Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің дамуы: теориясы, тәжірибесі
1 ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің талдаудың және бағалаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың ерекшеліктері..11
1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ: ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ БАҒА
2.1 Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ... ... .27
2.2 Қазақстан Республикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері және оны мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.1 Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің талдаудың және бағалаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың ерекшеліктері..11
1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ: ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ БАҒА
2.1 Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ... ... .27
2.2 Қазақстан Республикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері және оны мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің дамуы: теориясы,
тәжірибесі.
МАЗМҰНЫ
1 ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің талдаудың және бағалаудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың ерекшеліктері..11
3. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..20
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ:
ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ БАҒА
1. Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2. Қазақстан Республикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы жүйесінің қазіргі
жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..39
3. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері және
оны мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін талдаудың және бағалаудың
ғылыми негіздері
Халықты әлеуметтік қорғаудың құрамдас бір бөлігі ретінде оның
зейнетақымен қамтамасыз етілуі болып табылады. Зейнетақы жүйесі
экономикалық құрылымның ең бір күрделі түрі ретінде қарастырылады.
Зейнетақы жүйесі мемлекеттің экономикалық дамуына әсер етеді, соның
ішінде капитал мен еңбек нарығының қызмет етуіне, сондай-ақ ел
азаматтарының ұрпақ ішінде және ұрпақ аралығында табыстың қайта бөлінуіне
өз ықпалын тигізеді.
Қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін қолдаудың материалдық негізі
зейнетақы болып табылады. Зейнетақы (лат сөзі pensio-төлем) – белгілі бір
жасқа келген азаматтарға, мүгедектерге, асыраушы адамынан айырылған
отбасына және заң жүзінде көрсетілген өзге жағдайларға байланысты
берілетін ұдайы ақшалай төлем. Зейнетақы бюджеттен тыс мемлекеттік және
сақтандыру қорларынан, жеке меншік кәсіпорынның зейнет қорынан құралған
зейнетақылық және сақтандыру қорлары арқылы беріледі 1, 211б.
Зейнетақы екі жақты сипатқа ие. Оны қоғамның еңбекке қабілеттілігін
жоғалтқандардың өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыратын мүмкіндік
ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ зейнетақы қоғамдық өндіріске
еңбекке қабілетсіздердің еңбек салымын өлшейтін көрсеткіш болып табылады.
Зейнетақы әлеуметтік сипаттағы ақшалай төлемдерге жатады. Сонымен
қатар зейнетақы экономикалық категория ретінде бірнеше айырықша
белгілерге ие.
Біріншіден, зейнетақы халықтың ерекше категорияларына төленеді, яғни
еңбекке қабілетсіз азаматтарға, соның ішінде жасы бойынша еңбекке
қабілетсіздерге, мүгедектерге, асыраушы адамынан айырылғандарға.
Екіншіден, зейнетақы алу құқығы әдетте ұзақ еңбектік кезеңнен кейін бірақ
беріледі. Үшіншіден, зейнетақы еңбекке қабілеттілігі бар кезінде жасалған
еңбек салымының айқын көрінісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы
заңында зейнетақы деген түсінік ескерілген. Бұл Орталықтың және
жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақылық төлемдерінің жиынтығы.
Аталған заң бойынша келесі зейнетақы төлемдері тағайындалған:
1) Орталықтан – 1998 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша еңбек стажы
алты айдан кем емес жеке тұлғаларға ақша төлемдері, еңбек стажымен
пропорционалды жүзеге асырылады;
2) жинақтаушы зейнетақы қорларынан (ЖЗҚ) – Қазақстан Республикасының
заңымен тағайындалатын тәртібі бойынша жүзеге асырылатын алушыларға
зейнетақы жинақтарын төлеу 2, 54б.
Зейнетақы халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің бір формасы болып
табылады.
Әлеуметтік қамтамасыз ету – бұл халықтың еңбекке қабілетсіздерін және
қартайғандарын қоғам есебінде асыраудың формасы немесе түрі.
Экономикалық мағынада әлеуметтік қамтамасыз ету – тұтынуға
пайдаланылатын ұлттық табыстың бір бөлігі. Зейнетақымен қамтамасыз ету
әлеуметтік қамтамасыз етудің бір бөлігі болғандықтан, ол екі құраушыдан
тұрады: зейнетақылық сақтандыру (сақтандыру приципіне негізделген
зейнетақымен қамтамасыз ету) және әлеуметтік зейнетақы (әлеуметтік көмек).
Сақтандыру приципіне негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету мемлекеттік
және жеке секторға жатқызылады, сондай-ақ міндетті немесе ерікті болуы
мүмкін 3, 217б.
Зейнетақымен қамсыздандырудың басты мақсаты қоғамның еңбекке
қабілетсіз мүшелеріне материалдық көмек көрсету болып табылады.
Барлық еңбекке қабілетсіз мүшелерді үш топқа бөлуге болады:
1) Қартайғаннан еңбекке қабілетсіз болғандар, яғни бүкіл еңбектік
өмірінде белсенді жұмыс атқарған және зейнеткерлік жасқа аман-есен
жеткен азаматтар.
2) Уақытша еңбекке қабілетсіз болғандар, яғни еңбектік және қоғамдық
міндеттерді атқару процесі кезінде еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан
азаматтар.
3) Балалық шағынан еңбеке қабілетсіз болғандар, яғни жастайынан мүгедек
болып қалғандар және адамның еңбек етуге қабілетті жасында жұмыс
істемегендер.
Үшінші топтағы азаматтар мелекеттік бюджет есебінен әлеуметтік
қамсыздандырылуы керек, яғни бұл жерде қамқоршылық элементі қатысып тұр.
Аталған топқа ең төменгі күнкөріс деңгейі деген түсінік сай келеді, бұл
түсінік біздің халқымыз үшін дәстүрлі болып табылатын өмірлік маңызы бар
тауарлар мен қызметтердің негізінде анықталады 4, 45б.
Күнелтудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі –
кедейлік масштабын өлшейтін санды көрсеткіш болып табылады. Күнелтудің ең
төменгі деңгейі – адамның күнделікті өмірдегі негізгі физиологиялық және
әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандыратын қоғам қабылдаған ең аз деген
заттар мен тұрмыс қажеттігінің ақшалай мөлшері 1, 225б.
Зейнетақымен қамсыздандырудың үш негізгі функцияларын (мақсаттарын)
атап көрсетуге болады:
1) қартайғаннан зейнеткерлікке шыққандарға қалыпты тұрмыс деңгейін
қамтамасыз ету;
2) еңбекке қабілеттілігін әртүрлі себептер бойынша жоғалтқандар үшін
зиянды өтеу;
3) жастайынан мүгедектер үшін және қоғамның жұмыс істемейтін мүшелері
үшін өмір сүрудің минималды деңгейін қамтамасыз ету.
Экономистер халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін әлеуметтік-
экономикалық категория ретінде қарастырады, яғни аталған категорияны
зерттуге экономикалық және әлеуметтік әдістемені қолданады. Экономикалық
зерттеулердің объектісі болып өмірлік іс-әрекеттің параметрлері (табыстар,
тұтыну) және тұтыну ресурстарын өндіру және бөлуге жауап беретін
экономикалық институттардың қызметі табылады. Халықты зейнетақымен
қамтамасыз етудің социологиялық зерттеулері қоғамның әлеуметтік-
экономикалық құрылымындағы зейнеткерлердің жағдайын анықтайды 5, 12б.
Жалпы әдебиеттерде зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін екі негізгі
топқа бөледі. Оларды қаржыландыру көздері бойынша айырады: бюджеттік
(қорланбаған) және сақтандыру (қорланған). Бюджеттік жүйе қаражаттардың
шоғырландыруын (мемлекеттің бюджетінен, кәсіподақтардан, өзге де
түсімдерден) жүзеге асырады және оны ағымдағы зейнетақыны төлеу үшін
бөледі. Зейнетақымен қамсыздандырудың бюджеттік жүйедегі қаржылық
нәтижелері толығыменен шоғырландырылған қаражаттарға байланысты болады. Бұл
топқа мемлекеттік зейнетақы жүйелері жатады 6, 100б.
Мемлекеттің бюджеттен тыс қорлары қаржы қаражаттарының жиынтығы
ретінде Орталық немесе жергілікті билік органдарының еншісінде болады.
Бюджеттен тыс қорлар – бұл еңбек ресурстарының кеңейтілген ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету мақсатында құрылған қорлар және халықтың нақты бір
әлеуметтік топтарының пайдасы үшін мемлекеттің ұлттық табысын қайта бөлудің
бір формасы болып табылады. Бюджеттен тыс қорлардың материалдық негізін
ұттық табыс құрайды. Осыған байланысты қорлар екі түрлі бағытта қалыптасуы
мүмкін:
1) бюджеттен, өте маңызды тағайындауларға қаражат бөлінген кезде;
2) өзінің жеке табыс көзінен 6, 103б.
Қазақстанда бюджеттен тыс зейнетақы қорларының қалыптауы өз кезегінде
әлеуметтік-экономикалық дамуды қажет етті: мемлекеттік қаржы ресурстарының
бір бөлігін функционалды мақсаттарға оңашалау; мемлекеттік бюджеттің
тапшылығын міндетті түрде төмендету және т.б. 7, 200б.
Зейнетақы жүйесін мемлекеттің қатысуына байланысты: мемлекеттік және
мемлекеттік емес; салымшылардың қатысу сипатына қарай: міндетті және ерікті
деп классификациялауға болады. Сондай-ақ зейнетақы жүйесі ұлттық, аймақтық,
корпоративті (салалық, жеке кәсіпорындардың) болуы мүмкін 3, 305б.
Әлемдік тәжірибеде әлеуметтік тәуекелділікті сақтандырудың институты
ретінде мемлекеттік емес әлеуметтік-сақтандыру қорлары, оның ішінде ең
алдымен, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары қатысады.
Қор (франц. fond, лат. fondus) – ақша қаражаттарының қоры, ақша
капиталы, содай-ақ белгілі бір мақсатқа жұмсау үшін (мысалы, зейнеткерлік
қор) бір жерге жинақталған ақшалай және заттай қаражаттар 1, 354б.
Зейнеткерлерге зейнетақы төлеу және ақша қаражаттарын шоғырландырумен
айналысатын ұйым – зейнетақы қоры.
Зейнетақы қорлары (pension funds) – максималды жоғары табыс алу
мақсатында инвестицияланатын мемлекеттің және жеке сектордың зейнетақылық
жарналары, ал бұл табыс зейнетақы төлейтін қорларды құру үшін қажет.
Зейнетақы қоры ретінде ақша қаражаттарын шоғырландырумен және оны
қатысушыларына зейнетақы және жәрдемақы төлеу үшін пайдаланумен айналысатын
ұйым танылады. Әрбір зейнетақы қоры өзінің ережелеріне сәйкес жұмыс істейді
және жеке-дара заңды, қаржылық ұйым болып табылады.
Салым өлшемі белгіленген қорлар мынадай түрлерге бөлінеді:
1) жинақтаушы қорлар: жұмыс беруші әрбір жұмысшының еңбек ақысынан нақты
пайыз түрінде бөлініс жүргізеді;
2) кірістен төлеуден құрылған қорлар: жұмысшының құқығы бар кіріс бөлігі
оған беріледі, ал қалған бөлігі (ақшалай немесе акция түрінде) зейнетақы
қорына беріледі;
3) жинақ қорлары: жұмысшы еңбек ақысының бөлігін өзі зейнетақы қорына
бөледі, жұмыс беруші қосымша сома салуы мүмкін.
Жәрдемақысы белгіленген немесе зейнетақы төлемі белгіленген жоспарды
құруда кәсіпкер белгіленген өлшемде зейнетақылық жәрдемақы төлеуге
міндеттенеді, яғни зейнеткерлік жасы келгенде зейнетақымен қамтамасыз ету
үшін қаражатты жинақтау ұсынылады. Берілген түрдің артықшылығы сол, ол
болашақта зейнетақымен қамтамасыз етуде қамсыздандырылған кепілдіктер
береді. Кемшілігі – жұмысшыда болашақ салымдарын төлеуде, оның еңбек ақысы
төмендеген жағдайда мәселелер туындауы мүмкін.
Зейнетақы қорларының теориялық негізі оның ақша қаражаттарын
шоғырландырумен және оны қатысушыларына зейнетақы және жәрдемақы төлеу үшін
пайдалануымен айналысатын ұйым болып танылуында. Тиімді басқарылатын
зейнетақы қорлары мемлекет байлығын көбейтеді, көптеген зейнетақы қорлары
экономиканы басқарудың маңызды тұтқаларына айналады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі дамуының теориялық
аспектілеріне жақындай отырып, зейнетақымен қамтамасыз етудің бар
институттарын қарастыру қажет, институттар ретінде, ережелер мен нормалар
жиынтығы және оларды жүзеге асыру механизмдері түсіндіріледі. Олардың
көмегімен салымшылар мен зейнетақы қорлары арасындағы өзара әрекет пен
байланыс бекіп, анықтала түседі.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің үш негізгі базалық институттарын бөліп
көрсетуге болады:
1) әлеуметтік зейнетақы институты;
2) еңбек зейнетақысының институты;
3) зейнетақымен қамсыздандырудың ерікті түрдегі институттары.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы институттарының құрудың
әлеуметтік, экономикалык-ұйымдастырушылық негіздері әртүрлі 8, 184б .
Мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету әлеуметтік зейнетақыны төлеуді
жүзеге асырады. Бұл әлеуметтік қорғау институтының тіршілігін көрсетеді.
Аталған институттың қаржыландыру көздері салық есебінен қалыптасқан
жергілікті және мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу болып табылады.
Еңбек зейнетақысын төлеуді еңбек зейнетақысы институты иелігіндегі
мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қарастырады. Берілген
зейнетақыны төлеу жұмысшыларды міндетті мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз
етуге негізделеді. Берілген жағдайда қаржыландыру көздері зейнетақы
салымдары есебінен құрылған маманданған қорлар болып табылады.
Ерікті түрдегі зейнетақымен қамсыздандыру институты – маманданған
мемлекеттік емес зейнетақы институттары, зейнетақы қорлары және басқа да
қаржылық ұйымдар, зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесіне
тәуелсіз құрылады. Ол бірқатар елдерде, Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз
етудің мемлекеттік жүйесінің орнына құрылады, мемлекеттік емес зейнетақы
түрлі маманданған институттармен қамтамасыз етіле алады. Оның құрамына
мемлекеттік емес зейнетақы қоры, қамсыздандыру полисі, ерікті зейнетақылық
қамтамасыз етуді жүзеге асыратын маманданған инвестициялық қор,
зейнетақылық банкілік есеп және түрлі мекемелер енеді. Берілген институт
кез келген жағдайға бейімделген. Ол әсіресе адамдардың мүддесіне
бағдарланған саяси, экономикалық, салық саясатымен тығыз байланысты.
Азаматтардың ерікті жеке және ұжымдық зейнетақымен қамсыздандырудың
қаржыландыру көздері – жұмысшылардың зейнетақы салымдары, жұмыс берушілер
салымдары, зейнетақы төлемдері мен салымдарының баламалық принципінде
ұйымдастырылуы.
Зейнетақымен қамсыздандыру қоғамның экономикалық инфрақұрылымының
элементі болып табылады, ал жинақтаушы зейнетақы қорларымен ұсынылған
қызметтер тұтыну тауары ретінде қарастырылуы мүмкін, осыған сәйкес
зейнетақымен қамсыздандыру әлеуметтік-экономикалық категория ретінде
қарастырылады.
Зейнетақылық қатынастар – бұл экономикалық қатынастар, олар
экономикалық көрсеткіштермен сипатталады. Екінші жағынан, зейнетақылық
қатынастар – бұл әлеуметтік қатынастар, себебі олар адамның тек
экономикалық мүмкіндіктеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар адамның
қажеттілігіне, өмір сүру ұзақтығына, жеке және психологиялық факторларына
да тәуелді.
2. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалау ерекшеліктері
Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалауда,
берілген салада мемлекет рөлін кеңейтуді ұсынады, жинақтаушы зейнетақы
жүйесінде (ЖЗЖ) заңдылық, қаржылық, басқару, бақылау әрекеттеріне мемлекет
жауапты.
Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық
жүйесіне өтуіне алып келді.
БҰҰ-ның классификациясы бойынша Қазақстан ескі тұрғындар
стадиясында болып табылады. Елдегі соңғы қолжазба мәліметі бойынша 65
жастан және одан үлкен жастағы азаматтар құрамы 1042,5 мың адамды немесе
республикадағы жалпы тұрғындар құрамының 6,9 %-ын құрайды 9, 38-40б.
Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық
жүйесіне өтуге алып келді. Елдегі демографиялық жағдай, яғни қартайған
азаматтардың көбеюімен, туудың және миграциялық процестердің төмендеуімен
сипатталатын демографиялық жағдай зейнетақы реформасын жүргізуге ықпал
етті.
Зейнетақы реформасының мәселесі әлемнің көптеген елдерінде өзекті
мәселе болып табылады. Мемлекеттердің көпшілігінде реформаны талқылау және
оған дайындық жүргізіледі. Бірқатар мемлекеттерде зейнетақы жүйесіне
жаңартулар жүргізілуде. Жұмыс істеуші азаматтар кіріс құруға мүше бола
алмайтын өсіп келе жатқан қарт адамдар құрамын асырауға міндетті. Мұнын өзі
келесі ұрпақта зейнетақы төлеуге кететін қоғамдық шығынның,
деформацияланған жүйеге қысым көрсете отырып өсетіндігі көрсетіледі. Осы
факторлардың барлығы зейнетақымен қамтамасыз ету іс-тәжірибесін реформалау
қажеттігін анықтады. Берілген жаңартулардың жалпы әлеуметтік сипатқа ие
екендігін ерекше атап өткен жөн. XX-шы ғасырдың соңында әлем елдерінде
зейнетақы реформалары белсенді жүргізіле бастады.
60-шы жылдардың ортасында біздің елімізде 3 млрд адам болды, XX-шы
ғасырдың соңында планета тұрғындарының саны 6 млрд адамға өсті. Алайда
қазіргі кезеңде, БҰҰ-ның бағалауы бойынша, мәселен Еуропада тұрғындардың
өсімі іс жүзінде тоқталды 10, 38-40б .
Әлемдік банктердің болжамы бойынша таяу 40-жылда қарт адамдар құрамы
1,4 млрд адамға жетеді. Осылайша қарт тұрғындар үлесінің жалпы саны 2030
жылы 16 %-ға жетеді. Дамушы елдер есебінен негізінен Азиялық аумақтарда
жүзеге асады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі жыл сайын бүкіл әлемде
шиеленісуде. Негізгі себебі жоғарыда көрсетілгеніндей туудың қысқаруы,
орташа өмір сүру ұзақтығының өсуімен байланысты 11, 17-18б.
90-шы жылдардың ортасында Қазақстан үкіметі жаңа зейнетақы жүйесінің
негізін қалыптастыру үшін әлемдік донарлық ұйымдардың кеңесі мен техникалық
көмегіне сүйеніп, бірқатар қадамдар жасалған. Бұл процеске Әлемдік банк,
Азиялық Даму Банкі (АДБ) мен USAID мамандары мен эксперттері белсенді
қатысты. Қаржылық көмек ретінде Әлемдік банктің 300 млн доллар көлеміндегі,
яғни оның 200 млн доллары игерілді және АДБ-нің 100 млн доллар көлеміндегі
қаражаты пайдаланылды.
1996 жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінде
зейнетақы бойынша жұмысшы тобы құрылды. Оның құрамына Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау Министрлігінің, Ұлттық банктің, экономика Министрлігінің,
бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясының және т.б. өкілдері, сонымен
қоса DAIUSAID жобасының кеңесшілері қатысты. Құрылған топтың басты жұмысы
зейнетақы реформасы концепциясын жасау болды. DAI консультанттары бойынша
зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекетттік жүйесіне талдау мен сәйкес
зерттеулер жүргізілген, сонымен қатар зейнетақы реформасын жүзеге асыру мен
ЖЗЖ-н құру бойынша ұсыныс жасалған.
Қазақстан үкіметі жаңа зейнетақы жүйесін енгізуді қарастыратын,
зейнетақы реформасының өмірлік маңызды бірінші фазасын қолдау көмегін қажет
етті. Қазақстан үкіметі мен АДБ-нің ынтымақтастығының басты мақсаты
қаржылық мақсатқа сай, тұрақты және орнықты зейнетақы жүйесін жасау болды.
Қазақстан үкіметі мен АДБ-нің арасындағы талқылаудан кейін реформаның
заңдық, нормативтік және ұйымдық базасын құру қажеттігі анықталды.
АДБ-нің дайындық кезеңінде Қазақстанға 200 мың доллар көлемінде
өтеусіз техникалық көмек берді. Зейнетақы жүйесін реформалаудан кейін банк
үкіметке 2 млн 520 мың доллар көлемінде қосымша грант ұсынды. Сақтандыру
индустриясының жұмысшылары үшін капитал нарығына терең талдау, тренингтер
мен семинарлар жүргізілді.
АДБ серіктестік, Қазақстандағы макроэкономикадық тұрақтандырудың кең
көлемді бағдарламасы құрылымдық және секторлық реформаны қолдаудағы ұзақ
мерзімді бірлестік қатынастарын ескере отырып еліміздің үкіметі АДБ-нің
директорлар кеңесіне зейнетақы реформасын жүзеге асыру үшін қосымша қаржы
қаражатын бөлу жөнінде өтініш жасады.
1997 жылдың 16 желтоқсанында АДБ-нің директорлар кеңесінде елдің
зейнетақылық жаңартуын қолдау үшін 100 млн доллар көлемінде бағдарламалық
займ мақұлданган. Займ 1999 жылдың 30-шы маусымында жабылған.
Жоба 5 негізгі компоненттерді қосады:
1) Реформалау үшін негіз болатын заңдық, нормативтік және ұйымдық
базаларды құру;
2) Зейнетақы жүйесі агентстволарының әкімшілік және басқарушылық
мүмкіншілігін бекіту;
3) Зейнетақы жүйесі үшін сенімді қаржылық негіз құру мен олардың қызмет
етуіне нарықтық институттар мен инвестициялық құралдардың дамуын
қосып, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
4) Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету;
5) Халықты максималды түрде тартуды қамтамасыз ету үшін зейнетақы
реформасынан хабардар болудың деңгейін көтеру.
Бірінші транш (1998 жыл 31-ші наурыз) 50 млн доллар жобаның
компоненттерін біртіндеп жүзеге асыруға жұмсады, атап өтсек:
1) жаңа зейнетақы жүйесінің мәліметтерінің біртұтас базасын құру;
2) зейнеткерлердің тіркелу есебін компьютерлендіруді аяқтау (әлеуметтік
жеке код беру);
3) ескі зейнетақы жүйесі бойынша халық алдындағы қаржылық міндеттерді
орындау үшін жылдық бюджеттен 1999-шы жылға сәйкес қаражат бөлу;
4) 1998 жылдың 1-ші сәуірінен кейін ынтымақтас зейнетақы жүйесі бойынша
зейнетақының уақытындағы төлемін қамтамасыз ету;
5) ұзақ қызмет ететін инвестициялық құралдарды шығарумен айналысатын
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын одан әрі дамыту;
6) Қазақстан қор биржасында отандық компаниялардың листингін құру;
7) Тұтыну бағасына минималды зейнетақыны кезеңді ретроспективтік
индекстеу тәсілін жасау мен мақұлдау.
Екінші транш (1998 жыл 28-ші желтоқсан) ел үкіметі 50 млн долларды
зейнетақы бойынша кешіктірілген (мерзімі ұзартылған) борыштарды өтеу үшін
және зейнетақымен қамтамасыз етуді реформалауды қолдау үшін пайдаланды және
осы қаражаттарды 2000 жылдың бюджетіндегі 110 млрд теңге заемдық қаражаттан
қамтамасыз етті.
Азия даму банкі жобасының зейнетақы реформасын қолдаудағы басты
нәтижелері мыналар болды:
1) зейнетақы жүйесі үшін негізге алынатын нормативтік және ұйымдық
базаларды құру;
2) ақпараттық жүйені және бақылаушы органдардың реттеуші мүмкіндігін
нығайту;
3) зейнетақы борыштарын өтеу, халық алдындағы борыштарды жою үшін
бюджеттен керекті қаржы бөлінуін қамтамасыз ету;
4) жаңа зейнетақы жүйесінің қоғамдық ақпараттану деңгейін көтеру.
Дамушы елдерде зейнетақы реформасын қолдаудағы алғашқы тәжірибесі АДБ-
нің заем бағдарламасын жүзеге асыру болды.
Үкімет АДБ-мен USAID қолдау арқылы мемлекеттік және жеке жинақтаушы
зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниясы (ЗАББК),
банк-кастадиондар үшін халықтың зейнетақы салымдарын басқаруды реттейтін
толық құжат жасады. Бұл құжаттар зейнетақы қоры үшін сәйкес нұсқалар мен
стандарттарды дәл жеткізу тәртібін анықтады.
1997 жылдың 1-сәуірінен бастап 2000 жылдың тамызына дейін USAID пен
(IMCC USAID) бірлесіп зейнетақы реформасының жаңа жобасы жүзеге асырылды.
Оны жүргізу нәтижесінде ЖЗҚ-ның, зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды, кастодиандық қызметі реттеудің жаңа заңдық базасын жасау мен
талдау бойынша үлкен жұмыс жасалған. Зейнетақы активтерін бағалау мен
есептеу әдістемесін жасауда, техникалық инфрақұрылым мен ақпараттық жүйені
құруда көмек көрсетілген. Жоба сонымен қатар халыққа сенімділікті
жоғарылату мен салымшыларды тарту мақсатында зейнетақы реформасының мәні
мен міндеттерін түсіндіру үшін үгіттеу жұмыстарын жүргізуге қатысты
(республиканың әртүрлі облыстарында 10 семинар жүргізілді). Жобаның
кеңесшілері мемлекеттік органдарымен (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
Министірлігіндегі зейнетақы қоры қызметін реттеу агенттігі, Ұлттық Банк,
бағалы қағаз бойынша Ұлттық комиссия, Қаржы Министірлігі), сонымен қоса
жеке жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқару бойынша
комитетпен және банктермен тығыз бірлестікте жұмыс істеді.
1998 жылдың тамызынан бастап соңғы екі жылда Прагма корпорациясы
(USAID) Бағалы қағаздар нарығының институционалды дамуы және Бағалы
қағаздар нарығын дамыту (1996-2000 жылдар) жобаларының шегінде зейнетақы
реформасын дамыту үшін база құру бойынша, зейнетақы реформасын (Public
information and Education in Support of Pension Reform Project) қолдауда
қоғамдық білім беру мен ақпараттандыру бойынша бірқатар жұмыстар жасады.
Прагма корпорациясының консультанттары мен олардың қызметін
лицензиялайтын, ЗАББК-ның ішкі регламентіне талаптар қоятын, бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясының нормативтік құқықтық актілері
жобасының сараптамасы жүргізілді. IMCCUSAID жобасының аяқталуымен 2000
жылдың тамызынан бастап Прагма корпорациясының келесі жобасы жұмыс
істеуін бастады – Қаржы секторы мен әлеуметтік қорғауды дамыту жөніндегі
бағдарлама (қазіргі уақытта Қаржы секторын дамыту жөніндегі Бағдарлама), ол
2005 жылдың тамызында аяқталады деп жоспарланып отыр. Осы жобаның
мақсаттарының бірі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің алдағы уақыттағы дамуына
негізгі бағыттармен қолдау көрсету:
1) реттеуші органдарға нормативті-құқықтық базаны іске асыруда, зейнетақы
қызметі нарығында пайда болатын мәселелерді шешуде, ЖЗҚ-ның
институттары: ЖЗҚ, ЗАББК, банк-кастодиандардың қызметін реттеуде
консалтингтік көмек көрсету (құқықтық, қаржылық талдау мен есеп
бойынша, тәуелді бағалау бойынша);
2) зейнетақы активтерін инвестициялау үшін жаңа қаржылық құралдарды
дамыту;
3) мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының бағалауы бойынша оның алдағы
уақыттағы жекешеленуін қолдауда көмек көрсету.
Консалтингтік көмек көрсету бойынша жобаның заңгерлері Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңына өзгертулер
жұмысшы тобына қатысты. Қаржылық талдау бойынша кеңесшілер нарықтық бағалау
бойынша жұмысшы тобының құрамында зейнетақы активтерін нарықтық бағалау
методологиясын жасауға қатысты, ол активтермен басқарушы ассоциация,
банктер, Ұлттық банк өкілдері қатысуымен бағалы қағаздар бойынша Ұлтттық
комиссияда құрылған. Реттеуші органдардың сұрауына сәйкес зейнетақы қорынан
төлемдер көлемін анықтау бойынша актуарлық есеп айырысулар зейнетақы
қорлары арқылы, комиссиондық сыйақылар көлемі мен құрылымының өзгеруі
бойынша есептесулер, резервтік капиталды қосқанда басқарушы компанияның
меншік капиталының жеткіліктілігіне талдау жүргізілді.
Прагма корпорациясының кеңесшілері жасауға қатысқан, жаңа қаржылық
құрал ретінде зейнетақы қоры мен ипотекалық облигациялар және Principal
Protected Notes (PRN) ұсынылды - кепілденген негізгі қарызды төлеу
облигациясы.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуында батыстық
мамандар кеңесшілері басты рөлде ойнайды. Олардың қолдауымен әсіресе
зейнетақы реформасының бастапқы кезеңінде, оның заңдық, реттеуші және
институционалды нормативтік базасы құрылды; басқарушы ақпараттық жүйені
жетілдірді; жаңа зейнетақы реформасы бойынша қоғамдық мәліметтілік
жоғарылады; зейнетақы борыштары бойынша төлемдер жүргізілді; зейнетақы
борыштарын өтеу мақсатында мемлекеттің бюджеттік қаражатын сәйкес жоспарлау
жүргізілді.
Сол кезде мынадай маңызды шарттар, яғни орын басудың жеткілікті
қойылымын қамтамасыз ету, барлық халықты қамту үшін басқарушы ақпараттың
жүйе желісін кеңейту, еңбек етушілер нарығы бойынша ақпараттық база
негіздерін дамыту, зейнетақы реформасына дистрибутивтік талдау жүргізу,
сақтандыруды дамыту бойынша стратегияны жүзеге асыруды қоса алғанда жылдық
сақтандыру рентасының дамуы толығыменен орындалмады.
Қиындықтар зейнетақы реформасының бастапқы кезеңінде салымдардың
төменгі деңгейімен дамымаған жинақтаушы инфрақұрылым нәтижесінде туындады.
Бірақ бұған қарамастан әлемдік қаржылық институттардың қатысуы Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосты.12,
32-34б .
Қазақстан Республикасының азаматтарының зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы заңы 1991 жылдың 17-ші маусымынан КСРО-га тән зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесін сақтап қалды.
Экономика жағдайының өзгеруі осы зейнетақы жүйесінің қызмет етуін
бұзуга алып келді және оған тән кемшіліктерді анық көрсетті:
1) жарналар мөлшері мен зейнетақы төлемдері мөлшерінің арасындағы тікелей
байланыстың жоқтығы;
2) зейнетақы жарналарының жоғарғы пайызы (еңбекақы үшін 25,5% мөлшерінде)
экономика үшін ауырпалық әкелді;
3) зейнетақы белгілеудегі жеңілдіктің үлкен мөлшері зейнетақы қорына
елеулі ауыртпалық туғызды;
4) жұмысшылардың зейнетақы жарналарының персоналды есебінің жоқтығы
аударымның көбеюін және азаматтың жеке есеп шотындағы қаражатын
шоғырландыруын ынталандырмады;
5) зейнетақымен қамтамасыз етуді басқару жүйесі зейнетақы қаражатының
жинақтары мен шығындарын бөлу қызметі тиімді болмады және олардың
мақсатсыз пайдалануына мүмкіндік берді;
6) экономика себептеріне және сақтандыру жарналарының түсуін бақылау
механизімінің жоқтығына негізделген зейнетақы жарналары қорлануының
төменгі деңгейі, жұмысшыларды мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз
етуді қолдауда қызықтырмады.
Сол себепті, қызмет етіп тұрған зейнетақы жүйесі көптеген зейнеткерлердің
минималды қажеттілігін қамтамасыз етуге өзінің мүмкіндігі жоқ екендігін
көрсетті және ел экономикасы үшін ауырпалық түсіре бастады. Осы
жағдайларға байланысты аталған мәселелерді шешудің жаңа жолын құру
басталды, нәтижесінде зейнетақы жүйесін реформалауды түбегейлі өзгерту
туралы ұсыныс қалыптасты. Ұсыныстың мәні бұрыңғы ұрпақтың ынтымақтас
қағидадан бас тартып, әркім өз зейнетақысының болашағын өзі анықтайды
деген қағидаға өту еді.
1997 жылдың 19-шы наурызында Қазақстан Республикасының Президентімен
зейнетақы жүйесін қамтамасыз етуді реформалаудың үкімет концепциясының
жобасы құрылды. Ресми мәліметтерге сәйкес, зейнеткерлер контингенті, яғни
құрамы 90-шы жылдары өсті және 1996-шы жылы 2 млн 819 мың адамға жетті.
Олардың үлес салмағы халықтың жалпы санына осы кезеңде 14%-дан 17%-ға дейін
көбейді. Елде қоғамның қартаю процесі күшейді: егер халықтың 60-жастан
жоғары жастағылар саны 1989 жылы 10%-ды құраса, 1995 жылы 12%-ға, ал 2000
жылы оның өсуі 17%-ға дейін күтілді. Егер зейнетақы жүйесін реформалауға
дейін 1 зейнеткерге 3 жұмыс істеуші адамнан келсе, ол 1997 жылы 1,8-ге тең
болды.
Осы факторлардың барлығы ынтымақтас ұрпақ қағидасынан персоналды
зейнетақы жинақтау қағидасына мемлекеттіктен болашақта мемлекеттік емес
зейнетақы жүйесіне өтуге негізделді. Зейнетақы жүйесінің реформасы
мыналарды қарастырды:
1) зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу;
2) азаматтар үшін өмір сүрудің минималды деңгейін қамтамасыз ету;
3) зейнетақымен қамтамасыз ету және мемлекеттің әлеуметтік қамтамасыз
етудің басқа формаларының ара-жігін ашу;
4) заңды қорғау органдары мен қорғаныстарда қызмет ететіндерді қоса,
әрбір еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың зейнетақы жинақтарын
қалыптастыруға міндетті түрде қатысу;
5) қартайған кезде өзінің зейнетақысымен қамтамасыз етілуіне жұмысқа
қабілетті азаматтардың жеке жауапкершілігі;
6) әрбір жұмысшының зейнетақымен сақтандыруының міндетті есебін енгізу;
7) зейнетақы жинақтарының қауіпсіздігін ескеріп, инвестициялауды
тиімділеу;
8) мемлекеттік емес зейнетақы жүйесін жинақтауға азаматтардың мұрагерлік
құқығын қамтамасыз ету;
9) ерікті зейнетақы сақтандыруын дамыту;
10) азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы
экономикаға үлес қосу.
Өтпелі кезеңде мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде қажетті зейнетақы
жинағын жинау мүмкіндігі жоқ зейнеткерлер мен үлкен жастағы азаматтардың
құқығын жүзеге асыру үшін мемлекет тарапынан мемлекеттік зейнетақы қорынан
алған зейнетақы мөлшері сақталуына кепіл беріледі.
Жаңа зейнетақы жүйесін құру үшін келесі өлшемдерді қабылдау талап
етілді:
1) зейнетақы жеңілдігін ұсыну, еңбек стажы мен зейнетақы есебін есептеу
тәртібін ықшамдау саясатын қайта қарау;
2) әлеуметтік жәрдемақы, мүгедектік бойынша зейнетақы мен асыраушысынан
айырылған жағдайдағы зейнетақы төлемдері мемлекеттік зейнетақы қорынан
мемлекеттік бюджет пен жұмыс берушілер мен жұмысшыларды міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне ауыстырылады;
3) мемлекеттік қамтамасыз ету бойынша барлық қызметтер мемлекеттік
зейнетақы қорына орталықтандырылады;
4) автоматтандырылған жүйе негізінде азаматтардың зейнетақы есеп шотының
персонификацияланған есебін енгізу;
5) әйелдер мен ер адамдардың зейнеткерлікке шығуының шекті жасының үнемі
өсуі мен теңелуі;
6) мемлекет тарапынан мемлекеттік емес зейнетақы қоры қызметін реттеу мен
бақылауды қамтамасыз ету, қорлардың зейнетақы активтерін басқару
ұйымдарының қызмет етуі мен зейнетақы төлеуді қамтамасыз ету үшін
сақтандыру компанияларына жағдай жасау.
Сонымен бірге мемлекеттік зейнетақы қорын қалыптастыру көзі
азаматтардың міндетті зейнетақы жарналары және республикалық бюджеттен
трансферттер болып табылады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету реформасының осы және т.б. идеяларын
жүзеге асыру Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымда қабылданған
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы болды.
Осы заңның басты кезеңдеріне тоқталайық.
Оған сәйкес зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық құрылады - ол
заңды тұлға, нақты заң жағдайларында зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына
ие азаматтарға, заңды тұлғаның білімінсіз кәсіпкерлік және т.б. қызметпен
айналысатын, заңды және жеке тұлғалардың міндетті жарналары есебінен,
көлемі сәйкес жылға арналған республика бюджеті заңымен бекітілетін ресми
трансферттер есебінен зейнетақы төлемдерін қамтамасыз етеді. Орталық -
оперативтік басқару құқығына ие, Қазақстан Республикасы үкіметімен
анықталатын уәкіл орган, ол мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылады.
Орталықтан зейнетақы төлеу келесі азаматтарға ұсынылады:
1) 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алатындарға;
2) нақты заңның 9-шы бабына сәйкес зейнеткерлік жасқа жеткендерге және
1998 жылдың 1 қаңтарына сәйкес 6 ай еңбек стажы бар тұлғаларға 13,
66б .
2001 жылдың 2 маусымынан бастап, жаңа Заңға сәйкес азаматтардың
зейнеткерлікке шығу жас мөлшері өзгерді, ер адамдар 25 жыл еңбек стажымен
63 жаста, әйелдер 20 жыл еңбек стажымен 58 жаста шығады. Ал 1999 жылдың 1-
ші шілдесіне дейін ер адамдар 61,5 жаста, әйелдер 56,5 жаста зейнеткерлікке
шықты. 1999 жылдың 1-ші шілдесінен 2000 жылдың 1-ші шілдесіне дейін ер
адамдар 62 жаста, әйелдер 57 жаста шықты.
Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан
зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес ер адамдар 25 жыл еңбек стажымен 50 жаста,
әйелдер 20 жыл еңбек стажымен 45 жаста зейнеткерлікке шығады.
Осы заңның 9-ші бабындағы 3-ші пунктінде ауылдық жерде тұратын, 5
және одан да көп бала туып, оларды 8 жасқа дейін тәрбиелеген, ауыл
шаруашылығында кемінде 5 жыл жұмыс істеген әйелдер 50 жасқа толғанда
зейнеткерлікке шығады.
Заңның 13-14 баптарында зейнетақы төлемдерінің мөлшері орташа айлық
табыстың 60% есебінен жүргізіледі делінген, қажетті еңбек стажынан тыс
істеген жылдары үшін зейнетақы төлемінің мөлшері жыл сайын 1%-ға өседі,
бірақ ол табыстың 75%-нан аспайды.
Зейнетақы төлемін есептеу үшін 1995 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап 3
жылғы жұмысы туралы орташа табысы негізге алынады. Оның төлемдері өмір
бойына тағайындалады және төленіп отырады.
1991жылдың Қазақ ССР-інде азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету
жөніндегі заңның 68-ші бабына сәйкес зейнеткерлікке шыққаннан кейін жұмыс
істеген 2 жылының тиімді еңбек ақысы бойынша зейнетақысын қайта қаратуға
мүмкіндігі болса, 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бұл бап өз күшін
жойды 14, 62-68б .
Зейнетақы төлемдері ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарналары есебінен
жүзеге асырылады және салық заңына сәйкес салық салынады.
Салымшылар арқылы ерікті зейнетақы жарнасына аудару жүргізеді. Ерікті
зейнетақы жарналары үшінші тұлғаның пайдасына аударылуы мүмкін, ол уақытта
міндетті зейнетақы жарнасына ЖЗҚ-на үшінші тұлғаның пайдасы үшін төлене
алмайды. Жинақтаушы жарнасының пайдасына зейнетақы жарнасы жүзеге
асырылатын алушының зейнетақы жүйесі, оның қайтыс болу жағдайында заңда
қаралған тәртіп бойынша мұрагерлікке қалады.
ЖЗҚ-ның зейнетақы активтері төмендегілердің есебінде қалыптасады:
1) инвестициялық қызмет есебінен қалыптасатын зейнетақы жарнасы мен
инвестициялық кірістер;
2) заңмен қаралған басқа да көздер.
ЖЗҚ-ның активтері банк-кастодиандарда сақталады. Ал ЖЗҚ-да бір банк-
кастодиан болуы керек. Банк-кастодиан зейнетақы активтерін жинақтау, оларды
орналастыру, инвестициялық кіріс алу бойынша және оның есеп шотымен ЗАББК-
ның қызметі туралы ЖЗҚ-ын ай сайын ақпараттандырып отыратын барлық
операциялар есебін жүргізеді.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік қоғам
формасында құрылады, құрылтайшысы Қазақстан Республикасының үкіметі болып
табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры:
1) ашық;
2) корпоративтік болады.
Ашық ЖЗҚ-ы зейнетақы жарнасының қабылдануын салымшылардың жұмыс орны
мен алымшының тұратын жеріне тәуелсіз жүзеге асырады. Қазіргі күні ашық
түрдегі ЖЗҚ қызмет етеді.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қоры мынадай алушыларға құрылады
-осы қордың акционерлері мен құрылтайшылары болып табылады, бір немесе
бірнеше заңды тұлғалардың жұмысшыларына. Қазақстанда мұндай бір қор қызмет
етеді, ол ЖАҚ ЖЗҚ Қазақ мыс.
Ашық ЖЗҚ-ның акционерлері мен құрылтайшылары ҚР-ның резиденті, заңды
және жеке тұлғалар болып табылады. Ал корпоративтік ЖЗҚ-ның акционерлері
мен құрылтайшылары ҚР-ның заңды тұлғалары болып табылады.
Жинақтаушы қорлардың меншік капиталы төмендегілер есебінен
қалыптасады:
1) жарғылық капиталға құрылтайшылар мен акционерлер салымы;
2) комиссиондық сыйақылар;
3) заңмен қаралған басқа да көздер.
4) зейнетақы активтерін басқару компаниясы мыналарға міндетті:
5) зейнетақы активтерін инвестициялауды жүзеге асыру;
6) іргемелі зейнетақы активтерін бағалауды жүргізу;
7) алушылардың зейнетақы төлемдеріне зейнетақы жинақтарын бағыттау;
8) мемлекеттік емес ЖЗҚ-ы мен бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша
уәкілетті органдар алдында өз қызметі туралы уақытында есеп беру;
9) өз қызметі туралы ақпаратты жариялау;
10) бағалы қағаздар нарығы мен зейнетақы активтерін басқару туралы
келісімді реттеу бойынша уәкілетті органдарымен тағайындалған басқа
міндеттерді орындау.
Зейнетақы жинақтары мен салымшылар санының өсуі заңды және зейнетақы
міндеттілігімен, номиналды еңбекақының өсуімен, жаңа салымшыларды тарту мен
көлемдердің тым аз көлемімен түсіндіріледі.13, 69-70б .
3. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі
Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық
жүйесіне өтуге алып келді. Елдегі демографиялық жағдай, яғни қартайған
азаматтардың көбеюімен, туудың және миграциялық процестердің төмендеуімен
сипатталатын демографиялық жағдай зейнетақы реформасын жүргізуге ықпал
етті.
Зейнетақы реформасы мәселесі әлемнің көптеген елдерінде өзекті мәселе
болып табылады. Мемлекеттердің көпшілігінде реформаны талқылау және оған
дайындық жүргізілуде. Бірқатар мемлекеттерде зейнетақы жүйесіне жаңартулар
жүргізілуде.
Бұл облыста Чилидегі (1981жылы) зейнетақы реформасы пионер болып
табылады, бұл бойынша бөліп тұратын жүйе толығымен жинақтауға алмастырылған
зейнетақы саласын жетілдірудің Чилилік әдісін көптеген зерттеушілер,
табысты және тиімді реформа ретінде мойындаған.
Чили үлгісімен Латын Америкасының бірқатар елдері (Уругвай,
Аргентина, Колумбия, Перу, Боливия, Сальвадор) даму жолының ізімен жүрді,
кейін Мексика қатарына қосылды. Бұл реформалар негізінен Чилилік даму жолын
қайталады, алайда жаңартулар жүргізудің саяси аспектісімен
байланыстылығымен сипатталады 15, 6б.
Зейнетақы реформаларын жүргізу процесінде басқа елдердің тәжірибесі
үлкен қызығушылық танытуда. Чили - Латын Америка елі, мұнда өткен жылы 20-
шы жылдарында мүгедектерге және мұқтаж адамдарға бағытталған ағымдағы
кірістерден зейнетақы төлеудің мемлекеттік жүйесін қолданған. Өзінің өмір
сүрүінің 55-жылында мұндай жүйе сипатталады:
1) әр саладағы әр түрлі зейнетақымен;
2) бюрократизмнің дамуымен;
3) зейнетақы есебінің формасының экономикалық ынталануының әлсіз
дәлелділігімен;
4) зейнетақы деңгейінің саяси анықталуы;
5) денсаулық сақтауды мемлекеттік қаржыландыру.
1970 жылы әлеуметтік қамтамасыз етудегі шығындар, кірісті өсіре
бастады. Бұл зейнеткерлердің жалпы саның өсіру және салымшы коэффициентін
өсіру есебінен жүзеге асты. Тағы бір себебі, тұрғындардың әр түрлі қабатына
зейнетақының басым бөлігін ұсыну. Бірқатар маман жұмысшылары зейнетақыға 25
жыл жұмыс істеп шықты. Мемлекеттік қамтамасыз ету жүйесі келесідей жағымсыз
фактілермен сипатталады:
1) түрлі зейнетақы жүйесіндегі зейнетақы төлемі мен бөлудің тұрақсыздығы;
2) зейнетақы бөліністері мен күткен зейнетақы төлемдері арасындағы әлсіз
байланыстың болуы;
3) тиімді емес мемлекеттік басқару;
4) зейнетақы төлеу жөніндегі міндеткерліктің нашар қаржыландырылуы;
5) ақша жетіспеушілігінен өтеу қаржысының өсуі.
Әлеуметтік қамтамасыз етудің осындай құрылымы қаржылық және
макроэкономикалық мәселелердің туындауына және еңбек нарығында
шиеленістерге алып келді.
1970 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін жоспарлау басталды. 1981
жылы мемлекет қаржылық жағынан өскенде реформаны жүзеге асыру басталды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі міндетті жеке болып қайта
құрылды. Осы жүйе шегінде зейнетақы өлшемі жекелеген бөлініс және
инвестициялық таңдауға байланысты анықталады.
Жүйе жұмыс істеуін бастағанда, Чили үкіметі өткен кезеңмен байланысты
шығындарды алып кетті. Зейнеткерлерге ескі зейнетақы қорынан зейнетақы
төлеу жалғаса берді.
Екінші кезең, зейнетақының ескі жүйесін зейнеткерлікке әлі шықпаған
жұмысшылар үшін ескі жүйенің зейнетақысын шоғырландырумен байланысты. Бұл
жұмысшыларға үкімет жинақталған зейнетақы төлемдерінің сомасында
мемлекеттік облигациялар ұсынды. Мемлекеттік облигацияның құны адамның ескі
зейнетақы жүйесінде тапқанына пропорционалды болды. Адамның ескі жүйеде
жинақтағаны мемлекеттік облигация арқылы оның жеке зейнетақы есебіне
ауыстырылады. Жұмысшы зейнеткерлікке шыққанда мемлекет осы облигация
бойынша төлейді. Төлеуде салық салудың жалпы кірістері пайдаланылады.
Осылайша, нарықтық бағаммен облигацияларды шығара отырып, мемлекет
өтпелі кезеңнің шығындары мәселесін шешті, сондай-ақ жаңа жүйеге 20 жылдан
кем емес бөлуді жүзеге асырса, ол минималды зейнетақы алуда кепілдік
береді. 1982 жылдан кейін жұмысын бастағандар жаңа жүйенің шегіне енеді.
Еңбекақыдан 10 пайызды бөлініс қаржысы құрайды, ол кез-келген 21 жеке
зейнетақы қорына ауыстырылады. Бөлінген қаржы жеке есепке енгізіледі.
Жұмысшылар келешекте зейнеткерлікке шыққанда үлкен сомалар алу үшін қосымша
қаржы бөле алады. Егер осы қосымша ақшалай бөлініс үлкен зейнетақы алуға
жетсе ол тез арада зейнеткерлікке шыға алады.
Жеке зейнетақы қорын басқарушылардың өзара екі түрдегі комиссиялық
саласы: еңбекақыдан пайыз ретінде жинау және нақты сома өлшемінде жинау.
Комиссиялық жинаудың орташа өлшемі еңбек ақыдан үш пайызды құрайды (әрбір
бөлініске 0,25 доллар).
Зейнетақы қорына келесідей салаларды инвестициялауға рұқсат берілген:
1) мемлекеттік бағалы қағаздар;
2) орталық банктің бағалы қағаздары:
3) депозиттік сертификаттар;
4) қысқа мерзімді корпоративті бағалы қағаздар;
5) акциялар;
6) бағалы қағаздар және инвестициялар 16, 19б.
Зейнетақы қорының инвестициясының 65 пайызын қойылған бағасымен құнды
қағаздар құрайды, ал қалған 35 пайызы акцияға түседі, шетел инвестициясы 5
пайызын құрайды.
Инвестиция бойынша Польшаның жоғарғы кірісі, соңғы 10 жылда бағалы
қағаздардың Чилилік нарығының кеңейтілуімен түсіндіріледі. Зейнетақы
қорының инвестициялық объектісі болып табылатын бағалы қағаздар банк
қоймасында сақталады.
Зейнетақы қоры қызметін қатаң бақылайтын мемлекеттік комитет оның
келесідей қызметтерін реттейді:
1) басқару компонияларының инвестиция түрлері;
2) зейнетақы төлемдері;
3) басқару компонияларының және зейнетақы қорларының бухгалтерлік есебі;
4) қатысушылар арасында ақпаратты тарту;
5) медициналық комиссия әрекеті.
Чилиде ер адамдар үшін зейнетақы жасы 65-жас, әйелдер үшін 60 жас.
Егер еңбек стажының соңғы 10 жылдында ай сайынғы еңбек ақысының 50%-ін
жинағын құраса, зейнеткерлікке ерте шығуға болады. Зейнеткерлікке шығарда
қор мүшесі нұсқаларының біреуін таңдай алады:
1) Тікелей өмірлік рента қатысушы зейнетақы қорында өзінің жинағының
толық сомасын және қамсыздандыру компаниясында өмірлік рентасын алады;
2) Уақытша зейнетақы өмірлік рентамен болашақта ,бұл жағдайда қатысушы
өзінің жеке есебінен қаржы бөлігін өмірді қамсыздандыру жөніндегі
компанияға ауыстырады.
Қорытынды жасай келе, 1981 жылдан кейін Чилидің еңбек нарығын
күшейтуде табыстарға жеткенін, капитал нарығында, жеке жинақтардың деңгейін
көтеруде, экономикалық дамуды тездетуде табыстарға жеткенін атап өту керек,
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі бірқатар макроэкономикалық аспектілерді
және нарықтық жағдайды жақсартуда оң ықпалын тигізді.
Зейнетақы нарығының ұйымдастырушылық құрылымын, төлемдер жүйесін,
зейнетақы жинақтарын ауыстыру, зейнетақы салымдарын сақтаудағы
жауапкершілікті зерттеу үшін 2004 жылы қыркүйекте Польшаға Қазақстандық
делегация келді, оның құрамында тұрғындарды Еңбек және Әлеуметтік Қорғау
Министрлігінің өкілдері, Қаржы нарығын реттеу өкілдері, зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік Орталық, бірқатар ЖЗҚ-ы, Ұлар-Үміт ЖЗҚ-ы өкілдері
қатысты.
Халықаралық Федерация Компанияларының сыншыларының пікірінше Польшада
ЖЗЖ-н реформалау Шығыс Еуропадағы ең табысты деп мойындалған.
Бұл елде зейнетақы жүйесінің реформасы әлеуметтік сақтандыру,
денсаулық сақтау, білім жүйесін терең реформалаудың бір бөлігі болып
табылды. Қазіргі күнгі нәтиже бойынша Польша халықты кедейліктен,
жұмыссыздықтан, аурудан, мүгедектік пен кәріліктен қорғаудың өте тиімді
жүйесіне ие. Бұған сену үшін, бірнеше цифрды атау жеткілікті: орта
еңбекақыда 2062 злота немесе 572 доллар, зейнетақының орта мөлшері 934
злото немесе 260 долларды, зейнетақының минималды мөлшері-500 злото немесе
138 долларды құрайды, ал жұмыссыздық үшін жәрдемақы 130 доллар мөлшерінде
төленеді.
Польша сарапшылары Чили, Швеция, Канада, АҚШ тәжірибесін меңгеріп,
егер социализм уақытынан бергі келе жатқан зейнетақы жүйесі (солидарная)
елде өзгеріссіз қалса, онда 2015 жылға тақау ол толығымен банкротқа
ұшырайтындығына толығымен сенімді болды. Солидарлы зейнетақы жүйесінің
жетілген банкроттығының басты белгісі - жұмыс істеушілер есебіне аударылған
ақшаға өмір сүретін зейнеткерлердің жалпы санына, зейнетақы төлемін
қамтамасыз ететін жұмыс істеуші халықтың азаюуы. 1999 жылы бұл қатынас
1,78:1 құрады. Қазіргі уақытта Польшада жалпы халықтың саны - 38 млн, оның
7,5 млн - зейнеткерлер, ал жұмыс істеуші халық - 13,5 млн.
1999 жылдың 1 наурызынан бастап жеке жинақтаушы зейнетақы қорлары
өздерінің клиенттерімен, яғни болашақ зейнеткерлермен келісім-шарт жасау
құқына ие болды. Қызықтысы зейнетақы реформасы мен нақты басқарушы
компаниялардың насихатына почтальондар, сонымен қоса дін қызметкерлері де
қатысты, қормен келісім жасау жұмысшының тұрғылықты жері бойынша жүзеге
асырылды. Яғни, 1 сәуірден бастап поляктар өз зейнетақы есеп шоттарына
қаражат аударуды бастай алды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа жүйесі үш деңгейден тұрады. Ең
алдымен бұл мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету болып табылады,
реформаға дейін болған, мемлекеттің әлеуметтік сақтандыруды (далее-ZUS)
басқармасы арқылы төленетін. Оның қаражаты кәсіпорын жарнасы есебінен
қалыптасқан, яғни жарнасы есебінен зейнеткерлікке зейнетақы төленген.
Реформа басталғаннан кейін әлеуметтік сақтандыру Басқармасына
еңбекақы қорынан 36,59 % жарна келіп түсе бастады, бірақ та бұл жарналар
екі бөлікке бөлінген:жұмыс берушіден жарналар жалпы есепшотқа, ал жұмыс
істеушіден - оның жеке есепшотына түседі. Жұмыс берушілер аударған қаражат
ауырған жағдайда немесе жұмысшылардың мүгедектігі жағдайында компенсация
төлеу үшін қор қалыптастыруға жұмсалады. Ал жұмысшылардың өздерінің
сақтандыру жарналары оның болашақ зейнетақысын құрайды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші деңгейі - зейнетақы
серіктестерінде немесе жеке жинақтаушы зейнетақы қорларында болашақ
зейнетақы төлеу үшін міндетті қаржы жинақтау.
Компанияға зейнетақы жинағын қалыптастыру мен тарту және оларды төлеу
қызметін жүзеге асыру лицензиясын алу үшін меншік капиталы 1 млн доллардан
кем болмауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тәжірибесі.
МАЗМҰНЫ
1 ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің талдаудың және бағалаудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың ерекшеліктері..11
3. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ..20
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ:
ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ БАҒА
1. Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2. Қазақстан Республикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы жүйесінің қазіргі
жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..39
3. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері және
оны мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін талдаудың және бағалаудың
ғылыми негіздері
Халықты әлеуметтік қорғаудың құрамдас бір бөлігі ретінде оның
зейнетақымен қамтамасыз етілуі болып табылады. Зейнетақы жүйесі
экономикалық құрылымның ең бір күрделі түрі ретінде қарастырылады.
Зейнетақы жүйесі мемлекеттің экономикалық дамуына әсер етеді, соның
ішінде капитал мен еңбек нарығының қызмет етуіне, сондай-ақ ел
азаматтарының ұрпақ ішінде және ұрпақ аралығында табыстың қайта бөлінуіне
өз ықпалын тигізеді.
Қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін қолдаудың материалдық негізі
зейнетақы болып табылады. Зейнетақы (лат сөзі pensio-төлем) – белгілі бір
жасқа келген азаматтарға, мүгедектерге, асыраушы адамынан айырылған
отбасына және заң жүзінде көрсетілген өзге жағдайларға байланысты
берілетін ұдайы ақшалай төлем. Зейнетақы бюджеттен тыс мемлекеттік және
сақтандыру қорларынан, жеке меншік кәсіпорынның зейнет қорынан құралған
зейнетақылық және сақтандыру қорлары арқылы беріледі 1, 211б.
Зейнетақы екі жақты сипатқа ие. Оны қоғамның еңбекке қабілеттілігін
жоғалтқандардың өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыратын мүмкіндік
ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ зейнетақы қоғамдық өндіріске
еңбекке қабілетсіздердің еңбек салымын өлшейтін көрсеткіш болып табылады.
Зейнетақы әлеуметтік сипаттағы ақшалай төлемдерге жатады. Сонымен
қатар зейнетақы экономикалық категория ретінде бірнеше айырықша
белгілерге ие.
Біріншіден, зейнетақы халықтың ерекше категорияларына төленеді, яғни
еңбекке қабілетсіз азаматтарға, соның ішінде жасы бойынша еңбекке
қабілетсіздерге, мүгедектерге, асыраушы адамынан айырылғандарға.
Екіншіден, зейнетақы алу құқығы әдетте ұзақ еңбектік кезеңнен кейін бірақ
беріледі. Үшіншіден, зейнетақы еңбекке қабілеттілігі бар кезінде жасалған
еңбек салымының айқын көрінісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы
заңында зейнетақы деген түсінік ескерілген. Бұл Орталықтың және
жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақылық төлемдерінің жиынтығы.
Аталған заң бойынша келесі зейнетақы төлемдері тағайындалған:
1) Орталықтан – 1998 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша еңбек стажы
алты айдан кем емес жеке тұлғаларға ақша төлемдері, еңбек стажымен
пропорционалды жүзеге асырылады;
2) жинақтаушы зейнетақы қорларынан (ЖЗҚ) – Қазақстан Республикасының
заңымен тағайындалатын тәртібі бойынша жүзеге асырылатын алушыларға
зейнетақы жинақтарын төлеу 2, 54б.
Зейнетақы халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің бір формасы болып
табылады.
Әлеуметтік қамтамасыз ету – бұл халықтың еңбекке қабілетсіздерін және
қартайғандарын қоғам есебінде асыраудың формасы немесе түрі.
Экономикалық мағынада әлеуметтік қамтамасыз ету – тұтынуға
пайдаланылатын ұлттық табыстың бір бөлігі. Зейнетақымен қамтамасыз ету
әлеуметтік қамтамасыз етудің бір бөлігі болғандықтан, ол екі құраушыдан
тұрады: зейнетақылық сақтандыру (сақтандыру приципіне негізделген
зейнетақымен қамтамасыз ету) және әлеуметтік зейнетақы (әлеуметтік көмек).
Сақтандыру приципіне негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету мемлекеттік
және жеке секторға жатқызылады, сондай-ақ міндетті немесе ерікті болуы
мүмкін 3, 217б.
Зейнетақымен қамсыздандырудың басты мақсаты қоғамның еңбекке
қабілетсіз мүшелеріне материалдық көмек көрсету болып табылады.
Барлық еңбекке қабілетсіз мүшелерді үш топқа бөлуге болады:
1) Қартайғаннан еңбекке қабілетсіз болғандар, яғни бүкіл еңбектік
өмірінде белсенді жұмыс атқарған және зейнеткерлік жасқа аман-есен
жеткен азаматтар.
2) Уақытша еңбекке қабілетсіз болғандар, яғни еңбектік және қоғамдық
міндеттерді атқару процесі кезінде еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан
азаматтар.
3) Балалық шағынан еңбеке қабілетсіз болғандар, яғни жастайынан мүгедек
болып қалғандар және адамның еңбек етуге қабілетті жасында жұмыс
істемегендер.
Үшінші топтағы азаматтар мелекеттік бюджет есебінен әлеуметтік
қамсыздандырылуы керек, яғни бұл жерде қамқоршылық элементі қатысып тұр.
Аталған топқа ең төменгі күнкөріс деңгейі деген түсінік сай келеді, бұл
түсінік біздің халқымыз үшін дәстүрлі болып табылатын өмірлік маңызы бар
тауарлар мен қызметтердің негізінде анықталады 4, 45б.
Күнелтудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі –
кедейлік масштабын өлшейтін санды көрсеткіш болып табылады. Күнелтудің ең
төменгі деңгейі – адамның күнделікті өмірдегі негізгі физиологиялық және
әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандыратын қоғам қабылдаған ең аз деген
заттар мен тұрмыс қажеттігінің ақшалай мөлшері 1, 225б.
Зейнетақымен қамсыздандырудың үш негізгі функцияларын (мақсаттарын)
атап көрсетуге болады:
1) қартайғаннан зейнеткерлікке шыққандарға қалыпты тұрмыс деңгейін
қамтамасыз ету;
2) еңбекке қабілеттілігін әртүрлі себептер бойынша жоғалтқандар үшін
зиянды өтеу;
3) жастайынан мүгедектер үшін және қоғамның жұмыс істемейтін мүшелері
үшін өмір сүрудің минималды деңгейін қамтамасыз ету.
Экономистер халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін әлеуметтік-
экономикалық категория ретінде қарастырады, яғни аталған категорияны
зерттуге экономикалық және әлеуметтік әдістемені қолданады. Экономикалық
зерттеулердің объектісі болып өмірлік іс-әрекеттің параметрлері (табыстар,
тұтыну) және тұтыну ресурстарын өндіру және бөлуге жауап беретін
экономикалық институттардың қызметі табылады. Халықты зейнетақымен
қамтамасыз етудің социологиялық зерттеулері қоғамның әлеуметтік-
экономикалық құрылымындағы зейнеткерлердің жағдайын анықтайды 5, 12б.
Жалпы әдебиеттерде зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін екі негізгі
топқа бөледі. Оларды қаржыландыру көздері бойынша айырады: бюджеттік
(қорланбаған) және сақтандыру (қорланған). Бюджеттік жүйе қаражаттардың
шоғырландыруын (мемлекеттің бюджетінен, кәсіподақтардан, өзге де
түсімдерден) жүзеге асырады және оны ағымдағы зейнетақыны төлеу үшін
бөледі. Зейнетақымен қамсыздандырудың бюджеттік жүйедегі қаржылық
нәтижелері толығыменен шоғырландырылған қаражаттарға байланысты болады. Бұл
топқа мемлекеттік зейнетақы жүйелері жатады 6, 100б.
Мемлекеттің бюджеттен тыс қорлары қаржы қаражаттарының жиынтығы
ретінде Орталық немесе жергілікті билік органдарының еншісінде болады.
Бюджеттен тыс қорлар – бұл еңбек ресурстарының кеңейтілген ұдайы өндірісін
қамтамасыз ету мақсатында құрылған қорлар және халықтың нақты бір
әлеуметтік топтарының пайдасы үшін мемлекеттің ұлттық табысын қайта бөлудің
бір формасы болып табылады. Бюджеттен тыс қорлардың материалдық негізін
ұттық табыс құрайды. Осыған байланысты қорлар екі түрлі бағытта қалыптасуы
мүмкін:
1) бюджеттен, өте маңызды тағайындауларға қаражат бөлінген кезде;
2) өзінің жеке табыс көзінен 6, 103б.
Қазақстанда бюджеттен тыс зейнетақы қорларының қалыптауы өз кезегінде
әлеуметтік-экономикалық дамуды қажет етті: мемлекеттік қаржы ресурстарының
бір бөлігін функционалды мақсаттарға оңашалау; мемлекеттік бюджеттің
тапшылығын міндетті түрде төмендету және т.б. 7, 200б.
Зейнетақы жүйесін мемлекеттің қатысуына байланысты: мемлекеттік және
мемлекеттік емес; салымшылардың қатысу сипатына қарай: міндетті және ерікті
деп классификациялауға болады. Сондай-ақ зейнетақы жүйесі ұлттық, аймақтық,
корпоративті (салалық, жеке кәсіпорындардың) болуы мүмкін 3, 305б.
Әлемдік тәжірибеде әлеуметтік тәуекелділікті сақтандырудың институты
ретінде мемлекеттік емес әлеуметтік-сақтандыру қорлары, оның ішінде ең
алдымен, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары қатысады.
Қор (франц. fond, лат. fondus) – ақша қаражаттарының қоры, ақша
капиталы, содай-ақ белгілі бір мақсатқа жұмсау үшін (мысалы, зейнеткерлік
қор) бір жерге жинақталған ақшалай және заттай қаражаттар 1, 354б.
Зейнеткерлерге зейнетақы төлеу және ақша қаражаттарын шоғырландырумен
айналысатын ұйым – зейнетақы қоры.
Зейнетақы қорлары (pension funds) – максималды жоғары табыс алу
мақсатында инвестицияланатын мемлекеттің және жеке сектордың зейнетақылық
жарналары, ал бұл табыс зейнетақы төлейтін қорларды құру үшін қажет.
Зейнетақы қоры ретінде ақша қаражаттарын шоғырландырумен және оны
қатысушыларына зейнетақы және жәрдемақы төлеу үшін пайдаланумен айналысатын
ұйым танылады. Әрбір зейнетақы қоры өзінің ережелеріне сәйкес жұмыс істейді
және жеке-дара заңды, қаржылық ұйым болып табылады.
Салым өлшемі белгіленген қорлар мынадай түрлерге бөлінеді:
1) жинақтаушы қорлар: жұмыс беруші әрбір жұмысшының еңбек ақысынан нақты
пайыз түрінде бөлініс жүргізеді;
2) кірістен төлеуден құрылған қорлар: жұмысшының құқығы бар кіріс бөлігі
оған беріледі, ал қалған бөлігі (ақшалай немесе акция түрінде) зейнетақы
қорына беріледі;
3) жинақ қорлары: жұмысшы еңбек ақысының бөлігін өзі зейнетақы қорына
бөледі, жұмыс беруші қосымша сома салуы мүмкін.
Жәрдемақысы белгіленген немесе зейнетақы төлемі белгіленген жоспарды
құруда кәсіпкер белгіленген өлшемде зейнетақылық жәрдемақы төлеуге
міндеттенеді, яғни зейнеткерлік жасы келгенде зейнетақымен қамтамасыз ету
үшін қаражатты жинақтау ұсынылады. Берілген түрдің артықшылығы сол, ол
болашақта зейнетақымен қамтамасыз етуде қамсыздандырылған кепілдіктер
береді. Кемшілігі – жұмысшыда болашақ салымдарын төлеуде, оның еңбек ақысы
төмендеген жағдайда мәселелер туындауы мүмкін.
Зейнетақы қорларының теориялық негізі оның ақша қаражаттарын
шоғырландырумен және оны қатысушыларына зейнетақы және жәрдемақы төлеу үшін
пайдалануымен айналысатын ұйым болып танылуында. Тиімді басқарылатын
зейнетақы қорлары мемлекет байлығын көбейтеді, көптеген зейнетақы қорлары
экономиканы басқарудың маңызды тұтқаларына айналады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі дамуының теориялық
аспектілеріне жақындай отырып, зейнетақымен қамтамасыз етудің бар
институттарын қарастыру қажет, институттар ретінде, ережелер мен нормалар
жиынтығы және оларды жүзеге асыру механизмдері түсіндіріледі. Олардың
көмегімен салымшылар мен зейнетақы қорлары арасындағы өзара әрекет пен
байланыс бекіп, анықтала түседі.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің үш негізгі базалық институттарын бөліп
көрсетуге болады:
1) әлеуметтік зейнетақы институты;
2) еңбек зейнетақысының институты;
3) зейнетақымен қамсыздандырудың ерікті түрдегі институттары.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы институттарының құрудың
әлеуметтік, экономикалык-ұйымдастырушылық негіздері әртүрлі 8, 184б .
Мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету әлеуметтік зейнетақыны төлеуді
жүзеге асырады. Бұл әлеуметтік қорғау институтының тіршілігін көрсетеді.
Аталған институттың қаржыландыру көздері салық есебінен қалыптасқан
жергілікті және мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу болып табылады.
Еңбек зейнетақысын төлеуді еңбек зейнетақысы институты иелігіндегі
мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қарастырады. Берілген
зейнетақыны төлеу жұмысшыларды міндетті мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз
етуге негізделеді. Берілген жағдайда қаржыландыру көздері зейнетақы
салымдары есебінен құрылған маманданған қорлар болып табылады.
Ерікті түрдегі зейнетақымен қамсыздандыру институты – маманданған
мемлекеттік емес зейнетақы институттары, зейнетақы қорлары және басқа да
қаржылық ұйымдар, зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесіне
тәуелсіз құрылады. Ол бірқатар елдерде, Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз
етудің мемлекеттік жүйесінің орнына құрылады, мемлекеттік емес зейнетақы
түрлі маманданған институттармен қамтамасыз етіле алады. Оның құрамына
мемлекеттік емес зейнетақы қоры, қамсыздандыру полисі, ерікті зейнетақылық
қамтамасыз етуді жүзеге асыратын маманданған инвестициялық қор,
зейнетақылық банкілік есеп және түрлі мекемелер енеді. Берілген институт
кез келген жағдайға бейімделген. Ол әсіресе адамдардың мүддесіне
бағдарланған саяси, экономикалық, салық саясатымен тығыз байланысты.
Азаматтардың ерікті жеке және ұжымдық зейнетақымен қамсыздандырудың
қаржыландыру көздері – жұмысшылардың зейнетақы салымдары, жұмыс берушілер
салымдары, зейнетақы төлемдері мен салымдарының баламалық принципінде
ұйымдастырылуы.
Зейнетақымен қамсыздандыру қоғамның экономикалық инфрақұрылымының
элементі болып табылады, ал жинақтаушы зейнетақы қорларымен ұсынылған
қызметтер тұтыну тауары ретінде қарастырылуы мүмкін, осыған сәйкес
зейнетақымен қамсыздандыру әлеуметтік-экономикалық категория ретінде
қарастырылады.
Зейнетақылық қатынастар – бұл экономикалық қатынастар, олар
экономикалық көрсеткіштермен сипатталады. Екінші жағынан, зейнетақылық
қатынастар – бұл әлеуметтік қатынастар, себебі олар адамның тек
экономикалық мүмкіндіктеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар адамның
қажеттілігіне, өмір сүру ұзақтығына, жеке және психологиялық факторларына
да тәуелді.
2. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалау ерекшеліктері
Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалауда,
берілген салада мемлекет рөлін кеңейтуді ұсынады, жинақтаушы зейнетақы
жүйесінде (ЖЗЖ) заңдылық, қаржылық, басқару, бақылау әрекеттеріне мемлекет
жауапты.
Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық
жүйесіне өтуіне алып келді.
БҰҰ-ның классификациясы бойынша Қазақстан ескі тұрғындар
стадиясында болып табылады. Елдегі соңғы қолжазба мәліметі бойынша 65
жастан және одан үлкен жастағы азаматтар құрамы 1042,5 мың адамды немесе
республикадағы жалпы тұрғындар құрамының 6,9 %-ын құрайды 9, 38-40б.
Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық
жүйесіне өтуге алып келді. Елдегі демографиялық жағдай, яғни қартайған
азаматтардың көбеюімен, туудың және миграциялық процестердің төмендеуімен
сипатталатын демографиялық жағдай зейнетақы реформасын жүргізуге ықпал
етті.
Зейнетақы реформасының мәселесі әлемнің көптеген елдерінде өзекті
мәселе болып табылады. Мемлекеттердің көпшілігінде реформаны талқылау және
оған дайындық жүргізіледі. Бірқатар мемлекеттерде зейнетақы жүйесіне
жаңартулар жүргізілуде. Жұмыс істеуші азаматтар кіріс құруға мүше бола
алмайтын өсіп келе жатқан қарт адамдар құрамын асырауға міндетті. Мұнын өзі
келесі ұрпақта зейнетақы төлеуге кететін қоғамдық шығынның,
деформацияланған жүйеге қысым көрсете отырып өсетіндігі көрсетіледі. Осы
факторлардың барлығы зейнетақымен қамтамасыз ету іс-тәжірибесін реформалау
қажеттігін анықтады. Берілген жаңартулардың жалпы әлеуметтік сипатқа ие
екендігін ерекше атап өткен жөн. XX-шы ғасырдың соңында әлем елдерінде
зейнетақы реформалары белсенді жүргізіле бастады.
60-шы жылдардың ортасында біздің елімізде 3 млрд адам болды, XX-шы
ғасырдың соңында планета тұрғындарының саны 6 млрд адамға өсті. Алайда
қазіргі кезеңде, БҰҰ-ның бағалауы бойынша, мәселен Еуропада тұрғындардың
өсімі іс жүзінде тоқталды 10, 38-40б .
Әлемдік банктердің болжамы бойынша таяу 40-жылда қарт адамдар құрамы
1,4 млрд адамға жетеді. Осылайша қарт тұрғындар үлесінің жалпы саны 2030
жылы 16 %-ға жетеді. Дамушы елдер есебінен негізінен Азиялық аумақтарда
жүзеге асады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі жыл сайын бүкіл әлемде
шиеленісуде. Негізгі себебі жоғарыда көрсетілгеніндей туудың қысқаруы,
орташа өмір сүру ұзақтығының өсуімен байланысты 11, 17-18б.
90-шы жылдардың ортасында Қазақстан үкіметі жаңа зейнетақы жүйесінің
негізін қалыптастыру үшін әлемдік донарлық ұйымдардың кеңесі мен техникалық
көмегіне сүйеніп, бірқатар қадамдар жасалған. Бұл процеске Әлемдік банк,
Азиялық Даму Банкі (АДБ) мен USAID мамандары мен эксперттері белсенді
қатысты. Қаржылық көмек ретінде Әлемдік банктің 300 млн доллар көлеміндегі,
яғни оның 200 млн доллары игерілді және АДБ-нің 100 млн доллар көлеміндегі
қаражаты пайдаланылды.
1996 жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінде
зейнетақы бойынша жұмысшы тобы құрылды. Оның құрамына Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау Министрлігінің, Ұлттық банктің, экономика Министрлігінің,
бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясының және т.б. өкілдері, сонымен
қоса DAIUSAID жобасының кеңесшілері қатысты. Құрылған топтың басты жұмысы
зейнетақы реформасы концепциясын жасау болды. DAI консультанттары бойынша
зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекетттік жүйесіне талдау мен сәйкес
зерттеулер жүргізілген, сонымен қатар зейнетақы реформасын жүзеге асыру мен
ЖЗЖ-н құру бойынша ұсыныс жасалған.
Қазақстан үкіметі жаңа зейнетақы жүйесін енгізуді қарастыратын,
зейнетақы реформасының өмірлік маңызды бірінші фазасын қолдау көмегін қажет
етті. Қазақстан үкіметі мен АДБ-нің ынтымақтастығының басты мақсаты
қаржылық мақсатқа сай, тұрақты және орнықты зейнетақы жүйесін жасау болды.
Қазақстан үкіметі мен АДБ-нің арасындағы талқылаудан кейін реформаның
заңдық, нормативтік және ұйымдық базасын құру қажеттігі анықталды.
АДБ-нің дайындық кезеңінде Қазақстанға 200 мың доллар көлемінде
өтеусіз техникалық көмек берді. Зейнетақы жүйесін реформалаудан кейін банк
үкіметке 2 млн 520 мың доллар көлемінде қосымша грант ұсынды. Сақтандыру
индустриясының жұмысшылары үшін капитал нарығына терең талдау, тренингтер
мен семинарлар жүргізілді.
АДБ серіктестік, Қазақстандағы макроэкономикадық тұрақтандырудың кең
көлемді бағдарламасы құрылымдық және секторлық реформаны қолдаудағы ұзақ
мерзімді бірлестік қатынастарын ескере отырып еліміздің үкіметі АДБ-нің
директорлар кеңесіне зейнетақы реформасын жүзеге асыру үшін қосымша қаржы
қаражатын бөлу жөнінде өтініш жасады.
1997 жылдың 16 желтоқсанында АДБ-нің директорлар кеңесінде елдің
зейнетақылық жаңартуын қолдау үшін 100 млн доллар көлемінде бағдарламалық
займ мақұлданган. Займ 1999 жылдың 30-шы маусымында жабылған.
Жоба 5 негізгі компоненттерді қосады:
1) Реформалау үшін негіз болатын заңдық, нормативтік және ұйымдық
базаларды құру;
2) Зейнетақы жүйесі агентстволарының әкімшілік және басқарушылық
мүмкіншілігін бекіту;
3) Зейнетақы жүйесі үшін сенімді қаржылық негіз құру мен олардың қызмет
етуіне нарықтық институттар мен инвестициялық құралдардың дамуын
қосып, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
4) Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету;
5) Халықты максималды түрде тартуды қамтамасыз ету үшін зейнетақы
реформасынан хабардар болудың деңгейін көтеру.
Бірінші транш (1998 жыл 31-ші наурыз) 50 млн доллар жобаның
компоненттерін біртіндеп жүзеге асыруға жұмсады, атап өтсек:
1) жаңа зейнетақы жүйесінің мәліметтерінің біртұтас базасын құру;
2) зейнеткерлердің тіркелу есебін компьютерлендіруді аяқтау (әлеуметтік
жеке код беру);
3) ескі зейнетақы жүйесі бойынша халық алдындағы қаржылық міндеттерді
орындау үшін жылдық бюджеттен 1999-шы жылға сәйкес қаражат бөлу;
4) 1998 жылдың 1-ші сәуірінен кейін ынтымақтас зейнетақы жүйесі бойынша
зейнетақының уақытындағы төлемін қамтамасыз ету;
5) ұзақ қызмет ететін инвестициялық құралдарды шығарумен айналысатын
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын одан әрі дамыту;
6) Қазақстан қор биржасында отандық компаниялардың листингін құру;
7) Тұтыну бағасына минималды зейнетақыны кезеңді ретроспективтік
индекстеу тәсілін жасау мен мақұлдау.
Екінші транш (1998 жыл 28-ші желтоқсан) ел үкіметі 50 млн долларды
зейнетақы бойынша кешіктірілген (мерзімі ұзартылған) борыштарды өтеу үшін
және зейнетақымен қамтамасыз етуді реформалауды қолдау үшін пайдаланды және
осы қаражаттарды 2000 жылдың бюджетіндегі 110 млрд теңге заемдық қаражаттан
қамтамасыз етті.
Азия даму банкі жобасының зейнетақы реформасын қолдаудағы басты
нәтижелері мыналар болды:
1) зейнетақы жүйесі үшін негізге алынатын нормативтік және ұйымдық
базаларды құру;
2) ақпараттық жүйені және бақылаушы органдардың реттеуші мүмкіндігін
нығайту;
3) зейнетақы борыштарын өтеу, халық алдындағы борыштарды жою үшін
бюджеттен керекті қаржы бөлінуін қамтамасыз ету;
4) жаңа зейнетақы жүйесінің қоғамдық ақпараттану деңгейін көтеру.
Дамушы елдерде зейнетақы реформасын қолдаудағы алғашқы тәжірибесі АДБ-
нің заем бағдарламасын жүзеге асыру болды.
Үкімет АДБ-мен USAID қолдау арқылы мемлекеттік және жеке жинақтаушы
зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниясы (ЗАББК),
банк-кастадиондар үшін халықтың зейнетақы салымдарын басқаруды реттейтін
толық құжат жасады. Бұл құжаттар зейнетақы қоры үшін сәйкес нұсқалар мен
стандарттарды дәл жеткізу тәртібін анықтады.
1997 жылдың 1-сәуірінен бастап 2000 жылдың тамызына дейін USAID пен
(IMCC USAID) бірлесіп зейнетақы реформасының жаңа жобасы жүзеге асырылды.
Оны жүргізу нәтижесінде ЖЗҚ-ның, зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды, кастодиандық қызметі реттеудің жаңа заңдық базасын жасау мен
талдау бойынша үлкен жұмыс жасалған. Зейнетақы активтерін бағалау мен
есептеу әдістемесін жасауда, техникалық инфрақұрылым мен ақпараттық жүйені
құруда көмек көрсетілген. Жоба сонымен қатар халыққа сенімділікті
жоғарылату мен салымшыларды тарту мақсатында зейнетақы реформасының мәні
мен міндеттерін түсіндіру үшін үгіттеу жұмыстарын жүргізуге қатысты
(республиканың әртүрлі облыстарында 10 семинар жүргізілді). Жобаның
кеңесшілері мемлекеттік органдарымен (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
Министірлігіндегі зейнетақы қоры қызметін реттеу агенттігі, Ұлттық Банк,
бағалы қағаз бойынша Ұлттық комиссия, Қаржы Министірлігі), сонымен қоса
жеке жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқару бойынша
комитетпен және банктермен тығыз бірлестікте жұмыс істеді.
1998 жылдың тамызынан бастап соңғы екі жылда Прагма корпорациясы
(USAID) Бағалы қағаздар нарығының институционалды дамуы және Бағалы
қағаздар нарығын дамыту (1996-2000 жылдар) жобаларының шегінде зейнетақы
реформасын дамыту үшін база құру бойынша, зейнетақы реформасын (Public
information and Education in Support of Pension Reform Project) қолдауда
қоғамдық білім беру мен ақпараттандыру бойынша бірқатар жұмыстар жасады.
Прагма корпорациясының консультанттары мен олардың қызметін
лицензиялайтын, ЗАББК-ның ішкі регламентіне талаптар қоятын, бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясының нормативтік құқықтық актілері
жобасының сараптамасы жүргізілді. IMCCUSAID жобасының аяқталуымен 2000
жылдың тамызынан бастап Прагма корпорациясының келесі жобасы жұмыс
істеуін бастады – Қаржы секторы мен әлеуметтік қорғауды дамыту жөніндегі
бағдарлама (қазіргі уақытта Қаржы секторын дамыту жөніндегі Бағдарлама), ол
2005 жылдың тамызында аяқталады деп жоспарланып отыр. Осы жобаның
мақсаттарының бірі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің алдағы уақыттағы дамуына
негізгі бағыттармен қолдау көрсету:
1) реттеуші органдарға нормативті-құқықтық базаны іске асыруда, зейнетақы
қызметі нарығында пайда болатын мәселелерді шешуде, ЖЗҚ-ның
институттары: ЖЗҚ, ЗАББК, банк-кастодиандардың қызметін реттеуде
консалтингтік көмек көрсету (құқықтық, қаржылық талдау мен есеп
бойынша, тәуелді бағалау бойынша);
2) зейнетақы активтерін инвестициялау үшін жаңа қаржылық құралдарды
дамыту;
3) мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының бағалауы бойынша оның алдағы
уақыттағы жекешеленуін қолдауда көмек көрсету.
Консалтингтік көмек көрсету бойынша жобаның заңгерлері Қазақстан
Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңына өзгертулер
жұмысшы тобына қатысты. Қаржылық талдау бойынша кеңесшілер нарықтық бағалау
бойынша жұмысшы тобының құрамында зейнетақы активтерін нарықтық бағалау
методологиясын жасауға қатысты, ол активтермен басқарушы ассоциация,
банктер, Ұлттық банк өкілдері қатысуымен бағалы қағаздар бойынша Ұлтттық
комиссияда құрылған. Реттеуші органдардың сұрауына сәйкес зейнетақы қорынан
төлемдер көлемін анықтау бойынша актуарлық есеп айырысулар зейнетақы
қорлары арқылы, комиссиондық сыйақылар көлемі мен құрылымының өзгеруі
бойынша есептесулер, резервтік капиталды қосқанда басқарушы компанияның
меншік капиталының жеткіліктілігіне талдау жүргізілді.
Прагма корпорациясының кеңесшілері жасауға қатысқан, жаңа қаржылық
құрал ретінде зейнетақы қоры мен ипотекалық облигациялар және Principal
Protected Notes (PRN) ұсынылды - кепілденген негізгі қарызды төлеу
облигациясы.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуында батыстық
мамандар кеңесшілері басты рөлде ойнайды. Олардың қолдауымен әсіресе
зейнетақы реформасының бастапқы кезеңінде, оның заңдық, реттеуші және
институционалды нормативтік базасы құрылды; басқарушы ақпараттық жүйені
жетілдірді; жаңа зейнетақы реформасы бойынша қоғамдық мәліметтілік
жоғарылады; зейнетақы борыштары бойынша төлемдер жүргізілді; зейнетақы
борыштарын өтеу мақсатында мемлекеттің бюджеттік қаражатын сәйкес жоспарлау
жүргізілді.
Сол кезде мынадай маңызды шарттар, яғни орын басудың жеткілікті
қойылымын қамтамасыз ету, барлық халықты қамту үшін басқарушы ақпараттың
жүйе желісін кеңейту, еңбек етушілер нарығы бойынша ақпараттық база
негіздерін дамыту, зейнетақы реформасына дистрибутивтік талдау жүргізу,
сақтандыруды дамыту бойынша стратегияны жүзеге асыруды қоса алғанда жылдық
сақтандыру рентасының дамуы толығыменен орындалмады.
Қиындықтар зейнетақы реформасының бастапқы кезеңінде салымдардың
төменгі деңгейімен дамымаған жинақтаушы инфрақұрылым нәтижесінде туындады.
Бірақ бұған қарамастан әлемдік қаржылық институттардың қатысуы Қазақстанның
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосты.12,
32-34б .
Қазақстан Республикасының азаматтарының зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы заңы 1991 жылдың 17-ші маусымынан КСРО-га тән зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесін сақтап қалды.
Экономика жағдайының өзгеруі осы зейнетақы жүйесінің қызмет етуін
бұзуга алып келді және оған тән кемшіліктерді анық көрсетті:
1) жарналар мөлшері мен зейнетақы төлемдері мөлшерінің арасындағы тікелей
байланыстың жоқтығы;
2) зейнетақы жарналарының жоғарғы пайызы (еңбекақы үшін 25,5% мөлшерінде)
экономика үшін ауырпалық әкелді;
3) зейнетақы белгілеудегі жеңілдіктің үлкен мөлшері зейнетақы қорына
елеулі ауыртпалық туғызды;
4) жұмысшылардың зейнетақы жарналарының персоналды есебінің жоқтығы
аударымның көбеюін және азаматтың жеке есеп шотындағы қаражатын
шоғырландыруын ынталандырмады;
5) зейнетақымен қамтамасыз етуді басқару жүйесі зейнетақы қаражатының
жинақтары мен шығындарын бөлу қызметі тиімді болмады және олардың
мақсатсыз пайдалануына мүмкіндік берді;
6) экономика себептеріне және сақтандыру жарналарының түсуін бақылау
механизімінің жоқтығына негізделген зейнетақы жарналары қорлануының
төменгі деңгейі, жұмысшыларды мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз
етуді қолдауда қызықтырмады.
Сол себепті, қызмет етіп тұрған зейнетақы жүйесі көптеген зейнеткерлердің
минималды қажеттілігін қамтамасыз етуге өзінің мүмкіндігі жоқ екендігін
көрсетті және ел экономикасы үшін ауырпалық түсіре бастады. Осы
жағдайларға байланысты аталған мәселелерді шешудің жаңа жолын құру
басталды, нәтижесінде зейнетақы жүйесін реформалауды түбегейлі өзгерту
туралы ұсыныс қалыптасты. Ұсыныстың мәні бұрыңғы ұрпақтың ынтымақтас
қағидадан бас тартып, әркім өз зейнетақысының болашағын өзі анықтайды
деген қағидаға өту еді.
1997 жылдың 19-шы наурызында Қазақстан Республикасының Президентімен
зейнетақы жүйесін қамтамасыз етуді реформалаудың үкімет концепциясының
жобасы құрылды. Ресми мәліметтерге сәйкес, зейнеткерлер контингенті, яғни
құрамы 90-шы жылдары өсті және 1996-шы жылы 2 млн 819 мың адамға жетті.
Олардың үлес салмағы халықтың жалпы санына осы кезеңде 14%-дан 17%-ға дейін
көбейді. Елде қоғамның қартаю процесі күшейді: егер халықтың 60-жастан
жоғары жастағылар саны 1989 жылы 10%-ды құраса, 1995 жылы 12%-ға, ал 2000
жылы оның өсуі 17%-ға дейін күтілді. Егер зейнетақы жүйесін реформалауға
дейін 1 зейнеткерге 3 жұмыс істеуші адамнан келсе, ол 1997 жылы 1,8-ге тең
болды.
Осы факторлардың барлығы ынтымақтас ұрпақ қағидасынан персоналды
зейнетақы жинақтау қағидасына мемлекеттіктен болашақта мемлекеттік емес
зейнетақы жүйесіне өтуге негізделді. Зейнетақы жүйесінің реформасы
мыналарды қарастырды:
1) зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу;
2) азаматтар үшін өмір сүрудің минималды деңгейін қамтамасыз ету;
3) зейнетақымен қамтамасыз ету және мемлекеттің әлеуметтік қамтамасыз
етудің басқа формаларының ара-жігін ашу;
4) заңды қорғау органдары мен қорғаныстарда қызмет ететіндерді қоса,
әрбір еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың зейнетақы жинақтарын
қалыптастыруға міндетті түрде қатысу;
5) қартайған кезде өзінің зейнетақысымен қамтамасыз етілуіне жұмысқа
қабілетті азаматтардың жеке жауапкершілігі;
6) әрбір жұмысшының зейнетақымен сақтандыруының міндетті есебін енгізу;
7) зейнетақы жинақтарының қауіпсіздігін ескеріп, инвестициялауды
тиімділеу;
8) мемлекеттік емес зейнетақы жүйесін жинақтауға азаматтардың мұрагерлік
құқығын қамтамасыз ету;
9) ерікті зейнетақы сақтандыруын дамыту;
10) азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы
экономикаға үлес қосу.
Өтпелі кезеңде мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде қажетті зейнетақы
жинағын жинау мүмкіндігі жоқ зейнеткерлер мен үлкен жастағы азаматтардың
құқығын жүзеге асыру үшін мемлекет тарапынан мемлекеттік зейнетақы қорынан
алған зейнетақы мөлшері сақталуына кепіл беріледі.
Жаңа зейнетақы жүйесін құру үшін келесі өлшемдерді қабылдау талап
етілді:
1) зейнетақы жеңілдігін ұсыну, еңбек стажы мен зейнетақы есебін есептеу
тәртібін ықшамдау саясатын қайта қарау;
2) әлеуметтік жәрдемақы, мүгедектік бойынша зейнетақы мен асыраушысынан
айырылған жағдайдағы зейнетақы төлемдері мемлекеттік зейнетақы қорынан
мемлекеттік бюджет пен жұмыс берушілер мен жұмысшыларды міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне ауыстырылады;
3) мемлекеттік қамтамасыз ету бойынша барлық қызметтер мемлекеттік
зейнетақы қорына орталықтандырылады;
4) автоматтандырылған жүйе негізінде азаматтардың зейнетақы есеп шотының
персонификацияланған есебін енгізу;
5) әйелдер мен ер адамдардың зейнеткерлікке шығуының шекті жасының үнемі
өсуі мен теңелуі;
6) мемлекет тарапынан мемлекеттік емес зейнетақы қоры қызметін реттеу мен
бақылауды қамтамасыз ету, қорлардың зейнетақы активтерін басқару
ұйымдарының қызмет етуі мен зейнетақы төлеуді қамтамасыз ету үшін
сақтандыру компанияларына жағдай жасау.
Сонымен бірге мемлекеттік зейнетақы қорын қалыптастыру көзі
азаматтардың міндетті зейнетақы жарналары және республикалық бюджеттен
трансферттер болып табылады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету реформасының осы және т.б. идеяларын
жүзеге асыру Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымда қабылданған
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы болды.
Осы заңның басты кезеңдеріне тоқталайық.
Оған сәйкес зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық құрылады - ол
заңды тұлға, нақты заң жағдайларында зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына
ие азаматтарға, заңды тұлғаның білімінсіз кәсіпкерлік және т.б. қызметпен
айналысатын, заңды және жеке тұлғалардың міндетті жарналары есебінен,
көлемі сәйкес жылға арналған республика бюджеті заңымен бекітілетін ресми
трансферттер есебінен зейнетақы төлемдерін қамтамасыз етеді. Орталық -
оперативтік басқару құқығына ие, Қазақстан Республикасы үкіметімен
анықталатын уәкіл орган, ол мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылады.
Орталықтан зейнетақы төлеу келесі азаматтарға ұсынылады:
1) 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алатындарға;
2) нақты заңның 9-шы бабына сәйкес зейнеткерлік жасқа жеткендерге және
1998 жылдың 1 қаңтарына сәйкес 6 ай еңбек стажы бар тұлғаларға 13,
66б .
2001 жылдың 2 маусымынан бастап, жаңа Заңға сәйкес азаматтардың
зейнеткерлікке шығу жас мөлшері өзгерді, ер адамдар 25 жыл еңбек стажымен
63 жаста, әйелдер 20 жыл еңбек стажымен 58 жаста шығады. Ал 1999 жылдың 1-
ші шілдесіне дейін ер адамдар 61,5 жаста, әйелдер 56,5 жаста зейнеткерлікке
шықты. 1999 жылдың 1-ші шілдесінен 2000 жылдың 1-ші шілдесіне дейін ер
адамдар 62 жаста, әйелдер 57 жаста шықты.
Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан
зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес ер адамдар 25 жыл еңбек стажымен 50 жаста,
әйелдер 20 жыл еңбек стажымен 45 жаста зейнеткерлікке шығады.
Осы заңның 9-ші бабындағы 3-ші пунктінде ауылдық жерде тұратын, 5
және одан да көп бала туып, оларды 8 жасқа дейін тәрбиелеген, ауыл
шаруашылығында кемінде 5 жыл жұмыс істеген әйелдер 50 жасқа толғанда
зейнеткерлікке шығады.
Заңның 13-14 баптарында зейнетақы төлемдерінің мөлшері орташа айлық
табыстың 60% есебінен жүргізіледі делінген, қажетті еңбек стажынан тыс
істеген жылдары үшін зейнетақы төлемінің мөлшері жыл сайын 1%-ға өседі,
бірақ ол табыстың 75%-нан аспайды.
Зейнетақы төлемін есептеу үшін 1995 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап 3
жылғы жұмысы туралы орташа табысы негізге алынады. Оның төлемдері өмір
бойына тағайындалады және төленіп отырады.
1991жылдың Қазақ ССР-інде азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету
жөніндегі заңның 68-ші бабына сәйкес зейнеткерлікке шыққаннан кейін жұмыс
істеген 2 жылының тиімді еңбек ақысы бойынша зейнетақысын қайта қаратуға
мүмкіндігі болса, 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бұл бап өз күшін
жойды 14, 62-68б .
Зейнетақы төлемдері ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарналары есебінен
жүзеге асырылады және салық заңына сәйкес салық салынады.
Салымшылар арқылы ерікті зейнетақы жарнасына аудару жүргізеді. Ерікті
зейнетақы жарналары үшінші тұлғаның пайдасына аударылуы мүмкін, ол уақытта
міндетті зейнетақы жарнасына ЖЗҚ-на үшінші тұлғаның пайдасы үшін төлене
алмайды. Жинақтаушы жарнасының пайдасына зейнетақы жарнасы жүзеге
асырылатын алушының зейнетақы жүйесі, оның қайтыс болу жағдайында заңда
қаралған тәртіп бойынша мұрагерлікке қалады.
ЖЗҚ-ның зейнетақы активтері төмендегілердің есебінде қалыптасады:
1) инвестициялық қызмет есебінен қалыптасатын зейнетақы жарнасы мен
инвестициялық кірістер;
2) заңмен қаралған басқа да көздер.
ЖЗҚ-ның активтері банк-кастодиандарда сақталады. Ал ЖЗҚ-да бір банк-
кастодиан болуы керек. Банк-кастодиан зейнетақы активтерін жинақтау, оларды
орналастыру, инвестициялық кіріс алу бойынша және оның есеп шотымен ЗАББК-
ның қызметі туралы ЖЗҚ-ын ай сайын ақпараттандырып отыратын барлық
операциялар есебін жүргізеді.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік қоғам
формасында құрылады, құрылтайшысы Қазақстан Республикасының үкіметі болып
табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры:
1) ашық;
2) корпоративтік болады.
Ашық ЖЗҚ-ы зейнетақы жарнасының қабылдануын салымшылардың жұмыс орны
мен алымшының тұратын жеріне тәуелсіз жүзеге асырады. Қазіргі күні ашық
түрдегі ЖЗҚ қызмет етеді.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қоры мынадай алушыларға құрылады
-осы қордың акционерлері мен құрылтайшылары болып табылады, бір немесе
бірнеше заңды тұлғалардың жұмысшыларына. Қазақстанда мұндай бір қор қызмет
етеді, ол ЖАҚ ЖЗҚ Қазақ мыс.
Ашық ЖЗҚ-ның акционерлері мен құрылтайшылары ҚР-ның резиденті, заңды
және жеке тұлғалар болып табылады. Ал корпоративтік ЖЗҚ-ның акционерлері
мен құрылтайшылары ҚР-ның заңды тұлғалары болып табылады.
Жинақтаушы қорлардың меншік капиталы төмендегілер есебінен
қалыптасады:
1) жарғылық капиталға құрылтайшылар мен акционерлер салымы;
2) комиссиондық сыйақылар;
3) заңмен қаралған басқа да көздер.
4) зейнетақы активтерін басқару компаниясы мыналарға міндетті:
5) зейнетақы активтерін инвестициялауды жүзеге асыру;
6) іргемелі зейнетақы активтерін бағалауды жүргізу;
7) алушылардың зейнетақы төлемдеріне зейнетақы жинақтарын бағыттау;
8) мемлекеттік емес ЖЗҚ-ы мен бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша
уәкілетті органдар алдында өз қызметі туралы уақытында есеп беру;
9) өз қызметі туралы ақпаратты жариялау;
10) бағалы қағаздар нарығы мен зейнетақы активтерін басқару туралы
келісімді реттеу бойынша уәкілетті органдарымен тағайындалған басқа
міндеттерді орындау.
Зейнетақы жинақтары мен салымшылар санының өсуі заңды және зейнетақы
міндеттілігімен, номиналды еңбекақының өсуімен, жаңа салымшыларды тарту мен
көлемдердің тым аз көлемімен түсіндіріледі.13, 69-70б .
3. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі
Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық
жүйесіне өтуге алып келді. Елдегі демографиялық жағдай, яғни қартайған
азаматтардың көбеюімен, туудың және миграциялық процестердің төмендеуімен
сипатталатын демографиялық жағдай зейнетақы реформасын жүргізуге ықпал
етті.
Зейнетақы реформасы мәселесі әлемнің көптеген елдерінде өзекті мәселе
болып табылады. Мемлекеттердің көпшілігінде реформаны талқылау және оған
дайындық жүргізілуде. Бірқатар мемлекеттерде зейнетақы жүйесіне жаңартулар
жүргізілуде.
Бұл облыста Чилидегі (1981жылы) зейнетақы реформасы пионер болып
табылады, бұл бойынша бөліп тұратын жүйе толығымен жинақтауға алмастырылған
зейнетақы саласын жетілдірудің Чилилік әдісін көптеген зерттеушілер,
табысты және тиімді реформа ретінде мойындаған.
Чили үлгісімен Латын Америкасының бірқатар елдері (Уругвай,
Аргентина, Колумбия, Перу, Боливия, Сальвадор) даму жолының ізімен жүрді,
кейін Мексика қатарына қосылды. Бұл реформалар негізінен Чилилік даму жолын
қайталады, алайда жаңартулар жүргізудің саяси аспектісімен
байланыстылығымен сипатталады 15, 6б.
Зейнетақы реформаларын жүргізу процесінде басқа елдердің тәжірибесі
үлкен қызығушылық танытуда. Чили - Латын Америка елі, мұнда өткен жылы 20-
шы жылдарында мүгедектерге және мұқтаж адамдарға бағытталған ағымдағы
кірістерден зейнетақы төлеудің мемлекеттік жүйесін қолданған. Өзінің өмір
сүрүінің 55-жылында мұндай жүйе сипатталады:
1) әр саладағы әр түрлі зейнетақымен;
2) бюрократизмнің дамуымен;
3) зейнетақы есебінің формасының экономикалық ынталануының әлсіз
дәлелділігімен;
4) зейнетақы деңгейінің саяси анықталуы;
5) денсаулық сақтауды мемлекеттік қаржыландыру.
1970 жылы әлеуметтік қамтамасыз етудегі шығындар, кірісті өсіре
бастады. Бұл зейнеткерлердің жалпы саның өсіру және салымшы коэффициентін
өсіру есебінен жүзеге асты. Тағы бір себебі, тұрғындардың әр түрлі қабатына
зейнетақының басым бөлігін ұсыну. Бірқатар маман жұмысшылары зейнетақыға 25
жыл жұмыс істеп шықты. Мемлекеттік қамтамасыз ету жүйесі келесідей жағымсыз
фактілермен сипатталады:
1) түрлі зейнетақы жүйесіндегі зейнетақы төлемі мен бөлудің тұрақсыздығы;
2) зейнетақы бөліністері мен күткен зейнетақы төлемдері арасындағы әлсіз
байланыстың болуы;
3) тиімді емес мемлекеттік басқару;
4) зейнетақы төлеу жөніндегі міндеткерліктің нашар қаржыландырылуы;
5) ақша жетіспеушілігінен өтеу қаржысының өсуі.
Әлеуметтік қамтамасыз етудің осындай құрылымы қаржылық және
макроэкономикалық мәселелердің туындауына және еңбек нарығында
шиеленістерге алып келді.
1970 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін жоспарлау басталды. 1981
жылы мемлекет қаржылық жағынан өскенде реформаны жүзеге асыру басталды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі міндетті жеке болып қайта
құрылды. Осы жүйе шегінде зейнетақы өлшемі жекелеген бөлініс және
инвестициялық таңдауға байланысты анықталады.
Жүйе жұмыс істеуін бастағанда, Чили үкіметі өткен кезеңмен байланысты
шығындарды алып кетті. Зейнеткерлерге ескі зейнетақы қорынан зейнетақы
төлеу жалғаса берді.
Екінші кезең, зейнетақының ескі жүйесін зейнеткерлікке әлі шықпаған
жұмысшылар үшін ескі жүйенің зейнетақысын шоғырландырумен байланысты. Бұл
жұмысшыларға үкімет жинақталған зейнетақы төлемдерінің сомасында
мемлекеттік облигациялар ұсынды. Мемлекеттік облигацияның құны адамның ескі
зейнетақы жүйесінде тапқанына пропорционалды болды. Адамның ескі жүйеде
жинақтағаны мемлекеттік облигация арқылы оның жеке зейнетақы есебіне
ауыстырылады. Жұмысшы зейнеткерлікке шыққанда мемлекет осы облигация
бойынша төлейді. Төлеуде салық салудың жалпы кірістері пайдаланылады.
Осылайша, нарықтық бағаммен облигацияларды шығара отырып, мемлекет
өтпелі кезеңнің шығындары мәселесін шешті, сондай-ақ жаңа жүйеге 20 жылдан
кем емес бөлуді жүзеге асырса, ол минималды зейнетақы алуда кепілдік
береді. 1982 жылдан кейін жұмысын бастағандар жаңа жүйенің шегіне енеді.
Еңбекақыдан 10 пайызды бөлініс қаржысы құрайды, ол кез-келген 21 жеке
зейнетақы қорына ауыстырылады. Бөлінген қаржы жеке есепке енгізіледі.
Жұмысшылар келешекте зейнеткерлікке шыққанда үлкен сомалар алу үшін қосымша
қаржы бөле алады. Егер осы қосымша ақшалай бөлініс үлкен зейнетақы алуға
жетсе ол тез арада зейнеткерлікке шыға алады.
Жеке зейнетақы қорын басқарушылардың өзара екі түрдегі комиссиялық
саласы: еңбекақыдан пайыз ретінде жинау және нақты сома өлшемінде жинау.
Комиссиялық жинаудың орташа өлшемі еңбек ақыдан үш пайызды құрайды (әрбір
бөлініске 0,25 доллар).
Зейнетақы қорына келесідей салаларды инвестициялауға рұқсат берілген:
1) мемлекеттік бағалы қағаздар;
2) орталық банктің бағалы қағаздары:
3) депозиттік сертификаттар;
4) қысқа мерзімді корпоративті бағалы қағаздар;
5) акциялар;
6) бағалы қағаздар және инвестициялар 16, 19б.
Зейнетақы қорының инвестициясының 65 пайызын қойылған бағасымен құнды
қағаздар құрайды, ал қалған 35 пайызы акцияға түседі, шетел инвестициясы 5
пайызын құрайды.
Инвестиция бойынша Польшаның жоғарғы кірісі, соңғы 10 жылда бағалы
қағаздардың Чилилік нарығының кеңейтілуімен түсіндіріледі. Зейнетақы
қорының инвестициялық объектісі болып табылатын бағалы қағаздар банк
қоймасында сақталады.
Зейнетақы қоры қызметін қатаң бақылайтын мемлекеттік комитет оның
келесідей қызметтерін реттейді:
1) басқару компонияларының инвестиция түрлері;
2) зейнетақы төлемдері;
3) басқару компонияларының және зейнетақы қорларының бухгалтерлік есебі;
4) қатысушылар арасында ақпаратты тарту;
5) медициналық комиссия әрекеті.
Чилиде ер адамдар үшін зейнетақы жасы 65-жас, әйелдер үшін 60 жас.
Егер еңбек стажының соңғы 10 жылдында ай сайынғы еңбек ақысының 50%-ін
жинағын құраса, зейнеткерлікке ерте шығуға болады. Зейнеткерлікке шығарда
қор мүшесі нұсқаларының біреуін таңдай алады:
1) Тікелей өмірлік рента қатысушы зейнетақы қорында өзінің жинағының
толық сомасын және қамсыздандыру компаниясында өмірлік рентасын алады;
2) Уақытша зейнетақы өмірлік рентамен болашақта ,бұл жағдайда қатысушы
өзінің жеке есебінен қаржы бөлігін өмірді қамсыздандыру жөніндегі
компанияға ауыстырады.
Қорытынды жасай келе, 1981 жылдан кейін Чилидің еңбек нарығын
күшейтуде табыстарға жеткенін, капитал нарығында, жеке жинақтардың деңгейін
көтеруде, экономикалық дамуды тездетуде табыстарға жеткенін атап өту керек,
зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі бірқатар макроэкономикалық аспектілерді
және нарықтық жағдайды жақсартуда оң ықпалын тигізді.
Зейнетақы нарығының ұйымдастырушылық құрылымын, төлемдер жүйесін,
зейнетақы жинақтарын ауыстыру, зейнетақы салымдарын сақтаудағы
жауапкершілікті зерттеу үшін 2004 жылы қыркүйекте Польшаға Қазақстандық
делегация келді, оның құрамында тұрғындарды Еңбек және Әлеуметтік Қорғау
Министрлігінің өкілдері, Қаржы нарығын реттеу өкілдері, зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік Орталық, бірқатар ЖЗҚ-ы, Ұлар-Үміт ЖЗҚ-ы өкілдері
қатысты.
Халықаралық Федерация Компанияларының сыншыларының пікірінше Польшада
ЖЗЖ-н реформалау Шығыс Еуропадағы ең табысты деп мойындалған.
Бұл елде зейнетақы жүйесінің реформасы әлеуметтік сақтандыру,
денсаулық сақтау, білім жүйесін терең реформалаудың бір бөлігі болып
табылды. Қазіргі күнгі нәтиже бойынша Польша халықты кедейліктен,
жұмыссыздықтан, аурудан, мүгедектік пен кәріліктен қорғаудың өте тиімді
жүйесіне ие. Бұған сену үшін, бірнеше цифрды атау жеткілікті: орта
еңбекақыда 2062 злота немесе 572 доллар, зейнетақының орта мөлшері 934
злото немесе 260 долларды, зейнетақының минималды мөлшері-500 злото немесе
138 долларды құрайды, ал жұмыссыздық үшін жәрдемақы 130 доллар мөлшерінде
төленеді.
Польша сарапшылары Чили, Швеция, Канада, АҚШ тәжірибесін меңгеріп,
егер социализм уақытынан бергі келе жатқан зейнетақы жүйесі (солидарная)
елде өзгеріссіз қалса, онда 2015 жылға тақау ол толығымен банкротқа
ұшырайтындығына толығымен сенімді болды. Солидарлы зейнетақы жүйесінің
жетілген банкроттығының басты белгісі - жұмыс істеушілер есебіне аударылған
ақшаға өмір сүретін зейнеткерлердің жалпы санына, зейнетақы төлемін
қамтамасыз ететін жұмыс істеуші халықтың азаюуы. 1999 жылы бұл қатынас
1,78:1 құрады. Қазіргі уақытта Польшада жалпы халықтың саны - 38 млн, оның
7,5 млн - зейнеткерлер, ал жұмыс істеуші халық - 13,5 млн.
1999 жылдың 1 наурызынан бастап жеке жинақтаушы зейнетақы қорлары
өздерінің клиенттерімен, яғни болашақ зейнеткерлермен келісім-шарт жасау
құқына ие болды. Қызықтысы зейнетақы реформасы мен нақты басқарушы
компаниялардың насихатына почтальондар, сонымен қоса дін қызметкерлері де
қатысты, қормен келісім жасау жұмысшының тұрғылықты жері бойынша жүзеге
асырылды. Яғни, 1 сәуірден бастап поляктар өз зейнетақы есеп шоттарына
қаражат аударуды бастай алды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа жүйесі үш деңгейден тұрады. Ең
алдымен бұл мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету болып табылады,
реформаға дейін болған, мемлекеттің әлеуметтік сақтандыруды (далее-ZUS)
басқармасы арқылы төленетін. Оның қаражаты кәсіпорын жарнасы есебінен
қалыптасқан, яғни жарнасы есебінен зейнеткерлікке зейнетақы төленген.
Реформа басталғаннан кейін әлеуметтік сақтандыру Басқармасына
еңбекақы қорынан 36,59 % жарна келіп түсе бастады, бірақ та бұл жарналар
екі бөлікке бөлінген:жұмыс берушіден жарналар жалпы есепшотқа, ал жұмыс
істеушіден - оның жеке есепшотына түседі. Жұмыс берушілер аударған қаражат
ауырған жағдайда немесе жұмысшылардың мүгедектігі жағдайында компенсация
төлеу үшін қор қалыптастыруға жұмсалады. Ал жұмысшылардың өздерінің
сақтандыру жарналары оның болашақ зейнетақысын құрайды.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші деңгейі - зейнетақы
серіктестерінде немесе жеке жинақтаушы зейнетақы қорларында болашақ
зейнетақы төлеу үшін міндетті қаржы жинақтау.
Компанияға зейнетақы жинағын қалыптастыру мен тарту және оларды төлеу
қызметін жүзеге асыру лицензиясын алу үшін меншік капиталы 1 млн доллардан
кем болмауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz