады: жеке мүлікті сақтандыру мен жеке
тұлғаны сақтандыру.
Жеке мүлікті сақтандырудағы сақтандырушылық қатынастардың объектісі - оның
барлық түрлеріндегі автокөлік болып табылады. Жеке мүлікті сақтандырудың
экономикалық бағыты – сақтандырушылық жағдай салдарынан пайда болған
зиянның орнын толтыруда қорытындылады.
Сақтанған болып сақтанушының меншігіндегі, сондай-ақ оның сеніміндегі,
қолдануындағы және өкілеттігіндегі автокөлік бола алады. Сақтандырушылар
болып – тек қана автокөлік меншіктері ғана емес, сонымен қатар жеке
мүліктің сақталуына жауап беретін басқа да заңды және жеке тұлғалар бола
алады 5.
2002ж. 3 қазанынан “Сақтандыру туралы” заңды күші бар Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығының 7 бабына сәйкес жеке мүлікті
сақтандыруға сонымен қатар кәсіпкерлік тәуекелдерді және азаматтық –
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру да жатады 17.
Кәсіпкерлік қызметте кәсіпкер контрагенттерімен өздерінің міндеттемелерінің
бұзылуынан немесе кәсіпкерге тәуелді емес жағдайлардан осы қызмет
шараларының өзгеруінен күтілетін табыстарды алмаумен тәуекел сақтанады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтандыру объектісі
болып басқа адамдардың өміріне, денсаулығына зиян келтіру салдарынан пайда
болатын, сонымен қатар келісімдерден немесе басқа да негіздерден пайда
болатын міндеттемелер бойынша жауапкершілік тәуекелі болып табылады.
Сақтандыру түрлерінің саны тәжірибеде шектелмеген және әлеуетті
сақтанушылардың мүдделерінің шексіз әртүрлігіне адекватты болып табылады
19.
Мысалға, бізде ең көп таралған сақтандырудың кейбірін келтірейік.
Заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін сақтандыруда бұл көлік
құралдарын, материалдарды сақтандыру болып табылады. Жауапкершілікті
сақтандыру бойынша – автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру, тасымалдаушылардың жауапкершілігін сақтандыру,
жұмыс берушілердің жауапкершілігін сақтандыру, үшінші жақтарға зиян үшін
кәсіпорындардың азаматтық жауапкершілігін сақтандыру (экологиялық
сақтандыру), кәсіби жауапкершілікті сақтандыру, зейнеткерлік қорлардың
жауапкершілігін сақтандыру болып табылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді
сақтандырудың түрлері өндіріс үрдісінде немесе қызметтерді ұсынудағы нақты
тәуекелдерге байланысты. Олар: жаңа техниканы иемдену, валюта бағамдарының
ауытқуы, өндірістегі үзіліс және т.б.
Қауіптер сипаттары бойынша сыныптау тек қана жеке мүлікті сақтандыруды
қамтиды және бір-бірімен иерархиялық байланыста емес бес негізгі буындарды
бөледі. Олар:
1. Оттан және стихиялық жағдайлардан сақтандыру.
2. Зиянкестердің және тиімді емес табиғат жағдайларынан сақтандыру.
3. Көліктің барлық түрлерін апаттардан, айдап кетулерден және басқа да
қатерлерден сақтандыру.
4. Техногендік апаттар мен катастрофалардан сақтандыру.
5. Қаржылық тәуекелдерден сақтандыру.
Қауіптер сипаттамасы бойынша сыныптау зиянды анықтау мен сақтанушылық орны
толтыру әдістерін дамыту үшін қолданылады. Келтірілген буындардың
әрқайсысының өзі берілген сыныптама шеңберіндегі сақтандырудың жеке түрі
болып табылады.
Қазақстан Республикасында сақтандыру бизнесін реттеудің заңдық жүйесін
дамыту үрдісі созылып кетті. “Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
туралы” алғашқы Заңы тек 2002ж. 3 шілдесінде ғана қабылданды және іске 1
қыркүйекте енгізілді. Жалпы заң сәтті болмады. Басқа да кемшіліктермен
қатар онда бастысы – сақтандырушылық ұйымдарды тіркеу, сақтандырушылық
қызметті лицензиялау механизмдері мен мемлекет тарапынан бақылау болмады.
Негізінен осы себептен заң жұмыс істемеді. Ол адал бәсекелік күресті
қамтамасыз еткен жоқ. Көбінесе, сақтандыру компаниялары бір-бірімен
бәсекелесіп, сақтандырушылар мүдделері зиян кескен жағдайларға алып келді.
Істе болған “Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы” Заңындағы
кемшіліктер мен есептемеулер белгілі бір мөлшерде 2004ж. 16 сәуірінен №1658
“Сақтандыру нарығын қалыптастыру мен дамыту бойынша ұйымдастырушылық-
құқықтық шаралар туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысымен
түзетілді.
Осы Жарғыға сәйкес сақтандырудағы лицензиялау мен бақылау органының
өкілеттіктерімен Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігіндегі
сақтандыру Департаменті дамытылды 1.
Сақтандырудың құқықтық негізін қалыптастыру үшін тығыз фундаментті қалаған
заң актісі болып 2002ж. 3 қазанынан “Сақтандыру туралы” заңды күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы болды. Ол мемлекеттік, сондай-
ақ жеке сақтандырушылық ұйымдардың еркін адалдық бәсекелестігі үшін нақты
жағдайлар дамытты, шетел инвесторлары үшін ішкі сақтандырушылық нарықты
ашты.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасындағы сақтандырушылық туралы заңы
Азаматтық кодекстің сәйкес баптарынан (ерекше бөлігі), 2002ж. 3 қазанынан
“Сақтандыру туралы” заңды күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығынан (әрі қарай – “Сақтандыру туралы” Жарлық немесе Жарлық),
Қазақстан Республикасы Президентінің және үкіметінің, сондай-ақ өкілеттік
мемлекеттік органның заң актілері мен оларға сәйкес қабылданған нормативтік
құқықтық актілерден тұрады 1.
Сақтандырушылық қатынастарды реттейтін негізгі заң акітелрі болып табылатын
“Сақтандыру туралы” Жарлықтың сипаттамасы.
Сақтандыру келісімінің нысаны мен мазмұнына Жарлықпен белгілі бір талаптар
қойылады. Келісімге сақтандыру қатынастары жүйесінде негізгі орын беріледі,
өйткені нақ келісім нысанында сақтандыру тәжірибелі жүзеге асады.
Сақтандырушы сақтандыру төлемін төлегеннен кейін, ал оны төлеу кейінге
қалдырылған кезде – бірінші сақтандырушылық салым мерзімінен бастап
сақтандыру келісімі күшіне енеді және жақтар үшін міндетті болып табылады
және бірінші болған сақтандырушылық жағдайдан сақтандырушылық орнын
толтыруды төлеу мерзімінен бастап, егер міндетті сақтандыру туралы
келісіммен немесе заңмен басқадай қарастырылмаса, өзінің қызметін
тоқтатады.
Сақтандырушылық қорғаудың қызмет ету кезеңі, егер міндетті сақтандыру
туралы келісіммен немесе заңмен басқадай қарастырылмаса келісім қызметі
мерзімімен сәйкес келеді.
Сақтандыру территориясы Қазақстан Республикасының территориясымен,
егер сақтандыру объектісі сипатынан басқадай шықпаса немесе келісімде
қарастырылмаса сәйкес келеді 19.
Жарлықпен келісімді мерзіміне дейін тоқтату және оны жарамсыз деп
тану тәртібі бекітілген.
Азаматтық кодекспен қарастырылған міндеттері тоқтатудың жалпы
негіздерінен басқа сақтандыру келісімі келесі жағдайларда тоқтатылады:
- сақтандыру объектісі жойылған кезде;
- оны ауыстыру болмаған жағдайдағы сақтандырушы болып табылмайтын
сақтанушының өлімі;
- егер сақтандырушы сақтанушының ауысуына қарсы болып, ал келісіммен
немесе заңмен басқадай қарастырылмаса, сақтандырушының мүліктік
сақтандыру объектісінен бас тартуы жағдайында;
- егер басқа жағдайлар қарастырылмаса, сақтанушымен кезекті сақтандыру
салымдарын бекітілген мерзімге дейін төлемеуі;
- сақтандырушы мен сақтанушының талаптары, егер бұл сақтандыру
шарттарымен, сондай-ақ жақтардың келісімі бойынша қарастырылса.
Келісімнің қызмет ету кезеңінде сақтандырушының сақтандыру сомасын көбейту
талабына сәйкес, онымен негізгі келісімнің аяқталу мерзіміне дейінгі
кезеңге қосымша келісімге қол коюға болады. Бұл кезде негізгі және қосымша
келісім бойынша сақтандырушылық сома берілген жеке мүлікті сақтандыру
нұсқасы үшін бекітілген мөлшерден жоғары бола алмайды.
Бір жылға келісілген келісімдер бойынша сақтандырушылық төлемдер
сақтанушымен бекітілген ставкалар бойынша төленеді.
Бір жылдан аз мерзімге қол қойылған келісімдер бойынша сақтандырушылық
төлемдер жылдық төлем сомасынан келесі мөлшерлерден төленеді:
2 айға – 30%,
3 айға – 40%
4 айға – 50%
5 айға – 60%
6 айға – 70%
7 айға – 75%
8 айға – 80%
9 айға – 85%
10 айға – 90%
11 айға – 95% мерзімдеріне сақтану кезінде.
Жоғарыда көрсетілген мөлшерлерде және сақтандырушылық сомалардың
жоғарылауына сәйкес келісілген қосымша келісімдер бойынша сақтандырушылық
төлемдер төленеді. Осы кезде толық емес ай үшін төлем толық ретінде
төленеді 19.
Тәжірибеде сақтандырушылар 2 немесе 3 жылға келісілген мерзімімен жеке
мүлікті сақтандырудың жалпы келісімдері бойынша төленген соманың 10%-ке
дейін, ал 4 немесе 5 жылға – 15%-ке дейін жеңілдіктер ұсынады.
Бес және одан да көп өткен жылдар бойы үздіксіз жеке мүлікті сақтандырудың
келісімдеріне қол қойған және осы уақыт ішінде сақтандырушылық орнын
толтыруды алмаған тұрақты сақтандырушыларға жаңа келісімге келу кезінде
төленген соманың 20%-не дейін жеңілдік беріледі.
1.1.1 Сақтандыру түрлері, заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін
сақтандыруды анықтау және есептеу
Өз сақтанушыларына кездейсоқ оқиға басталған жағдайда жоғалған, бүлінген
көліктер үшін материалдық өтем беруге кепілдік бере отырып, сақтандыру
ұйымдары олардың әлеуметтік қорғалуын жүзеге асырады әрі мұны барынша толық
көлемінде істеуге күш салады. Осы тұрғыдан алғанда азаматтар мен барлық
жүйелердегі кәсіпорындардың жеке мүліктерін ерікті сақтандыру қызметінің
кейбір жеке түрін кіргізу жөніндегі ұсынысқа назар аударуға болады.
Міне осылайша, жер сілкінісі – адамдардың кездейсоқ оқиғадан қорғана
білуінің бір тәсілі болып табылад. Осы себепті Мемлекеттік коммерциялық
сақтандыру компаниясының басқармасы Қазақстанда жер сілкіну жағдайындағы
ерікті сақтандыруды енгізді.
Осыған байланысты жер сілкінісінің зардабын жою жөніндегі жұмыстарды
ұйымдастырудың тәртібі, зардаптарды анықтау мен құрылыстарға, үй
мүліктеріне, малдарға, көлік құралдарына жеке сақтандыру бойынша сақтандыру
өтемін төлеу жолдары жан – жақты түсіндіріледі.
Жер сілкінуден жеке мүліктерді сақтандыру жекеменшік иесін, жалгерлерді
өрттен, ұрлық пен өзге де осындай қауіп түрлерінен сақтандырумен
айналысатындар арқылы, сол секілді сақтандыру үшін жеткілікті капиталы бар
адам арқылы жүргізуге болады.
Жер сілкінуден сақтандыру, шын мәнінде үлкен зияннан емес, орасан зор
апатты оқиғадан сақтандыру болып табылады, сондықтан да сақтандыру куәлігі
франшизбен берілуге тиіс, яғни оны сақтандыру сомасының белгілі проценті
немесе сақтандырушыға төленетін белгілі сома құрайды.
Жер сілкіну қатерінің сақтандыру шарттарының барлық түрлері бойынша
шығындарды өтейтін ақша бар. Жер сілкінуден сақтандыру объектісі болып -
өнеркәсіп кәсіпорындарының, ауыл шаруашылығы-ның, көліктің, өзге
кәсіпорындар мен ұйымдардың, көлік құралдарының мүліктері, кооперативтік,
акционерлік, жекеменшік, ұжымдық қоғамдардың және т.б. ұйымдардың мүліктері
табылады. Бұдан басқаны айтқанда, сақтандырудың объектісі болып құрылыс пен
автокөлік, азаматтар, олардың өмірі мен денсаулықтары табылады.
Біздің алдымызда жер сілкінуден болған зардаптардың мөлшерін анықтап және
де зиян шеккендерге ақшалай қаржы төлеуді жүргізу міндеті тұр, бұл орайда
мемлекет пен халыққа тиесілі құрылыстар мен автокөліктер бағаланады.
Жер сілкінудің салдарынан болған нақты зиянды анықтау орасан зор көлемді
жұмыстарды орындауды талап етеді. Біздің ойымызша бірінші кезекте
құрылыстар, көлік құралдары мен үй мүліктері бойынша зиянды анықтау үшін
әкімшіліктердің басшыларында арнайы комиссиялар құрылуға тиіс, олардың
құрамына сақтандыру ұйымдар-ының, техникалық инвентаризация бюросының
қызметкерлері, депутаттар, қоғамдық өкілдер кіргізілер еді.
Әрине, мүмкін – қадірінше бұл комиссияларды мейлінше тәжірибелі, білікті
мамандардың басқарғаны жөн, өйткені зиянды анықтау мен сақтандыру өтемін
төлеу жұмыстарының негізгі ауыртпашылығы сақтандыру ұйымдарының өздеріне
түседі. Бұл жұмыстарға кіріспес бұрын, сақтандыру өтемі мен зиян сомасы
есебінің актілері мен есептерін жасауға шақырылған қызметкерлерге жан –
жақты нұсқау беріп, оларды осы жұмысқа сай келетін нормативтік құжаттармен,
актілердің бланкаларымен және оларды толтыру тәртібімен, есептеуді құрып,
бағалау нормаларының жинақтарын пайдаланумен, сақтандырудың бағалық
парақшасымен, жеке үй құрылыстарының техникалық инвентаризациясының
паспорттарымен таныстырады. Әсіресе, жергілікті елді мекендердің
қызметкерлер еңбек етуге тиіс жердегі ерекше жағдайлармен танысуға айрықша
көңіл бөлу қажет.
Сақтандыру өтемін уақтылы әрі толық төлеу сақтанушыға бүлінген жеке мүлікті
қысқа мерзімде жөндеп немесе жойылғанның орнына жаңасын сатып алуға
мүмкіндік береді. Сондықтан жер сілкінудің салдарынан болған зиянды анықтау
сақтандыру ұйымдарының өте күрделі әрі жауапты жұмыстары болып табылады.
Жер сілкінудің нәтижесінде зардап шеккен азаматтардың жекеменшігінде
құрылыстарға сақтандыру бойынша сақтандыру өтемін төлеуді анықтау мен беру
бірінші қатер жүйесі бойынша жүргізіледі, яғни сақтанушыға нақты зиянның
толық көлеміндегі құн өтемақыландырылады, бірақ шартта келісілген
сақтандыру сомала-рынан жоғары емес. Жер сілкіну нәтижесінде бір мезгілде
құрылыстың үлкен бір бөлігі құрып кетеді немесе бүлінеді, міне осыны есепке
ала отырып, ұйымдастыру жұмысында тәртіп орнату үшін зиянды анықтаудың
тәртібін өзгерту керек, сөйтіп барлық құрылыстың аулаларын аралап, көріп,
әр үйдің рет нөмірлерін, әр көшені, әр кварталды қарап, оқыс оқиғадан
бүлінгеннің бәрін есепке алып, құрылыс пен жеке мүліктің жойылғаны туралі
акті жасайды.
Жұмыстың мынадай тәртібін, яғни үй құрылыстарының өзге де объектілердің
көзге түспей, есепке кірмей қалғанын болдырмайтын жағдайын қарастыру керек,
яғни бүлінген немесе жойылған құрылыстарды қайыра тексеріп, бір құрылыстың
өзіне бірнеше қайтара актілер жасауға тура келеді 5.
Зиянды анықтау мен сақтандыру өтемін төлеу әдеттегідей Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясының басқармасы
ойластырған немесе бекіткен Ережелер бойынша жүргізіледі. Жер сілкіну
кезінде бұл ережеден әртүрлі ауытқулардың болуы даусыз. Осы орайда
жұртшылыққа, кәсіпорын-дар мен шаруашылықтың әртүрлі нысанымен айналысатын
ұйымдарға ұғымды пайдалануға оңтайлы түрде жеткізуге күш салады. Бұған
байланысты төменде келтіріліп отырған жер сілкіну кезінде болған зардаптың
салдарын жою жөніндегі ережеден ауытқу, сөз жоқ осы жұмыстарды жүргізу
кезінде басшылыққа алу тұрарлық.
Мұның негізі етіп техникалық инвентаризация бюросының бағасын алу керек.
Бұл жерде зиянды анықтау мен сақтандыру төлемін төлеуге мынадай кезеңдер
алынады:
- сақтандыру оқиғасының қолда барын түгендеуді және жеке мүліктің жойылуы
мен зақымданып бүлінуінің себебін анықтау;
- зиянның сомасын анықтау;
- сақтандыру өтемінің сомасын есептеу;
- сақтанушының есептелген өтемінің толық немесе жартылай сомасын алуға
деген құқын белгілеу;
- сақтанушыға сақтандыру өтемін төлеу.
Келтірілген зияндар мен сақтандыру өтемін бөлек – бөлек қараудың
қажеттілігі мынадан келіп шығады, көптеген жағдайларда сақтандырудың
жекелеген түрлерінің белгіленген келісімдеріне орай немесе сақтандыру
қамтуының мынадай жүйесін қолдануға байланысты олардың мөлшері сәйкес
келмеуі мүмкін. Бірақ сақтанды-ру өтемінің сомасын есептеу үшін бастапқы
көрсеткіш болып табылады.
Құрылыстың бүлінгені немесе жойылғаны жөніндегі акті белгіленген нысандағы
бланкіде бір дана болып жасалады. Актіні жасаушылар бланкіде көрсетілген
барлық сұрақтарға нақты жауаптар беруі керек, сол үшін де жеке бөлімдерді
толтыру кезінде мыналарды назарға алған жөн.
Сақтанушының жойылған немесе бүлінген құрылыс және сол құрылыстың оған
жекеменшік, құқ ретінде жататыны анықталады:
- ауылдық, селолық жерлерде – сақтандырудың бағалау парақша-сы мен ауыл –
село әкімшілігі басшысының шаруашылық жөніндегі кітапта көрсетілген
деректер бойынша;
- қалада – техникалық инвентаризацияның паспорты, техникалық инвентаризация
бюросының инвентаризациялық бағалау құжаттарындағы жазбалар бойынша,
аудандық немесе қалалық әкімшілік басшыларының жеке құрылыс салуға жер
бөлгендігі туралы шешім, сондай-ақ салық салынғаны жөніндегі аудандық және
қалалық салық инспекциясының құжаттары бойынша.
Жеке мүлікті ерікті сақтандыру өтемін сақтандыру оқиғасы сақтанушыға
тигізген нақты зиян құрайды, бірақ шартта көрсетілген сақтандыру сомасынан
артық бола алмайды. Қазіргі уақытта жеке мүлікті ерікті сақтандыру бойынша
анықтау мен сақтандыру өтемін төлеу Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
коммерциялық сақтанды-ру компаниясы басқармасы ойластырып әрі бекіткен
ережелермен, шартта көрсетілген жағдайларға сай жүргізіледі. Осы
ережелермен келісе отырып акт жасалады, оған міндетті түрде сақтанушы
немесе оның отбасынан кәмелетке толған біреу және де екі куә қатысады. Акті
бүлінген мүлікті немесе одан қалғанды қарап, көру негізінде жасалады.
Жекелеген жағдайларда оған білікті органдардың сақтандырылған жеке мүліктің
орны, уақыты мен жойылу жағдайы мен бүлінуі туралы қажетті құжаттары қоса
тіркеледі. Мұның сыртында мынадай топшылау – пайымдауларды басшылыққа алуға
болады.
Мынадай жағдайда, яғни жеке мүліктің жойылғаны анықталғанда немесе
келтірілген зиян мөлшерін анықтау мүмкін болмаса онда ерікті нысан құжаты
жасалады. Ерекше жағдайларда, сондай-ақ жер сілкінуден болған зиянды
анықтау бойынша қажетті шұғыл жұмыстар үшін анықтама – есептеудің қарапайым
нысанын қолдануға да болады.
Жер сілкінудің зардабын жою кезінде, егер сақтандыру оқиғасы болған сәтке
дейін автокөлік тұрғын үйде немесе қосалқы жайларда, үй жанындағы учаске
адресі бойынша сақталған болса, сақтанушы көрсеткен тұрақты тұратын жері –
жаңа адрес бойынша бір ай ішінде сақтанушы жаңа тұратын жеріне көшкен
күннен бастап сақтандыру өтемі есептеліп әрі төленеді, сақтанушының тұрған
жерін өзгертуіне байланысты автомобиль, темір жол, әуе болмаса тағы басқа
көлік түрімен тасылған автокөлік де ескеріледі.
Бұл орайда қосымша жай болып ас үй, астыңғы үй, кіре беріс балкондар, өзге
де жайлар мен шаруашылық – тұрмыстық мақсаттағы сақтанушы тұрған пәтерге
тиесілі қосымша құрылыстар есептеледі немесе сол орналасқан адрес бойынша
және де сақтанушыға түгелдей болмаса жарым – жартылай жекеменшігі үшін
бөлінген. Сақтанушыға жекеменшігі үшін пайдалануға тұрғын жай салуға немесе
қосалқы шаруашылық жүргізу үшін берілген үй жайлық, үй жанындағы учаске –
жер учаскесі.
Сақтандыру өтемі мынадай жағдайда төленеді, егер автокөлік сақтанушының
немесе оның отбасы мүшелерінің жекеменшігіне жататын болса және де
щаруашылықта тұрмыстық әрі мәдени сұралымды қанағаттандыру мақсатында
пайдалану үшін ұсталса.
Сақтанушының отбасы мүшелері болып, онымен бірге тұратын әрі шаруашылықты,
бірге жүргізетін, яғни отбасылық бюджеті бір, тамағы бір, үй затын, тұрмыс
құралын бірге пайдаланып, оларды сатып алуға бірге қатысатын адамдар
мойындалады.
Автокөлік болып көліктің өзі және көлікке пайдаланылатын заттар есептеледі,
тек мыналардан басқалары: құжаттар, антикварлық заттар, аса құнды
металдардан жасалған бұйымдар, аса бағалы, жартылай аса бағалы және
өңделген тастар, слайдтар мен фотосуреттер, дінге табыну заттары, көлік
құралдарына қосалқы бөлшектер, ара ұялары, құстар терісі бағалы аңдар,
тұрғын үйлер мен қосалқы жайлардың конструктивтік бөлшектері мен жекелеген
элементтері. Осы санамалап айтылған бағалы қазыналардың бәрін дерлік
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясының
басқармасы сақтандырудың ережелерін ойластырып жасап әрі бекітіп берген.
Сондықтан кез келген сақтанушы бұл бағалы байлықтарды, тек ақша белгілері
мен бағалы қағаздар, құнды қағаздар коллекциясынан басқаларын сақтандыра
алады.
Мынадай болуы да ықтимал, мысалы, сақтанушылар сақтандыру өтемінің мөлшерін
ұлғайту үшін жойылған жеке мүліктің тізіміне іс жүзінде бүлінбеген
көліктерді де әдейілеп қосып жіберуі мүмкін. Мұндай жағдайда сақтандыру
өтемінің есептелген сомасы жартысына дейін төмендетілуі ықтимал. Болашақта
осындай сақтандыру оқиғасы бола қалғанда, сақтандыру ұйымдары мұндай
жұмыстарға қатысып, осылар бойынша шығынды анықтап әрі сақтандыру өтемін
төлеу кезінде мынаны ескеруге тиіс, мәселен көптеген тұрғындар жер
сілкінуден соң өз үйлерін сыпырып, тәртіпке келтірген сәтте сынғандарды
лақтырып, қираған жиһаздар мен заттарды қайда жіберерін білмейді, тіпті бұл
заттарды бағалау үшін ұсыну қажет екенін де естен шығарады және алда тұрған
жұмысты қиындатады.
Мынадай да фактілер кездеседі, яғни сақтанушының шығынын бағалау жөніндегі
сақтандыру ұйымдары сақтандыру өтемін жоғары мөлшерде алуға тырысады, яғни
туыстары мен көршілері бағалаудан бұрын өткен бүлінген жиһаздарды немесе
олардың қалдықтарын үйден, пәтерден басқа жайларға шығарып тастаулары
мүмкін.
Келтірілген шығынның мөлшері актіде немесе анықтама есептеу-де көрсетілген
үй мүліктерінің жойылуы мен бүлінгені туралы деректер негізінде анықталады.
Автокөлікке тигізілген шығынның мөлшері әр зат бойынша бөлек жүргізіледі.
Зат мынадай жағдайда жойылды деп мойындалады, егер жер сілкінудің
салдарынан ол өзінің сипаты мен құнын жоғалтса, сөйтіп өзінің тиісті орнына
пайдаланылмаса, сол секілді жөндеу арқылы да бұрынғыдай пайдалануға
жарамаған жағдайда.
Зат мынадай жағдайда бүлінген деп есептеледі, егер жер сілкінудің
салдарынан оның сапасы төмендесе, бірақ жөндеу арқылы бұрынғыша өз орнында
пайдалануға келтірілген жағдайда. Мұндайда заттың өзінің сапасы мен
құндылығын қаншалықты дәрежеде жоғалтқаны оның құнының процентіне шағып
көрсетіледі, ал бүлінген зат жөнделген жағдайда тек сол затты жөндеудің
құны ғана есепке алынады.
Заттың қаншалықты тозғанының процентін анықтау кезінде мүмкіншілігі бойынша
мыналар ескеріледі: сатып алынған, пайдаланылу дәрежесі мен сақтандыру
оқиғасы болған күнге дейінгі нақты жағдайы және де аталмыш заттың ұтымды
қызмет мерзімі.
Жеке мүліктің жер сілкіну кезіндегі шығынын анықтау мен оларды сақтандыру
бойынша сақтандыру өтемін төлеу, мемлекеттік, кооперативтік және қоғамдық
кәсіпорындар мен ұйымдардан басқалары сақтандыру ұйымдары арқылы
жүргізіледі. Бұлар ерікті сақтандырудың ережелеріне әрі ақыл – кеңестерге
сай сақтандырылады.
Сақтандырылған жеке мүліктің жер сілкіну салдарынан жойылуы мен бүлінгені
туралы акт кәсіпорын мен ұйым өкілдерінің міндетті түрде қатыстырылуы
кезінде жасалады. Аталмыш жағдайда актіні жасауға қатысу үшін жоғарыда
тұрған сақтандыру ұйымдарының өкілдері, сол секілді республиканың өзге
аймақтарынан келген көмек беруші мамандар тартылады.
Жер сілкіну салдарынан объектілер мен автокөлік түрлерінің орасан көп
санының – жабдықтардың, инвентарлардың, тауар – материалдық құндылықтардың
жойылуы мен бүлінуі туралы мәліметтерді бланкіде көрсетіп жазудың мүмкін
болмауы себепті, бұл жеке мүліктердің тізімі актінің тарауларына сай нысан
бойынша жеке параққа толтырылады. Бұдан тысқары сондай-ақ анықтама –
есептеудің қарапайым нысаны да жасалуы керек.
Сақтанушының меншігіне жататын жеке мүліктердің жойылуы кезінде шығын толық
баланстық құн тұрғысынан, ал бүлінгенде – қалпына келтіру мен жөндеу құны
тұрғысынан анықталады. Шығынның сомасына сондай-ақ жеке мүлікті құтқару
үшін жасалған шара салдарынан оған келтірілген зақым да қосылады. Жазатайым
оқиға сәтіне дейін болған жеке мүліктердің саны мен құны бухгалтерлік есеп
пен есеп беру мәліметтері бойынша және де бастапқы кіріс пен шығыс
құжаттары негізінде анықталады. Алайда мынадай жағдай болғанда яғни жер
сілкінудің салдарынан бухгалтерлік кітаптар, карточкалар, бастапқы құжаттар
жойылып кеткенде қажетті құжаттарды көріп – танысу мүмкіндігі болмайды.
Жеке мүліктердің саны мен құнын қалпына келтіруге қажетті құжаттарды
банктерде көрсете алмайды. Мұндай жағдайда жеке мүліктің құны оқыс оқиға
сәтінде материалдық жауапты адамның жер сілкінуге байланысты белгіленген
тәртіпке сай тауар – материалдық есебінің негізінде анықталады. Жекелеген
жағдайда жеке мүліктің жер сілкіну сәтіндегі саны мен құны есептесу
жолымен, яғни автокөлік сақталған тұрғысынан шыға отырып қалдық саны
бойынша анықталады.
Шығынның құнына сақтандыру оқиғасы сәтінде бар – жоғы құжат-тармен немесе
сақтандыру оқиғасы болған жер мен қалдықтарды қарау кезінде дәлелденбеген
жеке мүліктердің құны қосылмайды. Сақтанушыға жататын жеке мүліктің жойылуы
мен бүлінуі үшін сақтандыру өтемі автокөлік сақтандырылған шығын сомасының
мынадай процентінде яғни ерікті сақтандыру туралы өтініште көрсетілген
сақтандыру сомасынан аспауға тиіс.
Негізгі құралдардың қатарына жататын жеке мүліктердің тозуы бойынша
жеңілдік беру амортизациялық жарна нормасы үстіндегі заңдар бойынша
белгіленген негізінде негізгі қор бойынша есептеледі. Кооперативтік
ұйымдардың сақтандырылған автокөліктері үшін сақтандыру өтемі, сақтандыру
дәрежесінің мөлшеріне қарамай-ақ толық көлемде төленуге тиіс 19.
Шығынның жалпы формуласы мына т‰рде болады:
мұндағы,
СП – страховая премия;
БНП – базовая нетто – премия;
АP – аквизициялық шығындардың коэффициенті (әр регионға жарлықпен
қойылады);
0,96 – 4% салықты есептейтін коэффициент 21.
1.1.2 Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру
Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру шарты сақтандыру
ұйымдарымен 1мерзімге жасалады. Мұндай шарт бойынша сақтандыруға
азаматтардың жеке меншігіне жататын автокөліктер мен Қазақстан Республикасы
аумағына уақытша болатын кезінде (жұмыста, іссапарда, демалыста, жол
үстінде, көшеде) пайдаланатын көліктер жатады.
Сақтандыру екі нұсқада жүзеге асады:
1. 0,5 мың теңгеден 1,0 мың теңгеге дейінгі сақтандыру сомасы-на, яғни
тариф бойынша 1 процент төлем төлеумен сақтандыру.
2. 0,1 мың теңгеден 3,0 мың теңгеге дейінгі сақтандыру сомасына, яғни тариф
бойынша 2 процент төлем төлеумен сақтандыру.
Жеке жеке мүлікті сақтандыру ол ұрланған жағдайда, сол секілді жойылып
кеткенде (немесе өзінің орнына одан әрі пайдалануға жарамсыз болғанда),
сондай-ақ үшінші бір адамның әдейі істеген жөнсіз қылығының салдарынан
қорғау үшін немесе мынадай жазтайым оқиғалардан: өрттен, жарылыстан, көлік
құралдарының соғып, басып кетуінен, жылу жүйесінің, су құбырларының, көрші
үйден су аққанда, құрылыстың негізгі конструкциясы күтпеген жерден
бұзылғанда өткізіледі.
Шарт сақтандыру куәлігінің бланкісіне хатталады. Жеке жеке мүлікті
сақтандыру шарты мынадай жағдайларда күшіне енеді:
- төлемдік қолма-қол ақшамен төлеген кезде;
- ақшасыз есеп айырысқан кезде – еңбекақыны беретін күн белгіленген
күннен сақтандыру төлемі аударылғанда;
- салымнан алып ақша аударған кезде – сақтандыру орган-дарының есеп-
шотына төлем келіп түскен күннің ертеңінен.
Шарттың іс-әрекеті бір жылдан соң, яғни шарт күшіне енген күннен бір күн
бұрын аяқталады. Бұдан бұрынғы үш немесе одан да көп жылдар бойы үзіліссіз
сақтандыру шартына отырып келсе, ондай адамға жаңа мерзімді шартқа отыру
кезінде (осы шарт жағдайларын бұлжытпай орындағанда, үш жыл ішінде – 10%,
төрт жылда - 15%, бес және одан көп жылда - 20%) төлемнің 20 проценті
мөлшерінде жеңілдік алуға құқылы.
Сақтандыру оқиғасы басталған кездегі сақтанушының міндеті:
- көлік ұрланған жағдайда, адамның әдейі істеген жөнсіз әрекеті салдарынан
ол жойылғанда бұл туралы милиция органына, ал өрт шықса - өртті қадағалау
органдарына, жарылыс немесе апат болғанда – тиісті авария қызметтерінің
органына және т.б. хабарлау қажет;
- бір тәулік мерзімде сақтандыру оқиғасы болған аумаққа қарайтын ауданның
сақтандыру органдарына хабарлау керек. Жазбаша өтініште мына жайлар толық
көрсетіледі: қашан, қайда, және де қандай жағдайда сақтандырылған көлік
құрып кетті немесе ұрланды, қандай білікті органдарға бұл жөнінде
хабарланып, өзінің тұратын жері айтылады;
- жойылған немесе ұрланған жеке мүліктердің сақтандыру ұйымдарынан алған
нысан бойынша тізімдері жасалады;
- актіні жасау кезінде сақтандыру ұйымының өкіліне бүлінген заттардың
қалдығын көру үшін мүмкіндік жасалады.
Актіні жасауды сақтандыру ұйымы сақтанушы мен екі куәнің міндетті
қатысуымен жүргізеді. Бұған қоса, актіні жасауға қоғамдық өкіл де
шақырылуға тиісті. Сақтандыру өтемін төлеуді сақтандыру шартын жасаған
сақтандыру ұйымы тиісті құжаттар мен жасалған актіні алысымен жүргізеді.
Зардаптың мөлшері олар жасаған акті мен білікті органдардың құжаттарының
негізінде анықталады. Сақтандыру өтемі жойылған жеке мүліктің нақты құны
немесе сақтандыру шарты бойынша белгіленген мөлшерде төленеді 19.
Сақтандыру өтемі төленбейді, егер:
1. Сақтандыру оқиғасы сақтанушының әдейі істеген әрекеті салдарынан зиянға
ұрынса, әдейі жасалған бұл қылмысты тергеу органдары анықтайтын болса;
2. Үшінші бір адам жеке мүлікті ұрласа, жойғысы келсе, бірақ сақтанушы бұл
жайындағы мүмкіншілігі бола тұрып милиция органына айтпаса, сондай-ақ бұл
фактіні милиция органы растамайтын болса;
3. Тек қана заттар қалдықсыз құрып кеткеннен басқа кездегі бүлінген
заттардың қалдықтары көрсетілмейді.
Егер сақтанушы құрып кеткен заттардың ішіне жойылмаған нәрсені әдейі қосып
жіберсе, онда жоғарыда тұрған сақтандыру ұйымы мәселенің мәнісін байыптап
қарап алып, төленуге тиісті сақтандыру өтемінің мөлшерін 50 процентке
дейінгі шекте төмендету туралы шешім қабылдай алады.
Егер де келтірілген зақым орнына келтірілсе, онда сақтанушы сақтандыру
өтемін алу құқығын жоғалтады. Егер сақтанушыға ұрланған зат қайтарылса,
онда ол сол зат үшін алған сақтандыру өтемін сақтандыру мекемесіне қайтарып
беруге міндетті, бірақ бұдан ұрлануға байланысты жөндеуге немесе
қайтарылған затты ретке келтіруге кеткен шығындар ұсталып қалады.
1.2 Сақтандыру компаниясының сипаттамасы және басқару жүйелері
“Тұран Әлем” банкінің ”Сақтандыру компаниясы” нарықта 6 жылдан бері жұмыс
істейді. Осы жылдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. ЖЕКЕ МҮЛІКТІ САҚТАНДЫРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ
1.1 Қазақстандағы сақтандырудың қызмет нарығының қалыптасуы
1.1.1 Сақтандыру түрлері, заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін
сақтандыруды анықтау және есептеу
1.1.2 Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру
1.2 Сақтандыру компаниясының сипаттамасы және басқару жүйелері
1.3 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесін тұрғызудың міндеті мен
тағайындалуы
1.4 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар
1.4.1 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.2 Ақпараттық жүйелер құрылымына қойылатын талаптар
1.4.3 Ақпараттық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.4 Ұйымдастырушы жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.5 Техникалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.6 Программалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.7 Математикалық жабдықтауға қойылатын талаптар
1.4.8 Ақпараттық және программалық құралдарды бұзылудан және деректерден
алудан қорғау
1.5 Жеке мүлікті сақтандырудың ақпараттық жүйесінің концептуалдық схемасы
КІРІСПЕ
Біздің қоғамымыздағы сақтандыру өзінің қалыптасуы мен даму процесіне
байланысты айтарлықтай өзгерістерге төтеп берді. Сақтандыру жиырмасыншы
жылдан бастап, сала ретінде өндіріс процестерінің дамуына және ұлттық
табысты бөлуге, осылар арқылы материалдық игіліктерді жасауға ықпал ете
бастады. Бұл әрине экономиканы басқарудағы қаржылық – несиелік механизмді
пайдаланудың барлық жаңа жолдарын қарастыруды талап етті. Бұл жерде
мемлекеттік субъектілердің шаруашылық қызметіндегі сақтандыру мәселелері,
сондай-ақ тұрғындардың барлық топтарының нарыққа ойдағыдай өту үшін
материалдық жағдайының қандай екендігі үлкен рөл атқарады.
Бүгінде біздің мемлекетіміз экономикалық әрі саяси күрделі жағдайда тұр.
Сақтандыру ұйымдарында аталмыш қиындықтарды бастан кешіп әрі құбылмалы
жағдайда икемделіп, өздері де өзгеріске түсуде. Тап осы баста біз
саќтандыру түрлерін қарастырамыз, андеррайтинг жанында бірдей мінездемелер
немесе ‰йлес жаќын мінездемелер болады. Сақтандырушының кµру нүктесінен біз
тєуекелдердіњ екі т‰рін аныќтап ќарай аламыз: активтердіњ
тєуекелдері(меншік, кµлік жєне т.б.) және ќаржылыќ тєуекелдер(жауапты,
өндірістегі үзілістің зияндылығы). Айырманы мыналар жанында ескеру мањызды,
активтердіњ ќорѓанышы арасында болған жєне олардыњ тењдік ќ±ныныњ
төлеуімен. Біраќ жалпы кµп саќтандырушы кµруы бойынша, айталық, тєуекелмен
м‰лік заќым келулері жєне µндірістегі ‰зіліс тєуекелімен. Өндірісте
‰зілістердіњ саќтандыру полисі кµптеген м‰лік саќтандыру полисімен
байланысты ж±мыс істейді.
Соңғы жылдар ішінде сақтандыру жүйелері түбегейлі қайта құралуларға төтеп
берді. Осыған орай мүліктік сақтандыру нарығын демонополизациялаудың
фактісі болып әрі осының жалғасы ретінде айтарлықтай жеделдікпен
альтернативтік сақтандыру компаниялары пайда бола бастады. Қазір
сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен кеңістік бар. Ондаған тіпті
жүздеген әр түрлі мәртебедегі әрі сан алуан меншіктік нысандағы сақтандыру
ұйымдары құрылуда. Сақтандырудың бұрынғыларынан түбегейлі өзгеше жаңа
түрлері пайда болды, бұл жерде сақтандыру жағдайындағы орын алған
кемшіліктер ескерілген. Бұл процес біршама өтіп жатыр. Сақтандыру туралы
қабылданған заңда бірқатар кемшіліктер мен істеліп бітпеген жайлар бар,
әрине бұларды таяу уақыттарда жөнге келтіру керек.
1. ЖЕКЕ МҮЛІКТІ САҚТАНДЫРУДЫҢ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕСІН ТҰРҒЫЗУДЫ НЕГІЗДЕУ
1.1 Қазақстандағы сақтандырудың қызмет нарығының қалыптасуы
Сақтандыру объектісі бойынша сақтандыру қатынастарының барлық
жиынтығын екі үлкен салаға бөлуге болады: жеке мүлікті сақтандыру мен жеке
тұлғаны сақтандыру.
Жеке мүлікті сақтандырудағы сақтандырушылық қатынастардың объектісі - оның
барлық түрлеріндегі автокөлік болып табылады. Жеке мүлікті сақтандырудың
экономикалық бағыты – сақтандырушылық жағдай салдарынан пайда болған
зиянның орнын толтыруда қорытындылады.
Сақтанған болып сақтанушының меншігіндегі, сондай-ақ оның сеніміндегі,
қолдануындағы және өкілеттігіндегі автокөлік бола алады. Сақтандырушылар
болып – тек қана автокөлік меншіктері ғана емес, сонымен қатар жеке
мүліктің сақталуына жауап беретін басқа да заңды және жеке тұлғалар бола
алады 5.
2002ж. 3 қазанынан “Сақтандыру туралы” заңды күші бар Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығының 7 бабына сәйкес жеке мүлікті
сақтандыруға сонымен қатар кәсіпкерлік тәуекелдерді және азаматтық –
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру да жатады 17.
Кәсіпкерлік қызметте кәсіпкер контрагенттерімен өздерінің міндеттемелерінің
бұзылуынан немесе кәсіпкерге тәуелді емес жағдайлардан осы қызмет
шараларының өзгеруінен күтілетін табыстарды алмаумен тәуекел сақтанады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтандыру объектісі
болып басқа адамдардың өміріне, денсаулығына зиян келтіру салдарынан пайда
болатын, сонымен қатар келісімдерден немесе басқа да негіздерден пайда
болатын міндеттемелер бойынша жауапкершілік тәуекелі болып табылады.
Сақтандыру түрлерінің саны тәжірибеде шектелмеген және әлеуетті
сақтанушылардың мүдделерінің шексіз әртүрлігіне адекватты болып табылады
19.
Мысалға, бізде ең көп таралған сақтандырудың кейбірін келтірейік.
Заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін сақтандыруда бұл көлік
құралдарын, материалдарды сақтандыру болып табылады. Жауапкершілікті
сақтандыру бойынша – автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру, тасымалдаушылардың жауапкершілігін сақтандыру,
жұмыс берушілердің жауапкершілігін сақтандыру, үшінші жақтарға зиян үшін
кәсіпорындардың азаматтық жауапкершілігін сақтандыру (экологиялық
сақтандыру), кәсіби жауапкершілікті сақтандыру, зейнеткерлік қорлардың
жауапкершілігін сақтандыру болып табылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді
сақтандырудың түрлері өндіріс үрдісінде немесе қызметтерді ұсынудағы нақты
тәуекелдерге байланысты. Олар: жаңа техниканы иемдену, валюта бағамдарының
ауытқуы, өндірістегі үзіліс және т.б.
Қауіптер сипаттары бойынша сыныптау тек қана жеке мүлікті сақтандыруды
қамтиды және бір-бірімен иерархиялық байланыста емес бес негізгі буындарды
бөледі. Олар:
1. Оттан және стихиялық жағдайлардан сақтандыру.
2. Зиянкестердің және тиімді емес табиғат жағдайларынан сақтандыру.
3. Көліктің барлық түрлерін апаттардан, айдап кетулерден және басқа да
қатерлерден сақтандыру.
4. Техногендік апаттар мен катастрофалардан сақтандыру.
5. Қаржылық тәуекелдерден сақтандыру.
Қауіптер сипаттамасы бойынша сыныптау зиянды анықтау мен сақтанушылық орны
толтыру әдістерін дамыту үшін қолданылады. Келтірілген буындардың
әрқайсысының өзі берілген сыныптама шеңберіндегі сақтандырудың жеке түрі
болып табылады.
Қазақстан Республикасында сақтандыру бизнесін реттеудің заңдық жүйесін
дамыту үрдісі созылып кетті. “Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
туралы” алғашқы Заңы тек 2002ж. 3 шілдесінде ғана қабылданды және іске 1
қыркүйекте енгізілді. Жалпы заң сәтті болмады. Басқа да кемшіліктермен
қатар онда бастысы – сақтандырушылық ұйымдарды тіркеу, сақтандырушылық
қызметті лицензиялау механизмдері мен мемлекет тарапынан бақылау болмады.
Негізінен осы себептен заң жұмыс істемеді. Ол адал бәсекелік күресті
қамтамасыз еткен жоқ. Көбінесе, сақтандыру компаниялары бір-бірімен
бәсекелесіп, сақтандырушылар мүдделері зиян кескен жағдайларға алып келді.
Істе болған “Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы” Заңындағы
кемшіліктер мен есептемеулер белгілі бір мөлшерде 2004ж. 16 сәуірінен №1658
“Сақтандыру нарығын қалыптастыру мен дамыту бойынша ұйымдастырушылық-
құқықтық шаралар туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысымен
түзетілді.
Осы Жарғыға сәйкес сақтандырудағы лицензиялау мен бақылау органының
өкілеттіктерімен Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігіндегі
сақтандыру Департаменті дамытылды 1.
Сақтандырудың құқықтық негізін қалыптастыру үшін тығыз фундаментті қалаған
заң актісі болып 2002ж. 3 қазанынан “Сақтандыру туралы” заңды күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы болды. Ол мемлекеттік, сондай-
ақ жеке сақтандырушылық ұйымдардың еркін адалдық бәсекелестігі үшін нақты
жағдайлар дамытты, шетел инвесторлары үшін ішкі сақтандырушылық нарықты
ашты.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасындағы сақтандырушылық туралы заңы
Азаматтық кодекстің сәйкес баптарынан (ерекше бөлігі), 2002ж. 3 қазанынан
“Сақтандыру туралы” заңды күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығынан (әрі қарай – “Сақтандыру туралы” Жарлық немесе Жарлық),
Қазақстан Республикасы Президентінің және үкіметінің, сондай-ақ өкілеттік
мемлекеттік органның заң актілері мен оларға сәйкес қабылданған нормативтік
құқықтық актілерден тұрады 1.
Сақтандырушылық қатынастарды реттейтін негізгі заң акітелрі болып табылатын
“Сақтандыру туралы” Жарлықтың сипаттамасы.
Сақтандыру келісімінің нысаны мен мазмұнына Жарлықпен белгілі бір талаптар
қойылады. Келісімге сақтандыру қатынастары жүйесінде негізгі орын беріледі,
өйткені нақ келісім нысанында сақтандыру тәжірибелі жүзеге асады.
Сақтандырушы сақтандыру төлемін төлегеннен кейін, ал оны төлеу кейінге
қалдырылған кезде – бірінші сақтандырушылық салым мерзімінен бастап
сақтандыру келісімі күшіне енеді және жақтар үшін міндетті болып табылады
және бірінші болған сақтандырушылық жағдайдан сақтандырушылық орнын
толтыруды төлеу мерзімінен бастап, егер міндетті сақтандыру туралы
келісіммен немесе заңмен басқадай қарастырылмаса, өзінің қызметін
тоқтатады.
Сақтандырушылық қорғаудың қызмет ету кезеңі, егер міндетті сақтандыру
туралы келісіммен немесе заңмен басқадай қарастырылмаса келісім қызметі
мерзімімен сәйкес келеді.
Сақтандыру территориясы Қазақстан Республикасының территориясымен,
егер сақтандыру объектісі сипатынан басқадай шықпаса немесе келісімде
қарастырылмаса сәйкес келеді 19.
Жарлықпен келісімді мерзіміне дейін тоқтату және оны жарамсыз деп
тану тәртібі бекітілген.
Азаматтық кодекспен қарастырылған міндеттері тоқтатудың жалпы
негіздерінен басқа сақтандыру келісімі келесі жағдайларда тоқтатылады:
- сақтандыру объектісі жойылған кезде;
- оны ауыстыру болмаған жағдайдағы сақтандырушы болып табылмайтын
сақтанушының өлімі;
- егер сақтандырушы сақтанушының ауысуына қарсы болып, ал келісіммен
немесе заңмен басқадай қарастырылмаса, сақтандырушының мүліктік
сақтандыру объектісінен бас тартуы жағдайында;
- егер басқа жағдайлар қарастырылмаса, сақтанушымен кезекті сақтандыру
салымдарын бекітілген мерзімге дейін төлемеуі;
- сақтандырушы мен сақтанушының талаптары, егер бұл сақтандыру
шарттарымен, сондай-ақ жақтардың келісімі бойынша қарастырылса.
Келісімнің қызмет ету кезеңінде сақтандырушының сақтандыру сомасын көбейту
талабына сәйкес, онымен негізгі келісімнің аяқталу мерзіміне дейінгі
кезеңге қосымша келісімге қол коюға болады. Бұл кезде негізгі және қосымша
келісім бойынша сақтандырушылық сома берілген жеке мүлікті сақтандыру
нұсқасы үшін бекітілген мөлшерден жоғары бола алмайды.
Бір жылға келісілген келісімдер бойынша сақтандырушылық төлемдер
сақтанушымен бекітілген ставкалар бойынша төленеді.
Бір жылдан аз мерзімге қол қойылған келісімдер бойынша сақтандырушылық
төлемдер жылдық төлем сомасынан келесі мөлшерлерден төленеді:
2 айға – 30%,
3 айға – 40%
4 айға – 50%
5 айға – 60%
6 айға – 70%
7 айға – 75%
8 айға – 80%
9 айға – 85%
10 айға – 90%
11 айға – 95% мерзімдеріне сақтану кезінде.
Жоғарыда көрсетілген мөлшерлерде және сақтандырушылық сомалардың
жоғарылауына сәйкес келісілген қосымша келісімдер бойынша сақтандырушылық
төлемдер төленеді. Осы кезде толық емес ай үшін төлем толық ретінде
төленеді 19.
Тәжірибеде сақтандырушылар 2 немесе 3 жылға келісілген мерзімімен жеке
мүлікті сақтандырудың жалпы келісімдері бойынша төленген соманың 10%-ке
дейін, ал 4 немесе 5 жылға – 15%-ке дейін жеңілдіктер ұсынады.
Бес және одан да көп өткен жылдар бойы үздіксіз жеке мүлікті сақтандырудың
келісімдеріне қол қойған және осы уақыт ішінде сақтандырушылық орнын
толтыруды алмаған тұрақты сақтандырушыларға жаңа келісімге келу кезінде
төленген соманың 20%-не дейін жеңілдік беріледі.
1.1.1 Сақтандыру түрлері, заңды және жеке тұлғалардың жеке мүліктерін
сақтандыруды анықтау және есептеу
Өз сақтанушыларына кездейсоқ оқиға басталған жағдайда жоғалған, бүлінген
көліктер үшін материалдық өтем беруге кепілдік бере отырып, сақтандыру
ұйымдары олардың әлеуметтік қорғалуын жүзеге асырады әрі мұны барынша толық
көлемінде істеуге күш салады. Осы тұрғыдан алғанда азаматтар мен барлық
жүйелердегі кәсіпорындардың жеке мүліктерін ерікті сақтандыру қызметінің
кейбір жеке түрін кіргізу жөніндегі ұсынысқа назар аударуға болады.
Міне осылайша, жер сілкінісі – адамдардың кездейсоқ оқиғадан қорғана
білуінің бір тәсілі болып табылад. Осы себепті Мемлекеттік коммерциялық
сақтандыру компаниясының басқармасы Қазақстанда жер сілкіну жағдайындағы
ерікті сақтандыруды енгізді.
Осыған байланысты жер сілкінісінің зардабын жою жөніндегі жұмыстарды
ұйымдастырудың тәртібі, зардаптарды анықтау мен құрылыстарға, үй
мүліктеріне, малдарға, көлік құралдарына жеке сақтандыру бойынша сақтандыру
өтемін төлеу жолдары жан – жақты түсіндіріледі.
Жер сілкінуден жеке мүліктерді сақтандыру жекеменшік иесін, жалгерлерді
өрттен, ұрлық пен өзге де осындай қауіп түрлерінен сақтандырумен
айналысатындар арқылы, сол секілді сақтандыру үшін жеткілікті капиталы бар
адам арқылы жүргізуге болады.
Жер сілкінуден сақтандыру, шын мәнінде үлкен зияннан емес, орасан зор
апатты оқиғадан сақтандыру болып табылады, сондықтан да сақтандыру куәлігі
франшизбен берілуге тиіс, яғни оны сақтандыру сомасының белгілі проценті
немесе сақтандырушыға төленетін белгілі сома құрайды.
Жер сілкіну қатерінің сақтандыру шарттарының барлық түрлері бойынша
шығындарды өтейтін ақша бар. Жер сілкінуден сақтандыру объектісі болып -
өнеркәсіп кәсіпорындарының, ауыл шаруашылығы-ның, көліктің, өзге
кәсіпорындар мен ұйымдардың, көлік құралдарының мүліктері, кооперативтік,
акционерлік, жекеменшік, ұжымдық қоғамдардың және т.б. ұйымдардың мүліктері
табылады. Бұдан басқаны айтқанда, сақтандырудың объектісі болып құрылыс пен
автокөлік, азаматтар, олардың өмірі мен денсаулықтары табылады.
Біздің алдымызда жер сілкінуден болған зардаптардың мөлшерін анықтап және
де зиян шеккендерге ақшалай қаржы төлеуді жүргізу міндеті тұр, бұл орайда
мемлекет пен халыққа тиесілі құрылыстар мен автокөліктер бағаланады.
Жер сілкінудің салдарынан болған нақты зиянды анықтау орасан зор көлемді
жұмыстарды орындауды талап етеді. Біздің ойымызша бірінші кезекте
құрылыстар, көлік құралдары мен үй мүліктері бойынша зиянды анықтау үшін
әкімшіліктердің басшыларында арнайы комиссиялар құрылуға тиіс, олардың
құрамына сақтандыру ұйымдар-ының, техникалық инвентаризация бюросының
қызметкерлері, депутаттар, қоғамдық өкілдер кіргізілер еді.
Әрине, мүмкін – қадірінше бұл комиссияларды мейлінше тәжірибелі, білікті
мамандардың басқарғаны жөн, өйткені зиянды анықтау мен сақтандыру өтемін
төлеу жұмыстарының негізгі ауыртпашылығы сақтандыру ұйымдарының өздеріне
түседі. Бұл жұмыстарға кіріспес бұрын, сақтандыру өтемі мен зиян сомасы
есебінің актілері мен есептерін жасауға шақырылған қызметкерлерге жан –
жақты нұсқау беріп, оларды осы жұмысқа сай келетін нормативтік құжаттармен,
актілердің бланкаларымен және оларды толтыру тәртібімен, есептеуді құрып,
бағалау нормаларының жинақтарын пайдаланумен, сақтандырудың бағалық
парақшасымен, жеке үй құрылыстарының техникалық инвентаризациясының
паспорттарымен таныстырады. Әсіресе, жергілікті елді мекендердің
қызметкерлер еңбек етуге тиіс жердегі ерекше жағдайлармен танысуға айрықша
көңіл бөлу қажет.
Сақтандыру өтемін уақтылы әрі толық төлеу сақтанушыға бүлінген жеке мүлікті
қысқа мерзімде жөндеп немесе жойылғанның орнына жаңасын сатып алуға
мүмкіндік береді. Сондықтан жер сілкінудің салдарынан болған зиянды анықтау
сақтандыру ұйымдарының өте күрделі әрі жауапты жұмыстары болып табылады.
Жер сілкінудің нәтижесінде зардап шеккен азаматтардың жекеменшігінде
құрылыстарға сақтандыру бойынша сақтандыру өтемін төлеуді анықтау мен беру
бірінші қатер жүйесі бойынша жүргізіледі, яғни сақтанушыға нақты зиянның
толық көлеміндегі құн өтемақыландырылады, бірақ шартта келісілген
сақтандыру сомала-рынан жоғары емес. Жер сілкіну нәтижесінде бір мезгілде
құрылыстың үлкен бір бөлігі құрып кетеді немесе бүлінеді, міне осыны есепке
ала отырып, ұйымдастыру жұмысында тәртіп орнату үшін зиянды анықтаудың
тәртібін өзгерту керек, сөйтіп барлық құрылыстың аулаларын аралап, көріп,
әр үйдің рет нөмірлерін, әр көшені, әр кварталды қарап, оқыс оқиғадан
бүлінгеннің бәрін есепке алып, құрылыс пен жеке мүліктің жойылғаны туралі
акті жасайды.
Жұмыстың мынадай тәртібін, яғни үй құрылыстарының өзге де объектілердің
көзге түспей, есепке кірмей қалғанын болдырмайтын жағдайын қарастыру керек,
яғни бүлінген немесе жойылған құрылыстарды қайыра тексеріп, бір құрылыстың
өзіне бірнеше қайтара актілер жасауға тура келеді 5.
Зиянды анықтау мен сақтандыру өтемін төлеу әдеттегідей Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясының басқармасы
ойластырған немесе бекіткен Ережелер бойынша жүргізіледі. Жер сілкіну
кезінде бұл ережеден әртүрлі ауытқулардың болуы даусыз. Осы орайда
жұртшылыққа, кәсіпорын-дар мен шаруашылықтың әртүрлі нысанымен айналысатын
ұйымдарға ұғымды пайдалануға оңтайлы түрде жеткізуге күш салады. Бұған
байланысты төменде келтіріліп отырған жер сілкіну кезінде болған зардаптың
салдарын жою жөніндегі ережеден ауытқу, сөз жоқ осы жұмыстарды жүргізу
кезінде басшылыққа алу тұрарлық.
Мұның негізі етіп техникалық инвентаризация бюросының бағасын алу керек.
Бұл жерде зиянды анықтау мен сақтандыру төлемін төлеуге мынадай кезеңдер
алынады:
- сақтандыру оқиғасының қолда барын түгендеуді және жеке мүліктің жойылуы
мен зақымданып бүлінуінің себебін анықтау;
- зиянның сомасын анықтау;
- сақтандыру өтемінің сомасын есептеу;
- сақтанушының есептелген өтемінің толық немесе жартылай сомасын алуға
деген құқын белгілеу;
- сақтанушыға сақтандыру өтемін төлеу.
Келтірілген зияндар мен сақтандыру өтемін бөлек – бөлек қараудың
қажеттілігі мынадан келіп шығады, көптеген жағдайларда сақтандырудың
жекелеген түрлерінің белгіленген келісімдеріне орай немесе сақтандыру
қамтуының мынадай жүйесін қолдануға байланысты олардың мөлшері сәйкес
келмеуі мүмкін. Бірақ сақтанды-ру өтемінің сомасын есептеу үшін бастапқы
көрсеткіш болып табылады.
Құрылыстың бүлінгені немесе жойылғаны жөніндегі акті белгіленген нысандағы
бланкіде бір дана болып жасалады. Актіні жасаушылар бланкіде көрсетілген
барлық сұрақтарға нақты жауаптар беруі керек, сол үшін де жеке бөлімдерді
толтыру кезінде мыналарды назарға алған жөн.
Сақтанушының жойылған немесе бүлінген құрылыс және сол құрылыстың оған
жекеменшік, құқ ретінде жататыны анықталады:
- ауылдық, селолық жерлерде – сақтандырудың бағалау парақша-сы мен ауыл –
село әкімшілігі басшысының шаруашылық жөніндегі кітапта көрсетілген
деректер бойынша;
- қалада – техникалық инвентаризацияның паспорты, техникалық инвентаризация
бюросының инвентаризациялық бағалау құжаттарындағы жазбалар бойынша,
аудандық немесе қалалық әкімшілік басшыларының жеке құрылыс салуға жер
бөлгендігі туралы шешім, сондай-ақ салық салынғаны жөніндегі аудандық және
қалалық салық инспекциясының құжаттары бойынша.
Жеке мүлікті ерікті сақтандыру өтемін сақтандыру оқиғасы сақтанушыға
тигізген нақты зиян құрайды, бірақ шартта көрсетілген сақтандыру сомасынан
артық бола алмайды. Қазіргі уақытта жеке мүлікті ерікті сақтандыру бойынша
анықтау мен сақтандыру өтемін төлеу Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
коммерциялық сақтанды-ру компаниясы басқармасы ойластырып әрі бекіткен
ережелермен, шартта көрсетілген жағдайларға сай жүргізіледі. Осы
ережелермен келісе отырып акт жасалады, оған міндетті түрде сақтанушы
немесе оның отбасынан кәмелетке толған біреу және де екі куә қатысады. Акті
бүлінген мүлікті немесе одан қалғанды қарап, көру негізінде жасалады.
Жекелеген жағдайларда оған білікті органдардың сақтандырылған жеке мүліктің
орны, уақыты мен жойылу жағдайы мен бүлінуі туралы қажетті құжаттары қоса
тіркеледі. Мұның сыртында мынадай топшылау – пайымдауларды басшылыққа алуға
болады.
Мынадай жағдайда, яғни жеке мүліктің жойылғаны анықталғанда немесе
келтірілген зиян мөлшерін анықтау мүмкін болмаса онда ерікті нысан құжаты
жасалады. Ерекше жағдайларда, сондай-ақ жер сілкінуден болған зиянды
анықтау бойынша қажетті шұғыл жұмыстар үшін анықтама – есептеудің қарапайым
нысанын қолдануға да болады.
Жер сілкінудің зардабын жою кезінде, егер сақтандыру оқиғасы болған сәтке
дейін автокөлік тұрғын үйде немесе қосалқы жайларда, үй жанындағы учаске
адресі бойынша сақталған болса, сақтанушы көрсеткен тұрақты тұратын жері –
жаңа адрес бойынша бір ай ішінде сақтанушы жаңа тұратын жеріне көшкен
күннен бастап сақтандыру өтемі есептеліп әрі төленеді, сақтанушының тұрған
жерін өзгертуіне байланысты автомобиль, темір жол, әуе болмаса тағы басқа
көлік түрімен тасылған автокөлік де ескеріледі.
Бұл орайда қосымша жай болып ас үй, астыңғы үй, кіре беріс балкондар, өзге
де жайлар мен шаруашылық – тұрмыстық мақсаттағы сақтанушы тұрған пәтерге
тиесілі қосымша құрылыстар есептеледі немесе сол орналасқан адрес бойынша
және де сақтанушыға түгелдей болмаса жарым – жартылай жекеменшігі үшін
бөлінген. Сақтанушыға жекеменшігі үшін пайдалануға тұрғын жай салуға немесе
қосалқы шаруашылық жүргізу үшін берілген үй жайлық, үй жанындағы учаске –
жер учаскесі.
Сақтандыру өтемі мынадай жағдайда төленеді, егер автокөлік сақтанушының
немесе оның отбасы мүшелерінің жекеменшігіне жататын болса және де
щаруашылықта тұрмыстық әрі мәдени сұралымды қанағаттандыру мақсатында
пайдалану үшін ұсталса.
Сақтанушының отбасы мүшелері болып, онымен бірге тұратын әрі шаруашылықты,
бірге жүргізетін, яғни отбасылық бюджеті бір, тамағы бір, үй затын, тұрмыс
құралын бірге пайдаланып, оларды сатып алуға бірге қатысатын адамдар
мойындалады.
Автокөлік болып көліктің өзі және көлікке пайдаланылатын заттар есептеледі,
тек мыналардан басқалары: құжаттар, антикварлық заттар, аса құнды
металдардан жасалған бұйымдар, аса бағалы, жартылай аса бағалы және
өңделген тастар, слайдтар мен фотосуреттер, дінге табыну заттары, көлік
құралдарына қосалқы бөлшектер, ара ұялары, құстар терісі бағалы аңдар,
тұрғын үйлер мен қосалқы жайлардың конструктивтік бөлшектері мен жекелеген
элементтері. Осы санамалап айтылған бағалы қазыналардың бәрін дерлік
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік коммерциялық сақтандыру компаниясының
басқармасы сақтандырудың ережелерін ойластырып жасап әрі бекітіп берген.
Сондықтан кез келген сақтанушы бұл бағалы байлықтарды, тек ақша белгілері
мен бағалы қағаздар, құнды қағаздар коллекциясынан басқаларын сақтандыра
алады.
Мынадай болуы да ықтимал, мысалы, сақтанушылар сақтандыру өтемінің мөлшерін
ұлғайту үшін жойылған жеке мүліктің тізіміне іс жүзінде бүлінбеген
көліктерді де әдейілеп қосып жіберуі мүмкін. Мұндай жағдайда сақтандыру
өтемінің есептелген сомасы жартысына дейін төмендетілуі ықтимал. Болашақта
осындай сақтандыру оқиғасы бола қалғанда, сақтандыру ұйымдары мұндай
жұмыстарға қатысып, осылар бойынша шығынды анықтап әрі сақтандыру өтемін
төлеу кезінде мынаны ескеруге тиіс, мәселен көптеген тұрғындар жер
сілкінуден соң өз үйлерін сыпырып, тәртіпке келтірген сәтте сынғандарды
лақтырып, қираған жиһаздар мен заттарды қайда жіберерін білмейді, тіпті бұл
заттарды бағалау үшін ұсыну қажет екенін де естен шығарады және алда тұрған
жұмысты қиындатады.
Мынадай да фактілер кездеседі, яғни сақтанушының шығынын бағалау жөніндегі
сақтандыру ұйымдары сақтандыру өтемін жоғары мөлшерде алуға тырысады, яғни
туыстары мен көршілері бағалаудан бұрын өткен бүлінген жиһаздарды немесе
олардың қалдықтарын үйден, пәтерден басқа жайларға шығарып тастаулары
мүмкін.
Келтірілген шығынның мөлшері актіде немесе анықтама есептеу-де көрсетілген
үй мүліктерінің жойылуы мен бүлінгені туралы деректер негізінде анықталады.
Автокөлікке тигізілген шығынның мөлшері әр зат бойынша бөлек жүргізіледі.
Зат мынадай жағдайда жойылды деп мойындалады, егер жер сілкінудің
салдарынан ол өзінің сипаты мен құнын жоғалтса, сөйтіп өзінің тиісті орнына
пайдаланылмаса, сол секілді жөндеу арқылы да бұрынғыдай пайдалануға
жарамаған жағдайда.
Зат мынадай жағдайда бүлінген деп есептеледі, егер жер сілкінудің
салдарынан оның сапасы төмендесе, бірақ жөндеу арқылы бұрынғыша өз орнында
пайдалануға келтірілген жағдайда. Мұндайда заттың өзінің сапасы мен
құндылығын қаншалықты дәрежеде жоғалтқаны оның құнының процентіне шағып
көрсетіледі, ал бүлінген зат жөнделген жағдайда тек сол затты жөндеудің
құны ғана есепке алынады.
Заттың қаншалықты тозғанының процентін анықтау кезінде мүмкіншілігі бойынша
мыналар ескеріледі: сатып алынған, пайдаланылу дәрежесі мен сақтандыру
оқиғасы болған күнге дейінгі нақты жағдайы және де аталмыш заттың ұтымды
қызмет мерзімі.
Жеке мүліктің жер сілкіну кезіндегі шығынын анықтау мен оларды сақтандыру
бойынша сақтандыру өтемін төлеу, мемлекеттік, кооперативтік және қоғамдық
кәсіпорындар мен ұйымдардан басқалары сақтандыру ұйымдары арқылы
жүргізіледі. Бұлар ерікті сақтандырудың ережелеріне әрі ақыл – кеңестерге
сай сақтандырылады.
Сақтандырылған жеке мүліктің жер сілкіну салдарынан жойылуы мен бүлінгені
туралы акт кәсіпорын мен ұйым өкілдерінің міндетті түрде қатыстырылуы
кезінде жасалады. Аталмыш жағдайда актіні жасауға қатысу үшін жоғарыда
тұрған сақтандыру ұйымдарының өкілдері, сол секілді республиканың өзге
аймақтарынан келген көмек беруші мамандар тартылады.
Жер сілкіну салдарынан объектілер мен автокөлік түрлерінің орасан көп
санының – жабдықтардың, инвентарлардың, тауар – материалдық құндылықтардың
жойылуы мен бүлінуі туралы мәліметтерді бланкіде көрсетіп жазудың мүмкін
болмауы себепті, бұл жеке мүліктердің тізімі актінің тарауларына сай нысан
бойынша жеке параққа толтырылады. Бұдан тысқары сондай-ақ анықтама –
есептеудің қарапайым нысаны да жасалуы керек.
Сақтанушының меншігіне жататын жеке мүліктердің жойылуы кезінде шығын толық
баланстық құн тұрғысынан, ал бүлінгенде – қалпына келтіру мен жөндеу құны
тұрғысынан анықталады. Шығынның сомасына сондай-ақ жеке мүлікті құтқару
үшін жасалған шара салдарынан оған келтірілген зақым да қосылады. Жазатайым
оқиға сәтіне дейін болған жеке мүліктердің саны мен құны бухгалтерлік есеп
пен есеп беру мәліметтері бойынша және де бастапқы кіріс пен шығыс
құжаттары негізінде анықталады. Алайда мынадай жағдай болғанда яғни жер
сілкінудің салдарынан бухгалтерлік кітаптар, карточкалар, бастапқы құжаттар
жойылып кеткенде қажетті құжаттарды көріп – танысу мүмкіндігі болмайды.
Жеке мүліктердің саны мен құнын қалпына келтіруге қажетті құжаттарды
банктерде көрсете алмайды. Мұндай жағдайда жеке мүліктің құны оқыс оқиға
сәтінде материалдық жауапты адамның жер сілкінуге байланысты белгіленген
тәртіпке сай тауар – материалдық есебінің негізінде анықталады. Жекелеген
жағдайда жеке мүліктің жер сілкіну сәтіндегі саны мен құны есептесу
жолымен, яғни автокөлік сақталған тұрғысынан шыға отырып қалдық саны
бойынша анықталады.
Шығынның құнына сақтандыру оқиғасы сәтінде бар – жоғы құжат-тармен немесе
сақтандыру оқиғасы болған жер мен қалдықтарды қарау кезінде дәлелденбеген
жеке мүліктердің құны қосылмайды. Сақтанушыға жататын жеке мүліктің жойылуы
мен бүлінуі үшін сақтандыру өтемі автокөлік сақтандырылған шығын сомасының
мынадай процентінде яғни ерікті сақтандыру туралы өтініште көрсетілген
сақтандыру сомасынан аспауға тиіс.
Негізгі құралдардың қатарына жататын жеке мүліктердің тозуы бойынша
жеңілдік беру амортизациялық жарна нормасы үстіндегі заңдар бойынша
белгіленген негізінде негізгі қор бойынша есептеледі. Кооперативтік
ұйымдардың сақтандырылған автокөліктері үшін сақтандыру өтемі, сақтандыру
дәрежесінің мөлшеріне қарамай-ақ толық көлемде төленуге тиіс 19.
Шығынның жалпы формуласы мына т‰рде болады:
мұндағы,
СП – страховая премия;
БНП – базовая нетто – премия;
АP – аквизициялық шығындардың коэффициенті (әр регионға жарлықпен
қойылады);
0,96 – 4% салықты есептейтін коэффициент 21.
1.1.2 Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру
Азаматтардың жеке автокөлігін ерікті сақтандыру шарты сақтандыру
ұйымдарымен 1мерзімге жасалады. Мұндай шарт бойынша сақтандыруға
азаматтардың жеке меншігіне жататын автокөліктер мен Қазақстан Республикасы
аумағына уақытша болатын кезінде (жұмыста, іссапарда, демалыста, жол
үстінде, көшеде) пайдаланатын көліктер жатады.
Сақтандыру екі нұсқада жүзеге асады:
1. 0,5 мың теңгеден 1,0 мың теңгеге дейінгі сақтандыру сомасы-на, яғни
тариф бойынша 1 процент төлем төлеумен сақтандыру.
2. 0,1 мың теңгеден 3,0 мың теңгеге дейінгі сақтандыру сомасына, яғни тариф
бойынша 2 процент төлем төлеумен сақтандыру.
Жеке жеке мүлікті сақтандыру ол ұрланған жағдайда, сол секілді жойылып
кеткенде (немесе өзінің орнына одан әрі пайдалануға жарамсыз болғанда),
сондай-ақ үшінші бір адамның әдейі істеген жөнсіз қылығының салдарынан
қорғау үшін немесе мынадай жазтайым оқиғалардан: өрттен, жарылыстан, көлік
құралдарының соғып, басып кетуінен, жылу жүйесінің, су құбырларының, көрші
үйден су аққанда, құрылыстың негізгі конструкциясы күтпеген жерден
бұзылғанда өткізіледі.
Шарт сақтандыру куәлігінің бланкісіне хатталады. Жеке жеке мүлікті
сақтандыру шарты мынадай жағдайларда күшіне енеді:
- төлемдік қолма-қол ақшамен төлеген кезде;
- ақшасыз есеп айырысқан кезде – еңбекақыны беретін күн белгіленген
күннен сақтандыру төлемі аударылғанда;
- салымнан алып ақша аударған кезде – сақтандыру орган-дарының есеп-
шотына төлем келіп түскен күннің ертеңінен.
Шарттың іс-әрекеті бір жылдан соң, яғни шарт күшіне енген күннен бір күн
бұрын аяқталады. Бұдан бұрынғы үш немесе одан да көп жылдар бойы үзіліссіз
сақтандыру шартына отырып келсе, ондай адамға жаңа мерзімді шартқа отыру
кезінде (осы шарт жағдайларын бұлжытпай орындағанда, үш жыл ішінде – 10%,
төрт жылда - 15%, бес және одан көп жылда - 20%) төлемнің 20 проценті
мөлшерінде жеңілдік алуға құқылы.
Сақтандыру оқиғасы басталған кездегі сақтанушының міндеті:
- көлік ұрланған жағдайда, адамның әдейі істеген жөнсіз әрекеті салдарынан
ол жойылғанда бұл туралы милиция органына, ал өрт шықса - өртті қадағалау
органдарына, жарылыс немесе апат болғанда – тиісті авария қызметтерінің
органына және т.б. хабарлау қажет;
- бір тәулік мерзімде сақтандыру оқиғасы болған аумаққа қарайтын ауданның
сақтандыру органдарына хабарлау керек. Жазбаша өтініште мына жайлар толық
көрсетіледі: қашан, қайда, және де қандай жағдайда сақтандырылған көлік
құрып кетті немесе ұрланды, қандай білікті органдарға бұл жөнінде
хабарланып, өзінің тұратын жері айтылады;
- жойылған немесе ұрланған жеке мүліктердің сақтандыру ұйымдарынан алған
нысан бойынша тізімдері жасалады;
- актіні жасау кезінде сақтандыру ұйымының өкіліне бүлінген заттардың
қалдығын көру үшін мүмкіндік жасалады.
Актіні жасауды сақтандыру ұйымы сақтанушы мен екі куәнің міндетті
қатысуымен жүргізеді. Бұған қоса, актіні жасауға қоғамдық өкіл де
шақырылуға тиісті. Сақтандыру өтемін төлеуді сақтандыру шартын жасаған
сақтандыру ұйымы тиісті құжаттар мен жасалған актіні алысымен жүргізеді.
Зардаптың мөлшері олар жасаған акті мен білікті органдардың құжаттарының
негізінде анықталады. Сақтандыру өтемі жойылған жеке мүліктің нақты құны
немесе сақтандыру шарты бойынша белгіленген мөлшерде төленеді 19.
Сақтандыру өтемі төленбейді, егер:
1. Сақтандыру оқиғасы сақтанушының әдейі істеген әрекеті салдарынан зиянға
ұрынса, әдейі жасалған бұл қылмысты тергеу органдары анықтайтын болса;
2. Үшінші бір адам жеке мүлікті ұрласа, жойғысы келсе, бірақ сақтанушы бұл
жайындағы мүмкіншілігі бола тұрып милиция органына айтпаса, сондай-ақ бұл
фактіні милиция органы растамайтын болса;
3. Тек қана заттар қалдықсыз құрып кеткеннен басқа кездегі бүлінген
заттардың қалдықтары көрсетілмейді.
Егер сақтанушы құрып кеткен заттардың ішіне жойылмаған нәрсені әдейі қосып
жіберсе, онда жоғарыда тұрған сақтандыру ұйымы мәселенің мәнісін байыптап
қарап алып, төленуге тиісті сақтандыру өтемінің мөлшерін 50 процентке
дейінгі шекте төмендету туралы шешім қабылдай алады.
Егер де келтірілген зақым орнына келтірілсе, онда сақтанушы сақтандыру
өтемін алу құқығын жоғалтады. Егер сақтанушыға ұрланған зат қайтарылса,
онда ол сол зат үшін алған сақтандыру өтемін сақтандыру мекемесіне қайтарып
беруге міндетті, бірақ бұдан ұрлануға байланысты жөндеуге немесе
қайтарылған затты ретке келтіруге кеткен шығындар ұсталып қалады.
1.2 Сақтандыру компаниясының сипаттамасы және басқару жүйелері
“Тұран Әлем” банкінің ”Сақтандыру компаниясы” нарықта 6 жылдан бері жұмыс
істейді. Осы жылдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz