Әмір Темір жорықтары
Жоспары:
І. Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім:
2.1.Тарих сахнасына шыққан кезі
2.2. Әмір Темір жорықтары
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім:
2.1.Тарих сахнасына шыққан кезі
2.2. Әмір Темір жорықтары
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
Әмір Темір (Темір бін-Тарағай Барлас, парсыша: تیمور لنگ — Тимур-е Ләнг, Ақсақ Темір, Темірлан) (1336—1405 жж.) — Орталық Азия жаһангері. Әмір Темірдің (Темуридтер) империясының негізін қалаған Барлас руынан шыққан, Кеште туған. Қазір бұл Өзбекстанның Қашғария облысының Шахрисабыз қаласы. Барлас руы түркі тілдес тайпаларына жатқан, қазір ұрпақтары өзбек халқының ішіне кіреді. Барластар Шыңғысханның жаулануы кезінде, қазіргі Моңғолия жерлерінен Орта Азияға көшкен. Әмір Темірдің арғы атасы Қаражер бек еді, оның баласы Ижил бек еді, оның баласы Әйлеңгір бек еді, оның баласы Беркел бек еді, оның баласы Мұхаммед Тарағай еді, оның баласы Әмір Темір. Темір барластарның бір бөлігінің бекі, жетекшісі еді. Кейін өзіне басқа бектерін қаратты, Шағатай ұлысының хандары - Моғолстанның билеушілеріне қарсы көтеріліс бастаған. Темір басқарған жігіттері керуендеріне шабуыл жасаған, соңдықтан оны жасында баспашы болды дейді. Бектердің бекі болып, Шағатай ұрпақтарынан тәуелсіз мемлекет құрған. Бірақ Шыңғысханның тікелей ұрпағы болмағандықтан, өзінің лауазымы "хан" емес, "әмір" еді.Әмір Темір Тоқтамыс ханмен көп жылдар бойы соғыс жүргізеді.
Әмір Темір, Құтбуддин Темір Гүркап, Саїиб Қыран Ағзам Жанат Макан (9. 4. 1336, Қожа-Илгар Кеш, Түркістанда өмірге келген — 18. 2. 1405, Самарқан қаласында дүние салды) — қолбасшы, мемлекет қайраткері. Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. Әмір Темір алғашында Қашқадария уәлаятының билеушісі болды (1361). Осы кезден бастап ол Моғолстан ханы Тоғлұқ-Темірмен, оның ұлы Қлияс Қожа және Балх пен Самарқан әмірі Хұсейнмен билік үшін күрес жүргізіп, 1370 жылы Мауераннахрды өзінің қолына алды. Жас кезінде Түркістан маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. 14 ғасырдың 70-жылдары оның қолбасшылық дарыны толық ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне тарады. Осман империясы мен Орталық Азия аймағында ол “Aksak Tіmur” (Ақсақ Темір), ирандықтарға Тимурленг, еуропалықтарға Тамерлан есімімен белгілі болды.Әмір Темірдің әскерлерінің тегеурінді шабуылдары арқасында Хорезм мемлекеті (1372 — 88), Шығыс Түркістан (1376), Герат (1381), Хорасан (1381), Қандағар (1383), Сұлтания (Оңтүстік Әзербайжан, 1384), Тебриз (1384), Иран және Ауғанстан толық бағындырылды. Бірнеше дүркін жойқын жорықтан соң Алтын Орданы күйретті. Әмір Темір 1370 — 90 жылдары Тоқтамыс хан мен Едіге әмірдің арасындағы алауыздықты шебер пайдалана отырып, Дешті Қыпшақ, Ақ Орда мен Моғолстанға 10-нан астам жойқын соғыс жорығын жасады.
Әмір Темір, Құтбуддин Темір Гүркап, Саїиб Қыран Ағзам Жанат Макан (9. 4. 1336, Қожа-Илгар Кеш, Түркістанда өмірге келген — 18. 2. 1405, Самарқан қаласында дүние салды) — қолбасшы, мемлекет қайраткері. Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. Әмір Темір алғашында Қашқадария уәлаятының билеушісі болды (1361). Осы кезден бастап ол Моғолстан ханы Тоғлұқ-Темірмен, оның ұлы Қлияс Қожа және Балх пен Самарқан әмірі Хұсейнмен билік үшін күрес жүргізіп, 1370 жылы Мауераннахрды өзінің қолына алды. Жас кезінде Түркістан маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. 14 ғасырдың 70-жылдары оның қолбасшылық дарыны толық ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне тарады. Осман империясы мен Орталық Азия аймағында ол “Aksak Tіmur” (Ақсақ Темір), ирандықтарға Тимурленг, еуропалықтарға Тамерлан есімімен белгілі болды.Әмір Темірдің әскерлерінің тегеурінді шабуылдары арқасында Хорезм мемлекеті (1372 — 88), Шығыс Түркістан (1376), Герат (1381), Хорасан (1381), Қандағар (1383), Сұлтания (Оңтүстік Әзербайжан, 1384), Тебриз (1384), Иран және Ауғанстан толық бағындырылды. Бірнеше дүркін жойқын жорықтан соң Алтын Орданы күйретті. Әмір Темір 1370 — 90 жылдары Тоқтамыс хан мен Едіге әмірдің арасындағы алауыздықты шебер пайдалана отырып, Дешті Қыпшақ, Ақ Орда мен Моғолстанға 10-нан астам жойқын соғыс жорығын жасады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1) Ака Исмаил, «Темір және оның мемлекеті», Анкара 1991.
2) Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) Бес томдық. – Алматы: «Атамұра», 1998. – 640 бет.
3) Клавижо, «Темір дәуірінде Кадистен Самарқанға саяхат», аударған Өмер Рыза Доғрул, Стамбул.
1) Ака Исмаил, «Темір және оның мемлекеті», Анкара 1991.
2) Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) Бес томдық. – Алматы: «Атамұра», 1998. – 640 бет.
3) Клавижо, «Темір дәуірінде Кадистен Самарқанға саяхат», аударған Өмер Рыза Доғрул, Стамбул.
Жоспары:
І. Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім:
2.1.Тарих сахнасына шыққан кезі
2.2. Әмір Темір жорықтары
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
Әмір Темір (Темір бін-Тарағай Барлас, парсыша: تیمور لنگ -- Тимур-е Ләнг, Ақсақ Темір, Темірлан) (1336 -- 1405 жж.) -- Орталық Азия жаһангері. Әмір Темірдің (Темуридтер) империясының негізін қалаған Барлас руынан шыққан, Кеште туған. Қазір бұл Өзбекстанның Қашғария облысының Шахрисабыз қаласы. Барлас руы түркі тілдес тайпаларына жатқан, қазір ұрпақтары өзбек халқының ішіне кіреді. Барластар Шыңғысханның жаулануы кезінде, қазіргі Моңғолия жерлерінен Орта Азияға көшкен. Әмір Темірдің арғы атасы Қаражер бек еді, оның баласы Ижил бек еді, оның баласы Әйлеңгір бек еді, оның баласы Беркел бек еді, оның баласы Мұхаммед Тарағай еді, оның баласы Әмір Темір. Темір барластарның бір бөлігінің бекі, жетекшісі еді. Кейін өзіне басқа бектерін қаратты, Шағатай ұлысының хандары - Моғолстанның билеушілеріне қарсы көтеріліс бастаған. Темір басқарған жігіттері керуендеріне шабуыл жасаған, соңдықтан оны жасында баспашы болды дейді. Бектердің бекі болып, Шағатай ұрпақтарынан тәуелсіз мемлекет құрған. Бірақ Шыңғысханның тікелей ұрпағы болмағандықтан, өзінің лауазымы "хан" емес, "әмір" еді.Әмір Темір Тоқтамыс ханмен көп жылдар бойы соғыс жүргізеді.
Әмір Темір, Құтбуддин Темір Гүркап, Саїиб Қыран Ағзам Жанат Макан (9. 4. 1336, Қожа-Илгар Кеш, Түркістанда өмірге келген -- 18. 2. 1405, Самарқан қаласында дүние салды) -- қолбасшы, мемлекет қайраткері. Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. Әмір Темір алғашында Қашқадария уәлаятының билеушісі болды (1361). Осы кезден бастап ол Моғолстан ханы Тоғлұқ-Темірмен, оның ұлы Қлияс Қожа және Балх пен Самарқан әмірі Хұсейнмен билік үшін күрес жүргізіп, 1370 жылы Мауераннахрды өзінің қолына алды. Жас кезінде Түркістан маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. 14 ғасырдың 70-жылдары оның қолбасшылық дарыны толық ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне тарады. Осман империясы мен Орталық Азия аймағында ол "Aksak Tіmur" (Ақсақ Темір), ирандықтарға Тимурленг, еуропалықтарға Тамерлан есімімен белгілі болды.Әмір Темірдің әскерлерінің тегеурінді шабуылдары арқасында Хорезм мемлекеті (1372 -- 88), Шығыс Түркістан (1376), Герат (1381), Хорасан (1381), Қандағар (1383), Сұлтания (Оңтүстік Әзербайжан, 1384), Тебриз (1384), Иран және Ауғанстан толық бағындырылды. Бірнеше дүркін жойқын жорықтан соң Алтын Орданы күйретті. Әмір Темір 1370 -- 90 жылдары Тоқтамыс хан мен Едіге әмірдің арасындағы алауыздықты шебер пайдалана отырып, Дешті Қыпшақ, Ақ Орда мен Моғолстанға 10-нан астам жойқын соғыс жорығын жасады. Әмір Темірдің Алтын Орданы талқандауы Ресейдің тәуелсіздік алуына оң жағдай жасады. 90-жылдары Әзербайжан, Дағыстан, Гүржістан (Грузия), Ирак Әмір Темір мемлекетінінің құрамына енді. 1398 жылы Үндістан басып алынды. Сирия мен Лубнан (Палестина) мәмлүктері бағындырылды. Алдыңғы Азияның басқа мемлекеттері де Әмір Темірдің билігін мойындады. 1402 жылы жазда Әмір Темір Анкара шайқасында Осман империясының негізгі әскери күшін талқандап, түрік сұлтаны Илдырым Баязидті (Баязид) тұтқындады. Әмір Темірдің үздіксіз соғыстарының нәтижесінде алып империя -- Темір мемлекеті құрылды. Оның жалпы аумағы 14 млн км²-ге жетті. Әмір Темір 1405 жылы Қытайға жорыққа шыққанда жолай Отырарда қайтыс болды. Ол 68 жас, 10 ай, 9 күн өмір сүрді. Сүйегі Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне жерленді. Әмір Темірдің 4 ұлы болды: Жиһангер (1356 -- 1376), Әмір Шейх (1356 -- 1394), Мираншах (1366 -- 1408), Шахрух (1377 -- 1447). Темір әулетінен ұлы ғалым Ұлықбек (1394 -- 1449), Моғол империясын құрушы Бабыр (1483 -- 1530) сынды атақты адамдар шықты. Әмір Темір өлгеннен кейін мирасқорларының билікке таласуынан Темір мемлекеті ыдырап кетті. Ол әлемдік тарихта талантты қолбасшы, тегеурінді саясаткер ретінде қалған. Орталық Азиядағы бірқатар сәулетті ғимараттардың пайда болуы, қалалардың өркендеуі, шөл даладағы жер суландыру құрылыстарының салынуы, қолөнер мен сауданың дамуы Әмір Темір есімімен тығыз байланысты.
Әмір Темір тарих сахнасына шыққан кезде Шағатай мемлекеті ыдырау кезеңін кешіріп жатқан еді, мемлекет шағатай әулетінен құдіретті әмірлердің қол астына кірген. Олардың арасында Сырдария маңында Жалайыр, Хорезмде қоңырат, Бұқара аймағында сұлдыз, Белх аймағында Қаравносты және Шыңғыс Түркістанда дулаттарды айтуға болады. Әмір Темірден бұрын Мауеранахр аймағындағы саяси билік, барластардан Әмір Қазағанның қол астындағы Қараунастарға өткен. Әмір Темір сияқты батыл және болошақты болжай білетін көрген тұлғаның арқасында барластар бүтін Түркістан мен Алдыңғы Азияның билеушісі болды.
Шағатай мемлекетінің соңғы билеушісі Қазан ханның мемлекетінде орталық билікті ықпалды ету мақсатында қабылдаған алғышарттарды сылтау ете отырып, Түркістандағы ауыл бектері көтеріліске шыққан. Қараунас тайпасының бегі Қазаған соңғы Шағатай билеушісі қазан занды өлтіріп, билікті өз қолына алған (1346). Осы жылдары Шыңғыс Түркістанда да дулат бектері билікті өз қолдарына алған болатын. Бірақ екеуі де Шыңғыс ханның тегінен шыққан бір шахзаданы хан атағымен таққа шығарып, соның атынан мемлекетті басқарған еді. Дәл осындай жағдай Илхан Мемлекетінің соңғы билеушісі Әбу Саид Бахадыр ханның өлімінен кейін, Илхан нояны мен бектері де Шыңғыстың немесе Хулағудың тегінен шыққан бір шағзаданы таққа отырғызып, соның атынан билік күресін бастаған болатын. Бұл жағдай Шыңғыс хан отбасының Түркістанда орныққандығымен байланысты болуы мүмкін. Міне, Әмір Темір осындай бір ортада керемет әскер қолбасшысы және мемлекет қайраткері болып өсті. Осы дәуірде қауіп-қатерге ұшырап, үміті үзілген және 1360-1370 жылдар арасында осы дау-дамайдың кесірінен әртүрлі тараптарға жақтасуын жиі-жиі өзгертіп, соңында билікті өз қолына алған. Әмір Темірдің билікті қолға алу күресі Шыңғыс ханның алғашқы дәуірлеріне ұқсас. Өйткені Шыңғыс хан да бір ру басшысының ұлы және өзінен әлде қайда күшті нояндарға қарсы күресін жүргізген. Шыңғыс бұл күрес барысында коржу деп аталатын әскер құрған. Шыңғыс хан бұл әскерді құру барысында нағыз жігіт, яғни адамгершілігі бар, турашыл адамдарға көңіл бөлген. Шыңғыс ханның бұл ойын: Бір қауіпке тап болғанда руына, бағынышты болған бекке, орналасқан қалаға немесе бекініске қиянат жасаған адамдар Шыңғыс ханға және Монғол мемлекетіне де қиянат жасайды деген сөзінен анық көруге болады. Шыңғыс ханның аз уақыт ішінде құрған мемлекеттің негізгі ұстанымы осы болуы мүмкін. Әмір Темір де осы күрес кезінде Шыңғыс хан сияқты адамгершілігі мол кісілермен достық және туыстық қарым-қатынас жасай отырып, билікті өз қолына алған.
Әмір Темір билік күресі барысында Шығыс Түркістан билеушісі Тұғлық Темірмен дос болуының нәтижесінде ата жұрты Кеш қаласының билеушісі болды. Әмір Қазағанның Тұғлық Темір мен Мауеранахр үшін күрес жүргізу барысында Әмір Темір әуелі Тұғлық Темірдің тарапында болған, кейіннен кейбір себептерге байланысты Хусейннің тарапына өткен және онымен туысқан (қарындасы Олжай Теркен ағамен тұрмыс құрған) болған. Мауеранахр және Қорасанда Хусейнмен бірге ұзақ уақытқа күрес жүргізілген.
1365 жылдан кейін Әмір Темір мен Хусейннің арасы шиеленісіп, қақтығыс, күрес барысында Хусейн жеңіліске ұшырап, қайтыс болған. Осы кезеңде Әмір Темір соңғы Шағатай билеушісі Қазан ханның қызын (Хусейннің жұбайы) Сарай Мүлк хатунмен үйленген және Шыңғыс хан отбасында таққа отырып, Белх қаласында өткен құрылтайда Темірге қыран иесі, кейіннен күреген деген атақтар берілген. Қол жеткізген жетістіктері нәтижесінде қалыптасқан Кеш қаласында түрік мемлекеті дәстүрі бойынша екі ай той болған. Күресте өзіне қолдау көрсеткен тайпаларды мәртебесіне қарай барлас, сұлдуз, найман, жалайыр, қыпшақ, түркімен және арулат ретінде тізіп шыққан. Сондай-ақ осы той барысында мемлекеттің әкімшілік, әскери және қаржы істері қайтадан қарастырылған.
Әмір Темір әскери әрекеттерін шыңғыс хан немесе басқа да түрік билеушілері секілді географиялық кезекпен (Шығыс-Батыс) жасамаған. Оның күрес аймағы Еділ өзенінің Бағдат, Шам, Измир қалаларына, Дешті-Қыпшақ Үндістанға дейін созылған. Жорықтары:
Хорезм жорығы (1371-1379 ж.ж.)
Монғолдар (Қашқар және Ыстық көл) және Дешті-Қыпшаққа жасаған жорықтары (1375-1380 ж.ж.)
Хорасан жорығы (1380-1384 ж.ж.)
Үш жылдық жорығы (1386-1388 ж.ж.)
Тоқтамысқа қарсы жасалған бірінші жорық (1388-1391 ж.ж.)
Бес жылдық жорығы (1392-1396 ж.ж.)
Тоқтамысқа қарсы жасалған екінші жорық (1395-1396 ж.ж.)
Үндістан жорығы (1398-1399 ж.ж.)
Жеті жылдық жорық (1399-1404 ж.ж.)
10. Қытай жорығы (Осы жорық кезінде 1405 жылы 18 ақпанда 69 жасында қайтыс болған)
Бұл жорықтардың барысы мен нәтижесінде қысқаша тоқталар болсақ:
Әмір Темір алғашқы жорығын Шағатай хандығының мұрагері ретінде Шыңғыс ханға қарсы жасады. Ол көзі тірісінде мемлекетін ұлдары арасында бөлістіре келіп, Хорезм аймағын Шағатайға берген еді. Бірақ кейінгі өзгерістердің нәтижесінде Хорезм аймағы сол жылдары қоңыраттардың қолына өтті. Темір қоңыраттарға қарсы бірінен кейін бір төрт рет жорық жасап Хорезмді өз қолына кірітті.
Алтын Орда билігі үшін болған күрестердің нәтижесінде Ұрыс ханның жиі Тоқтамыс Темірді паналаған. Әмір темір Ақ Орда мен Алтын Орданың бірлесуі өзінің мемлекеті үшін қауіп төндіретіндігін ойлап, әлсіз Тоқтамысты Ұрыс ханнан төрт рет жеңіліп қалғанына қарамастан Темір өз ойын жүзеге асыруды жалғастыра берді. Нәтижеде, Тоқтамыс алтын Орда билігін өз қолына алды. Бірақ, біраз уақыт өткеннен кейін Темір мен Тоқтамыстың арасы алшақтаған. Осы кезде Темір Тоқтамысқа қарсы жасаған үш жорығынан кейін мемлекеттің ыдырауына себеп болған.
Әмір Темір сол жылдары Хорасанның бес саяси құрылымы тарапынан өкілеттігін пайдалана отырып, ол жерлерді оңай жаулап алған. 1386 - 1388 жылдар арасында жасаған жорықтарының нәтижесінде Кавказ бен Грузияны өз қол астына алды.
Темір 1392 - 1396 жылдары арасында қазіргі Иран, ирак, сирия және Анадолыдағы саяси құрылымдарға қарсы жорықтарға ұйымдастырылған. Бұл аймақтарда әлі де Анадолы бірлігі үшін:
Осман империясы,
Сивас-Кайсери билеушісі сот Бурханеддин,
Эрзинжандағы Муттахартен,
Шығыс Анадолыда Қарақойлылар,
Марашта Дулқадырлар,
Конияда Қараманұлдары,
Оңтүстік-шығыс Анадолыда Аққойлы мемлекеттері күрес жүргізіп жатқан еді.
Бұл мемлекеттердің арасында Қараманұлдары, Дулқадырлар және Муттахартен Темірдің дос және одақтастары болған. Ал қалғандары Темірге қарсы Сирия және Мысыр билеушісі Мәмлүк мемлекеті мен Алтын Орда түрік мемлекеті арасында одақ құрғанымен, бұл саяси одақтасу іс жүзіне аспай, біраз уақыт өткеннен кейін бір-бірімен соғысып, Темірдің ісін оңайлата түскен.
1398-1399 жылдары Темірдің Үндістанға жасаған жорығы ол жердің байлықтарынан пайдалануға бағытталған еді. 1399-1404 жылдары арасында жасаған жорықтары Орта шығыс және анадолының Темір билігіне өтумен аяқталған.
Темірдің жорықтары, басты дұшпандарының әлсіз және жалғыз болуымен тікелей байланысты, жаулары мен шарттарды үнемі өзіне қолайлы кезеңдерге таңдап отырған. Сонымен қатар ол жорықтары барысында қауіпті жағдайларда кері шегінген. Уақыт пен негіздің саяси болуына көңіл бөлген. Жауларының жасаған саяси және әскери қателіктерін пайдалана білген.
Әмір Темірдің жетістіктерінің нәтижесінде Түркістанда монғол билігінің орнына түрік билігі, Шығыс империясының орнына Темір империясы құрылған.
Темірдің жорықтары барысында бір аймақты жаулап алғаннан кейін сол аймақты әрі қарай жылжу немесе жаулап алған жерлерді кеңейту әрекеті байқалмайды. Бұл оның стратегиялық тұрғыдан мықты маман екендігін көрсетеді. Темірдің қол жеткізген табыстарының негізгі себептерінің бірі де осы ерекшелігі болуы керек. Алтын Орда және Анадолы жорықтарында осы ерекшелігін анық байқауға болады.
Әмір Темір қол жеткізген жеңістерінен соң Түркістанды, Самарқанды кеңейту үшін тер төккен. Мемлекеттің, әсіресе, астанасы болып табылатын Самарқанд қаласын ғылыми мен сауда орталығына айналдыру мақсатында жаулап алған жерлерінің халқын, байлығын, ғылым және өнер адамдарын Түркістанға жіберіп отырған.
Мұсылман ортада өскен және мұсылмандықты ұстанған Темір түрік және сонғол салт-дәстүрлерін енгізген, әсіресе Шығыс ханның заңдарын енгізуге көп көңіл бөліп, мұсылман бола тұра монғол заңдарын мойындағын. Мемлекет билігі түсінігі бойынша Темірдің де Оғыз қағанның шатырымыз көк, туымыз күн болсын, Шыңғыс ханның аспанда бір ғана күн мен ай болса, жер бетінде қалай екі билеуші болды деген ойын, яғни жаһан билеуші түсінігін ұстанғандығы байқалды. Темір жорықтарында осы ұстанымда болып, Әлем екі билеушіге жететіндей кең емес. Тәңір біреу болса, сұлтан да біреу болуы тиіс деген пікірді ұстанған. Әмір Темір сенген жиһан билеушісі түсінігін күнделікті өмірге енгізу мақсатында жорықтар ұйымдастырып, әскер құрамының алғы шегінде, яғни басында болған. 35 жыл бойы үздіксіз күрескен Әмір Темір артына 36 ұл, 18 қыз қалдырып, 69 жасында қайтыс болған. Темір орта бойлы, қарапайым киінетін, басында қалпағы бар мықты адам ретінде сипатталады. Шыңғыс ханмен орта тұтастарының көп болуына қарамастан, құрған империясы өзі қайтыс болғаннан аз уақыт өтер-өтпестен ыдырап кетті.
Жаһан билігі үшін жасаған жорықтарында қалалар қирап, жазықсыз жандардың қаны судай аққан. Алтын Ордаға қарсы соғыста қол жеткізген жеңістің нәтижесі осы бір түрік мемлекетінің ыдырауына, Патшалық Ресейдің өркендеуіне, Осман империясының Балқандарда тұрақтауына және Византияның ұзақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім:
2.1.Тарих сахнасына шыққан кезі
2.2. Әмір Темір жорықтары
ІІІ. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
Әмір Темір (Темір бін-Тарағай Барлас, парсыша: تیمور لنگ -- Тимур-е Ләнг, Ақсақ Темір, Темірлан) (1336 -- 1405 жж.) -- Орталық Азия жаһангері. Әмір Темірдің (Темуридтер) империясының негізін қалаған Барлас руынан шыққан, Кеште туған. Қазір бұл Өзбекстанның Қашғария облысының Шахрисабыз қаласы. Барлас руы түркі тілдес тайпаларына жатқан, қазір ұрпақтары өзбек халқының ішіне кіреді. Барластар Шыңғысханның жаулануы кезінде, қазіргі Моңғолия жерлерінен Орта Азияға көшкен. Әмір Темірдің арғы атасы Қаражер бек еді, оның баласы Ижил бек еді, оның баласы Әйлеңгір бек еді, оның баласы Беркел бек еді, оның баласы Мұхаммед Тарағай еді, оның баласы Әмір Темір. Темір барластарның бір бөлігінің бекі, жетекшісі еді. Кейін өзіне басқа бектерін қаратты, Шағатай ұлысының хандары - Моғолстанның билеушілеріне қарсы көтеріліс бастаған. Темір басқарған жігіттері керуендеріне шабуыл жасаған, соңдықтан оны жасында баспашы болды дейді. Бектердің бекі болып, Шағатай ұрпақтарынан тәуелсіз мемлекет құрған. Бірақ Шыңғысханның тікелей ұрпағы болмағандықтан, өзінің лауазымы "хан" емес, "әмір" еді.Әмір Темір Тоқтамыс ханмен көп жылдар бойы соғыс жүргізеді.
Әмір Темір, Құтбуддин Темір Гүркап, Саїиб Қыран Ағзам Жанат Макан (9. 4. 1336, Қожа-Илгар Кеш, Түркістанда өмірге келген -- 18. 2. 1405, Самарқан қаласында дүние салды) -- қолбасшы, мемлекет қайраткері. Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. Әмір Темір алғашында Қашқадария уәлаятының билеушісі болды (1361). Осы кезден бастап ол Моғолстан ханы Тоғлұқ-Темірмен, оның ұлы Қлияс Қожа және Балх пен Самарқан әмірі Хұсейнмен билік үшін күрес жүргізіп, 1370 жылы Мауераннахрды өзінің қолына алды. Жас кезінде Түркістан маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. 14 ғасырдың 70-жылдары оның қолбасшылық дарыны толық ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне тарады. Осман империясы мен Орталық Азия аймағында ол "Aksak Tіmur" (Ақсақ Темір), ирандықтарға Тимурленг, еуропалықтарға Тамерлан есімімен белгілі болды.Әмір Темірдің әскерлерінің тегеурінді шабуылдары арқасында Хорезм мемлекеті (1372 -- 88), Шығыс Түркістан (1376), Герат (1381), Хорасан (1381), Қандағар (1383), Сұлтания (Оңтүстік Әзербайжан, 1384), Тебриз (1384), Иран және Ауғанстан толық бағындырылды. Бірнеше дүркін жойқын жорықтан соң Алтын Орданы күйретті. Әмір Темір 1370 -- 90 жылдары Тоқтамыс хан мен Едіге әмірдің арасындағы алауыздықты шебер пайдалана отырып, Дешті Қыпшақ, Ақ Орда мен Моғолстанға 10-нан астам жойқын соғыс жорығын жасады. Әмір Темірдің Алтын Орданы талқандауы Ресейдің тәуелсіздік алуына оң жағдай жасады. 90-жылдары Әзербайжан, Дағыстан, Гүржістан (Грузия), Ирак Әмір Темір мемлекетінінің құрамына енді. 1398 жылы Үндістан басып алынды. Сирия мен Лубнан (Палестина) мәмлүктері бағындырылды. Алдыңғы Азияның басқа мемлекеттері де Әмір Темірдің билігін мойындады. 1402 жылы жазда Әмір Темір Анкара шайқасында Осман империясының негізгі әскери күшін талқандап, түрік сұлтаны Илдырым Баязидті (Баязид) тұтқындады. Әмір Темірдің үздіксіз соғыстарының нәтижесінде алып империя -- Темір мемлекеті құрылды. Оның жалпы аумағы 14 млн км²-ге жетті. Әмір Темір 1405 жылы Қытайға жорыққа шыққанда жолай Отырарда қайтыс болды. Ол 68 жас, 10 ай, 9 күн өмір сүрді. Сүйегі Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне жерленді. Әмір Темірдің 4 ұлы болды: Жиһангер (1356 -- 1376), Әмір Шейх (1356 -- 1394), Мираншах (1366 -- 1408), Шахрух (1377 -- 1447). Темір әулетінен ұлы ғалым Ұлықбек (1394 -- 1449), Моғол империясын құрушы Бабыр (1483 -- 1530) сынды атақты адамдар шықты. Әмір Темір өлгеннен кейін мирасқорларының билікке таласуынан Темір мемлекеті ыдырап кетті. Ол әлемдік тарихта талантты қолбасшы, тегеурінді саясаткер ретінде қалған. Орталық Азиядағы бірқатар сәулетті ғимараттардың пайда болуы, қалалардың өркендеуі, шөл даладағы жер суландыру құрылыстарының салынуы, қолөнер мен сауданың дамуы Әмір Темір есімімен тығыз байланысты.
Әмір Темір тарих сахнасына шыққан кезде Шағатай мемлекеті ыдырау кезеңін кешіріп жатқан еді, мемлекет шағатай әулетінен құдіретті әмірлердің қол астына кірген. Олардың арасында Сырдария маңында Жалайыр, Хорезмде қоңырат, Бұқара аймағында сұлдыз, Белх аймағында Қаравносты және Шыңғыс Түркістанда дулаттарды айтуға болады. Әмір Темірден бұрын Мауеранахр аймағындағы саяси билік, барластардан Әмір Қазағанның қол астындағы Қараунастарға өткен. Әмір Темір сияқты батыл және болошақты болжай білетін көрген тұлғаның арқасында барластар бүтін Түркістан мен Алдыңғы Азияның билеушісі болды.
Шағатай мемлекетінің соңғы билеушісі Қазан ханның мемлекетінде орталық билікті ықпалды ету мақсатында қабылдаған алғышарттарды сылтау ете отырып, Түркістандағы ауыл бектері көтеріліске шыққан. Қараунас тайпасының бегі Қазаған соңғы Шағатай билеушісі қазан занды өлтіріп, билікті өз қолына алған (1346). Осы жылдары Шыңғыс Түркістанда да дулат бектері билікті өз қолдарына алған болатын. Бірақ екеуі де Шыңғыс ханның тегінен шыққан бір шахзаданы хан атағымен таққа шығарып, соның атынан мемлекетті басқарған еді. Дәл осындай жағдай Илхан Мемлекетінің соңғы билеушісі Әбу Саид Бахадыр ханның өлімінен кейін, Илхан нояны мен бектері де Шыңғыстың немесе Хулағудың тегінен шыққан бір шағзаданы таққа отырғызып, соның атынан билік күресін бастаған болатын. Бұл жағдай Шыңғыс хан отбасының Түркістанда орныққандығымен байланысты болуы мүмкін. Міне, Әмір Темір осындай бір ортада керемет әскер қолбасшысы және мемлекет қайраткері болып өсті. Осы дәуірде қауіп-қатерге ұшырап, үміті үзілген және 1360-1370 жылдар арасында осы дау-дамайдың кесірінен әртүрлі тараптарға жақтасуын жиі-жиі өзгертіп, соңында билікті өз қолына алған. Әмір Темірдің билікті қолға алу күресі Шыңғыс ханның алғашқы дәуірлеріне ұқсас. Өйткені Шыңғыс хан да бір ру басшысының ұлы және өзінен әлде қайда күшті нояндарға қарсы күресін жүргізген. Шыңғыс бұл күрес барысында коржу деп аталатын әскер құрған. Шыңғыс хан бұл әскерді құру барысында нағыз жігіт, яғни адамгершілігі бар, турашыл адамдарға көңіл бөлген. Шыңғыс ханның бұл ойын: Бір қауіпке тап болғанда руына, бағынышты болған бекке, орналасқан қалаға немесе бекініске қиянат жасаған адамдар Шыңғыс ханға және Монғол мемлекетіне де қиянат жасайды деген сөзінен анық көруге болады. Шыңғыс ханның аз уақыт ішінде құрған мемлекеттің негізгі ұстанымы осы болуы мүмкін. Әмір Темір де осы күрес кезінде Шыңғыс хан сияқты адамгершілігі мол кісілермен достық және туыстық қарым-қатынас жасай отырып, билікті өз қолына алған.
Әмір Темір билік күресі барысында Шығыс Түркістан билеушісі Тұғлық Темірмен дос болуының нәтижесінде ата жұрты Кеш қаласының билеушісі болды. Әмір Қазағанның Тұғлық Темір мен Мауеранахр үшін күрес жүргізу барысында Әмір Темір әуелі Тұғлық Темірдің тарапында болған, кейіннен кейбір себептерге байланысты Хусейннің тарапына өткен және онымен туысқан (қарындасы Олжай Теркен ағамен тұрмыс құрған) болған. Мауеранахр және Қорасанда Хусейнмен бірге ұзақ уақытқа күрес жүргізілген.
1365 жылдан кейін Әмір Темір мен Хусейннің арасы шиеленісіп, қақтығыс, күрес барысында Хусейн жеңіліске ұшырап, қайтыс болған. Осы кезеңде Әмір Темір соңғы Шағатай билеушісі Қазан ханның қызын (Хусейннің жұбайы) Сарай Мүлк хатунмен үйленген және Шыңғыс хан отбасында таққа отырып, Белх қаласында өткен құрылтайда Темірге қыран иесі, кейіннен күреген деген атақтар берілген. Қол жеткізген жетістіктері нәтижесінде қалыптасқан Кеш қаласында түрік мемлекеті дәстүрі бойынша екі ай той болған. Күресте өзіне қолдау көрсеткен тайпаларды мәртебесіне қарай барлас, сұлдуз, найман, жалайыр, қыпшақ, түркімен және арулат ретінде тізіп шыққан. Сондай-ақ осы той барысында мемлекеттің әкімшілік, әскери және қаржы істері қайтадан қарастырылған.
Әмір Темір әскери әрекеттерін шыңғыс хан немесе басқа да түрік билеушілері секілді географиялық кезекпен (Шығыс-Батыс) жасамаған. Оның күрес аймағы Еділ өзенінің Бағдат, Шам, Измир қалаларына, Дешті-Қыпшақ Үндістанға дейін созылған. Жорықтары:
Хорезм жорығы (1371-1379 ж.ж.)
Монғолдар (Қашқар және Ыстық көл) және Дешті-Қыпшаққа жасаған жорықтары (1375-1380 ж.ж.)
Хорасан жорығы (1380-1384 ж.ж.)
Үш жылдық жорығы (1386-1388 ж.ж.)
Тоқтамысқа қарсы жасалған бірінші жорық (1388-1391 ж.ж.)
Бес жылдық жорығы (1392-1396 ж.ж.)
Тоқтамысқа қарсы жасалған екінші жорық (1395-1396 ж.ж.)
Үндістан жорығы (1398-1399 ж.ж.)
Жеті жылдық жорық (1399-1404 ж.ж.)
10. Қытай жорығы (Осы жорық кезінде 1405 жылы 18 ақпанда 69 жасында қайтыс болған)
Бұл жорықтардың барысы мен нәтижесінде қысқаша тоқталар болсақ:
Әмір Темір алғашқы жорығын Шағатай хандығының мұрагері ретінде Шыңғыс ханға қарсы жасады. Ол көзі тірісінде мемлекетін ұлдары арасында бөлістіре келіп, Хорезм аймағын Шағатайға берген еді. Бірақ кейінгі өзгерістердің нәтижесінде Хорезм аймағы сол жылдары қоңыраттардың қолына өтті. Темір қоңыраттарға қарсы бірінен кейін бір төрт рет жорық жасап Хорезмді өз қолына кірітті.
Алтын Орда билігі үшін болған күрестердің нәтижесінде Ұрыс ханның жиі Тоқтамыс Темірді паналаған. Әмір темір Ақ Орда мен Алтын Орданың бірлесуі өзінің мемлекеті үшін қауіп төндіретіндігін ойлап, әлсіз Тоқтамысты Ұрыс ханнан төрт рет жеңіліп қалғанына қарамастан Темір өз ойын жүзеге асыруды жалғастыра берді. Нәтижеде, Тоқтамыс алтын Орда билігін өз қолына алды. Бірақ, біраз уақыт өткеннен кейін Темір мен Тоқтамыстың арасы алшақтаған. Осы кезде Темір Тоқтамысқа қарсы жасаған үш жорығынан кейін мемлекеттің ыдырауына себеп болған.
Әмір Темір сол жылдары Хорасанның бес саяси құрылымы тарапынан өкілеттігін пайдалана отырып, ол жерлерді оңай жаулап алған. 1386 - 1388 жылдар арасында жасаған жорықтарының нәтижесінде Кавказ бен Грузияны өз қол астына алды.
Темір 1392 - 1396 жылдары арасында қазіргі Иран, ирак, сирия және Анадолыдағы саяси құрылымдарға қарсы жорықтарға ұйымдастырылған. Бұл аймақтарда әлі де Анадолы бірлігі үшін:
Осман империясы,
Сивас-Кайсери билеушісі сот Бурханеддин,
Эрзинжандағы Муттахартен,
Шығыс Анадолыда Қарақойлылар,
Марашта Дулқадырлар,
Конияда Қараманұлдары,
Оңтүстік-шығыс Анадолыда Аққойлы мемлекеттері күрес жүргізіп жатқан еді.
Бұл мемлекеттердің арасында Қараманұлдары, Дулқадырлар және Муттахартен Темірдің дос және одақтастары болған. Ал қалғандары Темірге қарсы Сирия және Мысыр билеушісі Мәмлүк мемлекеті мен Алтын Орда түрік мемлекеті арасында одақ құрғанымен, бұл саяси одақтасу іс жүзіне аспай, біраз уақыт өткеннен кейін бір-бірімен соғысып, Темірдің ісін оңайлата түскен.
1398-1399 жылдары Темірдің Үндістанға жасаған жорығы ол жердің байлықтарынан пайдалануға бағытталған еді. 1399-1404 жылдары арасында жасаған жорықтары Орта шығыс және анадолының Темір билігіне өтумен аяқталған.
Темірдің жорықтары, басты дұшпандарының әлсіз және жалғыз болуымен тікелей байланысты, жаулары мен шарттарды үнемі өзіне қолайлы кезеңдерге таңдап отырған. Сонымен қатар ол жорықтары барысында қауіпті жағдайларда кері шегінген. Уақыт пен негіздің саяси болуына көңіл бөлген. Жауларының жасаған саяси және әскери қателіктерін пайдалана білген.
Әмір Темірдің жетістіктерінің нәтижесінде Түркістанда монғол билігінің орнына түрік билігі, Шығыс империясының орнына Темір империясы құрылған.
Темірдің жорықтары барысында бір аймақты жаулап алғаннан кейін сол аймақты әрі қарай жылжу немесе жаулап алған жерлерді кеңейту әрекеті байқалмайды. Бұл оның стратегиялық тұрғыдан мықты маман екендігін көрсетеді. Темірдің қол жеткізген табыстарының негізгі себептерінің бірі де осы ерекшелігі болуы керек. Алтын Орда және Анадолы жорықтарында осы ерекшелігін анық байқауға болады.
Әмір Темір қол жеткізген жеңістерінен соң Түркістанды, Самарқанды кеңейту үшін тер төккен. Мемлекеттің, әсіресе, астанасы болып табылатын Самарқанд қаласын ғылыми мен сауда орталығына айналдыру мақсатында жаулап алған жерлерінің халқын, байлығын, ғылым және өнер адамдарын Түркістанға жіберіп отырған.
Мұсылман ортада өскен және мұсылмандықты ұстанған Темір түрік және сонғол салт-дәстүрлерін енгізген, әсіресе Шығыс ханның заңдарын енгізуге көп көңіл бөліп, мұсылман бола тұра монғол заңдарын мойындағын. Мемлекет билігі түсінігі бойынша Темірдің де Оғыз қағанның шатырымыз көк, туымыз күн болсын, Шыңғыс ханның аспанда бір ғана күн мен ай болса, жер бетінде қалай екі билеуші болды деген ойын, яғни жаһан билеуші түсінігін ұстанғандығы байқалды. Темір жорықтарында осы ұстанымда болып, Әлем екі билеушіге жететіндей кең емес. Тәңір біреу болса, сұлтан да біреу болуы тиіс деген пікірді ұстанған. Әмір Темір сенген жиһан билеушісі түсінігін күнделікті өмірге енгізу мақсатында жорықтар ұйымдастырып, әскер құрамының алғы шегінде, яғни басында болған. 35 жыл бойы үздіксіз күрескен Әмір Темір артына 36 ұл, 18 қыз қалдырып, 69 жасында қайтыс болған. Темір орта бойлы, қарапайым киінетін, басында қалпағы бар мықты адам ретінде сипатталады. Шыңғыс ханмен орта тұтастарының көп болуына қарамастан, құрған империясы өзі қайтыс болғаннан аз уақыт өтер-өтпестен ыдырап кетті.
Жаһан билігі үшін жасаған жорықтарында қалалар қирап, жазықсыз жандардың қаны судай аққан. Алтын Ордаға қарсы соғыста қол жеткізген жеңістің нәтижесі осы бір түрік мемлекетінің ыдырауына, Патшалық Ресейдің өркендеуіне, Осман империясының Балқандарда тұрақтауына және Византияның ұзақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz