Кәсіпкер кредиттеу бағдарламасы
АТАМЕКЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ КӘСІПКЕРЛЕР ПАЛАТАСЫ
ЕҢБЕК НӘТИЖЕЛІ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖӘНЕ ЖАППАЙ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ 2017-2021 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАСЫ
БАСТАУ БИЗНЕС ЖОБАСЫ АЯСЫНДА КӘСІПКЕРЛІК НЕГІЗДЕРІН ОҚЫТУ БОЙЫНША
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
ӘОЖ 005 (075) КБЖ 65.290я73 Б 26
Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы Бизнес-коммуникацияны мемлекеттік тілде дамыту департаментінің жобалық тобы мен Бастау жобасының бизнес-тренерлері әзірлеген: Б.Е. Оразғалиев, Н.Е. Жұлдызбаев, Т.Е. Рахимжанов,
Ә.Ж. Сәдуақасов, А.Т. Керембаев, А.А. Ақпанов, Ш.А. Торез, А.Ж. Күйшіғарин, Н.А. Жанғожина, Б.С. Сейсенов,
Б.О. Қажрахимов, Г.С. Бағжаева, Г.В. Самойлова
Бағдарлама операторлары:
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі
Бастау Бизнес жобасы аясында кәсіпкерлік негіздерін оқыту
Б 26 бойынша оқу құралы Атамекен ҰКП. - Астана: Шаңырақ-Медиа ЖШС, 2018, - 250 б.
ISBN 978-601-7513-58-0
Оқу құралында Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасының екінші бағыты аясындағы
Бастау Бизнес кәсіпкерлік негіздеріне оқыту жобасы бойынша бизнесті ұйымдастыру мен жүргізудегі қажетті материалдар жинақталған, сонымен қатар тәжірибелік жұмыстар мен жаттығуларды орындауға жұмыс дәптері ұсынылып отыр.
Оқу құралы Бастау Бизнес жобасының қатысушыларына арналған және кәсіпкерлік қызметтің заманауи теориялары мен тәжірибелерін іс жүзінде қолданып, өз білімін жетіл- діремін деген кез келген адамға пайдалы.
ӘОЖ 005 (075) КБЖ 65.290я73
ISBN 978-601-7513-58-0 (C) Атамекен ҰКП, 2018
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ 6
модуль. КІРІСПЕ. БИЗНЕС-ОЙЛАУ ПСИХОЛОГИЯСЫ 8
Кәсіпкерлікке кіріспе. Өз ісіңді қалай бастау керек? 8
Кәсіпкер психологиясының негіздері 10
Ісіне жауапсыз кәсіпкердің тәуекелдері 13
Мақсат қою және бизнестегі белсенділік 15
модуль. СТАРТАП, ШОБ ЖӘНЕ АГРОБИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТІК
ҚОЛДАУ ШАРАЛАРЫ 21
ШОБ-ты мемлекеттік қолдау құралдары: Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға
арналған бағдарламасы 21
Бизнестің жол картасы-2020 бизнесті қолдау және дамытудың
бірыңғай бағдарламасы 26
Агробизнес 2017-2021 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы 32
Микрокредиттеу, кепілдендіру, субсидиялау 34
ШОБ субъектілерін несиелеу ерекшеліктері. Микрокредит алу үшін құжаттар тізбесі мен кезеңдері 39
модуль. БИЗНЕС-ИДЕЯНЫ ТАҢДАУ. НАРЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ 52
Бизнес-идеяны қалай таңдау қажет? 52
Бизнес-идеялар табыстылығын (өміршеңдігін) талдау. SWOT-талдау 54
Тауарларкөрсетілетін қызметтің өткізу нарығын талдау 56
модуль. МАРКЕТИНГ НЕГІЗДЕРІ 61
Маркетинг анықтамасы мен стратегиясы. 4Р маркетинг кешені 61
Нарықты сегменттеу 65
Нарықта өз тауашасын табу 66
Маркетингілік ілгерілету тәсілдері мен әлеуметтік желілер арқылы жарнамалау (SMM) 71
Тәжірибелік маркетингілік зерттеу (үй-үйді аралау) 74
модуль. САТУ (ӨТКІЗУ) НАРЫҚТАРЫ 76
Сату (өткізу) нарығының түрлері 76
Нарық сыйымдылығы 77
Мақсатты аудитория қажеттілігін талдау 79
Өңірдегі сату (өткізу) тізбегін құру 81
модуль. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ КООПЕРАЦИЯСЫ ЖӘНЕ
КӘСІПКЕРЛЕРДІҢ АГРОБІЛІКТІЛІК НЕГІЗДЕРІ 85
Ауылшаруашылық кооперациясының түрлері 85
Ауылшаруашылық кооперациясын қолдау құралдары 87
Өсімдік шаруашылығындағы агробіліктілік 91
Мал шаруашылығындағы агробіліктілік 111
модель. БИЗНЕС-ЖОСПАРЛАУ НЕГІЗДЕРІ 141
Бизнес-жоспар туралы түсінік және оның түрлері 141
Бизнес-жоспардың құрылымы 144
Бизнес-жоспардың бөлімдері (маркетингілік, ұйымдастырушылық, өндірістік, қаржылық) 145
модуль. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ 157
Қаржылық сауаттылық 157
Бизнес-жоспардың қаржылық моделінің негізгі ұғымдары 159
Бизнес-жоспардың қаржылық бөлімі 162
Түсімдер жоспары, ақша қаражаты қозғалысының болжамы 164
Залалсыздық нүктесі және жоба табыстылығы 169
модуль. САЛЫҚ РЕЖИМДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 172
ЖК ретінде мемлекеттік тіркелу 172
Салық міндеттемесі, салық түрлері мен бюджетке төленетін басқа да төлемдер түрлері, салық режимдері 177
Шағын бизнес үшін арнаулы салық режимін қолдану ерекшеліктері 179
Шаруа немесе фермер қожалықтары және ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер үшін арнаулы салық режимін қолдану ерекшеліктері 186
ЖК үшін жалпыға бірдей салық режимін қолдану ерекшеліктері 187
ЖК қызметін уақытша тоқтату және қайта жалғастыру 189
модуль. БИЗНЕСТІ ҚҰҚЫҚТЫҚ СҮЙЕМЕЛДЕУ 192
Кәсіпкерлер құқығы 192
Рұқсат беру жүйесі: ШОБ саласын реттейтін рұқсаттар, лицензиялар, ережелер мен стандарттар 196
Негізгі заң құжаттарын (шарттар, келісімдер, мәмілелер және т.б.)
толтыру қағидалары, негіздері 199
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тексеру 204
Қызметкерлерді басқару. Еңбек шарттары 211
модуль. БИЗНЕС ҮШІН ЭЛЕКТРОНДЫҚ ҚЫЗМЕТ НЕГІЗДЕРІ 214
Базалық цифрлық дағдылар және ашық үкімет 214
ЭЦҚ алу және қолдану тәртібі, электронды үкімет порталы, жеке
кабинетте жұмыс істеу дағдылары (www.pki.gov.kz және www.egov.kz) 216
Электрондық қызметтерді алу тәртібі мен тәсілдері 219
Мемлекеттік сатып алулардың бірыңғай порталы
www.goszakup.gov.kz 221
Электронды коммерция 222
модуль. БИЗНЕС-ЖОБАНЫ ҚОРҒАУ 226
Көпшілік алдында сөйлеу негіздері: шешендік өнер және
құрылымдық таныстыру (өзін-өзі таныстыру) дағдылары 226
Келіссөздер жүргізу дағдылары 231
Бизнес-жобаны қорғау бойынша тәжірибелік жұмыс 236
ГЛОССАРИЙ 240
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР 245
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 246
НОРМАТИВТІ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ТІЗІМІ 248
АЛҒЫ СӨЗ
Атамекен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы азаматтарымызды бизнестің қыр-сырына үйретіп, маңызды жұмыс атқаруда
Н. Назарбаев
Құрметті оқырман! Сіз табысты кәсіпкер болуды армандайсыз ба? Табысты бизнесті неден және қалай бастау керек екендігін білгіңіз келе ме? Салық есептілі- гі, бизнесті тіркеу және бизнес-жоспар жасауда қиындықтар туындай ма? Онда осы және басқа да сұрақтарға жауапты осы кітаптан табасыз.
Ұсынылып отырған оқу құралында Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарла- масының (бұдан әрі - Еңбек бағдарламасы) екінші бағыты аясындағы Бастау Бизнес кәсіпкерлік негіздеріне оқыту жобасы бойынша бизнесті ұйымдастыру мен жүргізудегі қажетті материалдар жинақталып, тәжірибелік жұмыстар мен жат- тығуларды орындауға жұмыс дәптері ұсынылып отыр. Бұл кітап кәсіпкерлік қыз- меттің заманауи теориялары мен тәжірибелерін іс жүзінде қолданып, өз білімін жетілдіремін деген кез келген адамға пайдалы. Кәсіпкерлік негіздерін оқыту бой- ынша оқу құралында кәсіпкерлік психологиясы; табысқа жетудің факторлары; тайм-менеджменттің тиімді ережелері; ісін жаңадан бастаған кез келген кәсіп- керге бизнесін жүргізу және маркетинг негіздеріне сүйене отырып бизнес-идея- сын талдау; ауылшаруашылық кооперациялары мен кәсіпкерлердің агробіліктілік негіздері; кәсіпкерлікті іске асыру үшін қаржылық жоспарлау мен бизнес-жоспар әзірлеу әдістемесі; кәсіпкерлік қызметке салық салу мен салық есептілігі; кәсіп- керлікті заңды тіркеу, кәсіпкердің құқықтары мен міндеттерін айқындау; бизнес үшін электрондық қызмет негіздері мен бизнес-жобаны қорғау бойынша ісін жаңа бастаған және жұмыс істеп жатқан кәсіпкерлердің бизнесін құру мен дамытуына қажетті барлық мәліметтерді қамтып отыр.
Бастау Бизнес жобасы 2016 жылы Маңғыстау облысының Жаңаөзен қаласы мен Мұнайлы ауданында және Ақтөбе облысының Темір ауданында 282 үміткердің қатысуымен пилоттық режимде бастау алды. Жобаның пайда болуы мен дамуына Атамекен Қазақстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасы (бұдан әрі - ҰКП) Төралқа төрағасы Т.А. Құлыбаев, Атамекен ҰКП Басқарма төрағасы А.И. Мырзахметов, Атамекен ҰКП Басқарма төрағасының орынбасары Э.Т. Жұмағазиев маңызды үлес қосты. Атамекен ҰКП бастамасымен Бастау Бизнес жобасы Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына енді.
Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы 2017 жылдан бастап ауыл халқын кәсіпкерлік дағдыларына оқытуға, сонымен бірге ауылшаруашылық кооперативтерін қалыптастыру қағидаттарына, сондай-ақ олар- дың бизнес-жобаларына қолдау жасауға бағытталған Бастау Бизнес жобасын жү- зеге асырады. 2017 жылғы нәтиже бойынша Бастау Бизнес жобасына еліміздің
80 ауданынан 15 000 адам қатысып, оның 3314-і өз бизнесін ашты. Ал 2018 жыл- дан бастап Бастау Бизнес жобасы 160 ауылдық аудандағы, облыс орталықтары мен 27 моноқалалардағы 30 000 адамды оқытатын ауқымды жоба болып табы- лады.
Бастау Бизнес жобасының (Еңбек бағдарламасының екінші бағыты) мақ- саты - еліміздегі жұмыссыз және өзін өзі жұмыспен қамтыған азаматтарды кәсіп- керлікпен айналысуға тарту арқылы олардың экономикалық белсенділігін арттыру болып табылады.
Атамекен ҰКП Бастау Бизнес кәсіпкерлік негіздеріне оқыту жобасының қаржылай емес қолдау операторы болып табылады.
Бағдарламаға қатысушылар жұмыссыздар (халықты жұмыспен қамту орта- лықтарында тіркелгентіркелмегеніне қарамастан), өзін өзі жұмыспен қамтыған- дар, кәсіпкерлік әлеуеті бар ісін жаңадан бастаған кәсіпкерлер, ауылшаруашылық кооперативтері мен олардың зейнет жасына жетпеген мүшелері, шаруа және фер- мер қожалықтары болып табылады.
Бастау Бизнес жобасы бойынша кәсіпкерлік негіздеріне оқыған Бағдарла- маға қатысушылардың оқу ақысы мемлекет есебінен, сондай-ақ оқығандарға шәкіртақы төленеді.
Оқыту барысында Бағдарламаға қатысушыларға кәсіпкерлікті жүргізу үшін идеялар әрі кәсіпкерлік қызмет негіздері жөнінде жан-жақты білім ұсынылады, со- нымен қатар кәсіпкерлікті қаржылай қолдау шаралары таныстырылады.
Бастау Бизнес жобасы бойынша кәсіпкерлік негіздеріне оқыту мынандай ке- зеңдерден тұрады:
тестілеу;
топтарда тәжірибелік оқыту бизнес-тәлімгерлік және жеке кеңес беру қағи- дасымен оқытылады;
бизнес-жобаларды қорғауға (таныстырылымға) дайындау;
іске қосылған бизнес-жобаларға 12 ай қолдау көрсетіледі. Оқытудың жалпы ұзақтығы 30 күнтізбелік күннен аспайды.
Оқыту процесіне міндетті түрде жеке кеңес беру, сондай-ақ қаржы алу мақса- тында бизнес-жобаны қорғау үшін көпшілік алдында сөйлеу дағдыларына үйре- тетін тренингілер кіреді.
Оқыту нәтижесі ретінде оқуды аяқтағаны туралы сертификат (бизнес-жоспар- ларды қорғағандар үшін) және оқуға қатысқаны туралы сертификат беріледі.
Қаржылай емес қолдау операторы Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры акционерлік қоғамы (бұдан әрі - АШҚҚҚ АҚ) жәненемесе микроқаржы ұйымы (бұдан әрі - МҚҰ) жәненемесе кредиттік серіктестіктер (бұдан әрі - КС) жәненемесе екінші деңгейлі банктер (бұдан әрі - ЕДБ) алдында Бастау Бизнес жобасына қатысушылардың микрокредит алуға өтінімдерін қарау жайында өтініш жасайды.
2021 жылға дейін Бастау Бизнес жобасы бойынша оқытылғандар саны 135 мың адам болады және солардың 27 мың адамы (20%) бизнестерін ашады деп болжануда. Солардың қатарында сіз де болуыңыз мүмкін!
1-МОДУЛЬ. КІРІСПЕ. БИЗНЕС-ОЙЛАУ ПСИХОЛОГИЯСЫ
Кәсіпкерлікке кіріспе. Өз ісіңді қалай бастау керек?
Кәсіпкер психологиясының негіздері
Ісіне жауапсыз кәсіпкердің психологиясы
Мақсат қою және бизнестегі белсенділік
КӘСІПКЕРЛІККЕ КІРІСПЕ. ӨЗ ІСІҢДІ ҚАЛАЙ БАСТАУ КЕРЕК?
Жеке ісіңізді бастамас бұрын, есіңізде бол- сын, кәсіпкерлік дегеніміз - мамандық, және де кез келген мамандық сияқты оны күн сайын игеру қажет. Өз ісінің шебері болу үшін көп күш салуыңызға тура келеді. Ең бастысы, қол жеткіз- ген жеріңізде тұрып қалмай, алға қарай жылжи беріңіз!
Сіз кәсіпкер ретінде бизнесіңіздің ең маңызды құрамдас бөлігі болып табыласыз,
себебі ісіңіздің басқарылуына және жетістікке жетуіне жауап бересіз. Қызмет- керлеріңіз бен компанияңыздың қызметіндегі нәтижелер үшін жауапкершілік алатыныңызды есте сақтаңыз.
Жеке істі бастау идеясының өзі сіздің өміріңізді, сол сияқты айналаңыздағы- лардың өмірін де айтарлықтай өзгертуге қабілетті аса маңызды шешіміңіз болып табылады. Аталмыш процесс қиын әрі негізгі уақыттан тыс жұмыс жасауға алып келсе де, тәжірибеңізді байытады.
Жеке ісіңіздің жетістігі тұлғалық мінездемеңізге, жағдайға және дағдыларға байланысты болады. Бойыңызда кәсіпкерлік қабілет пен дағдылар қаншалықты көп болса, істің жетістікке жету ықтималдығы соншалықты арта түседі. Қабілет мен дағдылар ерекшеліктері айналысатын қызмет түріне қарай ерекшеленеді.
Сіз тұлға ретінде белгілі бір қабілет пен дағдыларға иесіз. Егер белгілі бір дағ- дылар жетіспейтін болса, онда оларды машықтану немесе сабақ алу арқылы үйре- нуіңізге болады. Сонымен қатар жеке ісіңізге қажет дағдыларды сондай қабілеті бар адамдарды жалдау арқылы алуыңызға болады.
Әрі қарай жылжып, кәсіпкерлік қызметтің қыр-сырына кіріспей тұрып, кәсіп- керлікпен айналысу үшін қандай қабілет пен дағдыларыңыз бар екенін талдай кетейік. Оған сізге психологиялық тестілер (жұмыс дәптеріндегі Кәсіпкерлік қа- білетті анықтау деңгейі тестісінен өтіңіз) жәрдем береді.
Тәжірибе көрсеткендей, дәл осы тестілеу мынадай сауалдарға жауап беруге мүмкіндік береді:
Мен перспективалы бастаулардың бастамашысы болып, өз қызметкерлерімді соңымнан ертуге қабілеттімін бе?
Кәсіпкерлік қабілетім қандай деңгейде?
Ақша ұстай аламын ба? Ақша жасай аламын ба?
Идеяларымды қандай жолмен жүзеге асырамын?
Табысты кәсіпкерге қандай қабілет қажет? Және тағы басқа.
Сонымен бизнесті неден бастаймыз? Бизнесті бастау үшін, ең алдымен, барлық қорқыныш пен үрейді алып тастау керек! Алдыңызға нақты мақсат қойып, соған әрекет етіңіз! Кәсіпкер болу өте тиімді, себебі сіз тәуелсіз боласыз және өз ар- мандарыңыз бен қажеттіліктеріңізді жүзеге асыруға толық мүмкіндіктер ашылады. Сіздің бастапқы мүмкіндіктеріңізге сай жүзеге асырылып жатқан бизнестің дайын идеясын алып, болашақ бәсекелестердің кемшіліктерін анықтап, нарықты талдап, маркетингілік зерттеулер жүргізіңіз.
Жеке бизнесті бастауда кәсіпкер мынадай негізгі ережелерді білуі тиіс:
Ақшаны емес, болашақ ісіңізді ойлаңыз. Жақсы ойластырылған бизнес сізге міндетті түрде табыс әкеледі;
Табысқа жету үшін мақсат қойыңыз және қиыншылықтарды жеңе біліңіз. Бар- лық қиындықтар - уақытша құбылыс!
Табысты идеяны ойлап табыңыз және оны жүзеге асырыңыз!
Мақсат қойып, әрекет етсеңіз, барлық мүмкіндіктер ашылады!
Кәсіпкерлік адамнан толық күш-жігерді және жоғары мақсаттарға мән бе- руді талап етеді. Осыған байланысты өз арманы мен мақсаттарыңыздың аражігін ажырата біліп, қайсысын орындап, ал қайсысынан бас тарту қажеттігін білу қажет.
Кез келген адам бизнесті бастамас бұрын, ең алдымен, немен айналысу қажет- тігін анықтап алуы қажет.
Әдетте, ол адамның кәсібіне байланысты. Алдымен, кәсібі жоқ адамдарға қиын, бірақ осы санаттан да кәсіпкерлер аз емес.
Егер таңдау жасалса, оңай болады, бірақ әлбетте, бастапқы капиталды қай- дан алуға болады деген сұрақ туындайды. Басты мәселе оны қайдан алу емес, оны қажет мөлшерде уақытылы қайтара алуға деген сенімділігі. Осы сұрақта екі психологиялық мәселе тұр, ол - жауапкершілік пен тәуекелге баруға дайын болу. Егер осыған дайын болсаңыз, онда кәсіпкерлікті меңгеруде тағы бір қадам жасаға- ныңыз, болмаса, осы сәттен бастап кәсіпкерлікпен қоштасқаныңыз дұрыс.
Ең күрделісі - өз клиентін табу және өзіңізге тиімді бағамен тауарды сату мүм- кіндігі.
Бұл мүмкіндікті әрқашан қолдану қажет, осыған дағдыланса, сізге таңдау жа- сауға болады - өз қызметін жалғастыру қажет пе, әлде басқа жоғары деңгейге өту қажет пе? Егер сізде ынта (мотивация) болса, өзіңізге сенімді болсаңыз және кәсіп- керлер қатарынан табылуға дайын болсаңыз, онда өз бизнесіңіздің техника-эко- номикалық негіздемесін құруға дайындалыңыз. Бұл негіздеме болашақ кәсіпкер- лік қызметті жан-жақты қарап, табыс жолында кездесетін қиындықтарды түсінуге көмектеседі.
Бизнестің техника-экономикалық негіздемесін жасау үшін кәсіпкерліктің басты құжаты - бизнес-идеяларды, маркетинг жоспарын, қаржылық жоспарлауды және қызметкерлерді жоспарлаудан тұратын бизнес-жоспар құру қажет. Сонымен қатар толыққанды жұмыс істеу үшін меншікті қаражат пен жинақтаулар, отбасы мен туысқандар көмегі, несие, лизинг, гранттардан тұратын бастапқы капиталды іздестіру қажет.
Барлық осы процесс бизнесті дұрыс бастау үшін кезектесіп келетін әрекеттер- ден тұрады:
Өз күші мен мүмкіндіктерін талдау;
Бизнес-идеяны қалыптастыру;
Болашақ бизнестің жоспарын құру;
Өз бизнесін құру туралы шешім қабылдау;
Меншік түрін таңдау;
Заңды тіркелу.
Азаматтардың, оралмандардың және заңды тұлғалардың мүлікті пайдалану, та- уарларды өндіру, сату, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету арқылы таза кіріс алуға бағытталған, жекеменшік құқығына (жеке кәсіпкерлікке) не шаруашылық жүр- гізу немесе мемлекеттік кәсіпорынды жедел басқару құқығына (мемлекеттік кәсіп- керлікке) негізделген дербес, бастамашыл қызметі кәсіпкерлік болып табылады.
Кәсіпкер - өз ісін құрып, тәуекел етуге және эксперимент жасауға дайын, өз өмірін өзгерткісі келетін және көп әрі қажырлы еңбек ететін адам.
Кәсіпкер деп
кем дегенде бірнеше коммерциялық операцияны жүзеге асыруда табысқа жеткен;
өз ісінің орындалуына жеке өзі қатысатын;
өз ісінің нәтижесіне материалдық жауапкершілікті мойнына алатын;
істің даму бағытын таңдау кезінде шешім қабылдау құқығына ие болатын;
өз ісінен алынатын пайданы бөлу құқығы бар адамды айтамыз.
Осы нышандардың болуы кәсіпкерлік мәртебесіне қатыстылығы үшін қажет, бірақ өздеріңіз білетіндей, кепілді түрде табысқа ие болу жеткіліксіз.
КӘСІПКЕРЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, еңбегің мен
ақылың екі жақтап Абай Құнанбаев
Өзіңізді салыстыратын жалғыз адам бар,
ол өткен өмірдегі өзіңіз. Жақсы бола алатын жалғыз адамыңыз,
ол - қазіргі өзіңіз Зигмунд Фрейд
Бастамашыл кәсіпкерлердің басты назарында оның психологиялық дайындығы мен іс-әрекет етуге дайындығы болуы тиіс.
Ол үшін адам:
отбасын өзгерістер қажет екендігіне сендіру;
тұтынушыға сіздің тауарыңыз (қызметіңіз) қажет екендігін түсіндіру;
өзіңіздің тәуекелге, өзгерістерге және еңбекке дайын екеніңізді сендіру мүм- кіндігіне ие болу керек.
Кәсіпкердің дұрыс философиясын қалыптастыра алатын басты қасиеттерінің бірі - оның өзіне деген және күшіне деген сенімділігі.
Адамның сенімділігі оның жүріс-тұрысынан байқалады, себебі ол:
өз ойын өзгелерге жеткізе біледі;
өз сезімі мен әсершілдігін байқата біледі;
өзінің жеке пікірі бар;
өзгелерге өзгеше пікірді ұстану құқығын ұсынады;
белсенді және бастамашыл;
өз мақсаттарына жетуде табандылық байқатады;
өз бетінше шешім қабылдай алады.
Егер сіз кейбір қасиеттердің бойыңызда жоқ екендігін немесе толықтыру қа- жеттігін сезінсеңіз, онда асығыс шешім қабылдамаңыз. Алдымен, бизнесіңізге және өміріңізді өзгертуге не кедергі екенін түсініп алу керек.
Біздің күнделікті өмір сүру тәсіліміз қандай себептерге байланысты?
Біздің қаржылық жағдайымызға ма немесе өмірге деген көзқарасымызға ма?
Қалыптасқан тәртіпті өзгертудің жалғыз жолы - адамның өзінің көзқарасын өзгерту.
Өзгерістерге әкелетін екі себеп бар:
біріншісі - шабыт;
екіншісі - күйзеліс.
Өзгерістер үнемі болып жатады, бірақ қандай себептен өзгеруімізді біз өзіміз таңдаймыз.
Адамның жеке философиясы қалай қалыптасады? Басында оған біздің айна- ламыздағы (ата-аналарымыз, бауырларымыз, қарындастарымыз...) адамдар әсер етеді, кейін оған балабақша, мектеп, достар, институт және т.с.с. әсер етеді. Біздің
жеке қолданатын бағдарламамыз дұрыс ақпаратпен камтылған болса ғана дұрыс шешім қабылдай аламыз. Керісінше болса, шындық пен өтіріктің айырмашылығы- на жете алмай қаламыз да көп қателікке жол беріп, бұрыс шешімдердің нәтиже- лерімен күресуімізге тура келеді.
Жеке философияның қалыптасуы үшін комфорт аймағы секілді ұғымды түсінуіміз қажет.
Комфорт аймағы дегеніміз не?
Ол қажет пе?
Ол жақсы ма, әлде жаман ба?
Барлығы да адамның мүмкіншілік шегіне байланысты.
Комфорт аймағы әдемі естілгенімен, бірақ егер адам өз комфорт аймағынан шыға алмаса, оның өз өмірін өзгертуге және жақсартуға құлшынысы жоғалады. Ол өзінің ішкі шектеулерін жеңіп, комфорт аймағы шекарасынан шығып үйренбесе, осы жағдай жалғаса береді.
Комфорт аймағы дегеніміз - адамның шектелген өмірлік шекарасы, сонымен қатар үйреншікті өмір сүру ұстанымы.
Комфорт аймағында өмір сүретін адамда өз-өзін жетілдіруге, өз мүмкін- шілігін, білімі мен дағдыларын пайдалана отырып, белсенді іс-қимылдар жасауға құлшынысы болмайды. Бұл өз кезегінде, адам санасының дамымай регрессияға ұшырауына әкеліп соғады. Әрдайым күйзелісті жағдайда болу да жаман. Комфорт
аймағында біз күш жинаймыз, бірақ біз комфорт аймағынан шыққанда ғана дами аламыз.
Өз ісімізді бастауға не кедергі?
Қаржы тапшылығы
Жеке қорқыныштар
Мотивацияның төмендігі.
Қорқыныштарды жою үшін белгісіз нәрселерді белгіліге айналдыру керек. Бизнеске қатысты қорқыныштарды жою үшін ұсыныстар:
Өзіңізге ұнайтын бизнесті таңдаңыз;
Білімді болыңыз;
Сізді шабыттандыратын адамдармен араласыңыз;
Тайм-менеджмент құралдарын қолданыңыз;
Бизнес-жоспарыңызды жасаңыз;
Табысты болуға сеніңіз!
Әрине, кәсіпкердің әмбебап бейнесі болмайды. Қашан да жеңіске алып келетін немесе түбінде сәтсіздікпен аяқталатын стратегиялар болмайды.
Психологтердің ойынша, табысты кәсіпкерлердің көпшілігінің мінезінде, тем- пераментінде, шыққан тегінде, адамның өсіп-жетілген жағдайында, сана түрткісінің ерекшеліктерінде ортақ бір дүние бар. Түрлі психологиялық мектептер адамның өз ісін ұйымдастыруға деген қабілетін зерттеген.
Мысалы, темперамент адамның энергетикалық мүмкіндіктерін қалыптасты- ратын мінездің физиологиялық негізі ретінде: холерик идеяға жылдам құмартуы мүмкін, бірақ істі соңына жеткізбейді, ал меланхоликтің еңбекке қабілеттілігі төмен болғандықтан, жетістікке жетуге деген мүмкіндігі аз. Көптеген психологтердің пікірінше, стандарттан тыс шығармашылық ойлау, шешендік, математикалық қа- білеттер жақсы қызмет етеді.
Психологтер сіздің кәсіпкерлік қабілетіңізге әсерін тигізетін тағы бір маңызды фактор қоршаған ортаңыз деп санайды, яғни өмір мән-жайының сонау басынан бастап бүгінгі сәтке дейін тұлғаны қалыптастыру. Мысалы, зерттеулердің бірі еркін мамандыққа ие, фриланспен айналысқан ата-аналардың балалары табысты бизнес құрғанын көрсеткен. Психологтер бизнесмендердің шынайы өмірдегі жүріс-тұры- сын: барлық жаңалыққа деген алғырлық, сынға ашықтық, ойлау және мақсатқа лайық әрекет етуін зерттеген.
Бизнес-ойлау мен балық аулаушыны не байланыстыратынын білейік.
Жақсы балықшы бар және жаман балық аулаушы бар. Жақсы балықшы балық ауламай тұрып не істейді?
Теңіздің өзін және теңізде құстар көп ұшқан жерде балық болатындықтан, құстардың ұшып келу мен ұшып кету кезеңін зерттейді;
Жергілікті балықшылардан сол жерде қандай балықтар бар екенін сұрап біледі;
Сол теңізде кездесетін балыққа арналған қармақ пен балықтың тамағын ал- дын ала дайындайды;
Жақсы балықшы күте біледі. Ол қармақпен бір сағат, екі сағат, күні бойы оты- рады, бәрібір өзінің балығын аулайды.
Жаман балықшы не істейді? Ол, керісінше, шыдамсыз болып, тіпті балық аула- май кетіп қалуы да мүмкін. Мінеки, бизнесте де жақсы балықшы секілді шыдам- дылық, біліктілік пен дағды қажет.
ІСІНЕ ЖАУАПСЫЗ КӘСІПКЕРДІҢ ТӘУЕКЕЛДЕРІ
Адамдардың көбі жағдайларға байланысты, заңдарды білмей әрі бизнестің жа- уапкершілігін түсінбей, бизнеспен жауапсыз айналысуға құмар.
Төменде ісіне жауапсыз кәсіпкерлердің бірқатар іс-әрекетін келтіреміз:
несиені төлеу бойынша қарыз алушының міндеттемесін орындамау немесе орындауды лайық деп таппау;
несиені мақсатсыз қолдану;
несиені жаппай тұрып тіркелген жеке кәсіпкерлігін жауып тастау;
салықты төлеуден жалтару;
алаяқтық, қолдарды, мөрлерді, құжаттарды және сату-сатып алу шартын қол- дан жалған жасау;
жалған кәсіпкерлік.
Кәсіпкердің жосықсыз әрекеттерінің бірі несиені төлеуде қарыз алушының міндеттемесін орындамау немесе орындауды лайық деп таппау.
Микрокредит төлеу бойынша тәуекелдер
Іс-әрекет
Тәуекелдер (бұл несімен қауіпті?)
Өтеу кестесіне сай қарызды төлеу бойынша міндеттемелерді қарыз алушының орындамауы немесе тиісті орындамаған жағдайда
Сыйақы мен несие бойынша қарызды мерзімінен бұрын қайтару міндеттеледі
Негізгі борыш пен сыйақыны уақы- тында өтемегені үшін төленетін тұрақсыздық мөлшері (айыппұл, өсімпұл)
90 (тоқсан) күн ішінде мерзімі өткен әрбір күн үшін көзделген сыйақының екі еселенген мөлшерінде өсімақы төлейді, бірақ мерзімі өткен әрбір күн үшін есептелген берешек сомасынан 0,5% көп емес, 90 күн өткен соң әрбір кешіктірілген күн үшін кешік- тірілген төлем сомасынан мөлшері 0,03% төленеді, бірақ Шарттың қолданылуының әрбір жылы үшін берілген несие сомасынан 10% көп емес
Кредиттің мақсатты тағайындалуы бойынша пайдалануды растау
Кредитті алған күннен бастап 90 жұмыс күн ара- лығында кредиттің мақсатты қолданылуын растай- тын құжаттарды ұсыну қажет. Мақсатты тағайын- далуы бойынша кредитті пайдалануды растайтын құжаттарды ұсынбаған жағдайда, кредит мақсатсыз пайдаланылған болып есептеледі
Кредиттің мақсатты тағайындалуы бойынша пайдалануды растайтын жалған сату-сатып алу келісім-шарт- тары мен құжаттарды ұсыну (мал, құрал-жабдық және т.б. сатып алу)
Кредит мақсатсыз пайдаланылған болып есептеледі
Кредитті мақсатсыз пайдалану
Несие бойынша қарызды мерзімінен бұрын қай- тару міндеттеледі және 25% мөлшерінде айыппұл төленеді
Қарызға алушы Шарттың талаптарын орындамаған немесе тиісті орында- маған жағдайда
Қарыз беруші алдында оған жеке меншік құқығымен тиесілі мүлікпен, соның ішінде шотта- рында теңгемен және шет елдік валютамен жауап береді
Кредитті мақсатты пайдалану бой- ынша қызмет түрін өзгерту
Қарыз берушінің алдын-ала жазбаша келісімінсіз, жүзеге асыру мақсатында алынған кредит алған қызмет түрін алып тастау немесе өзгерту туралы құрылтай және өзге құжаттарына өзгерістер енгіз- беу, сонымен қатар Шарт бойынша міндеттемелерді толық орындағанға дейін қызмет түрін тоқтатпау
Кредитті алған күннен бастап 180 күнтізбелік күн аралығында жаңа тұрақты жұмыс орындарын ашпау және әрбір жаңа жұмыс орнына ең- бек шартын жасамау
Шартта көрсетілген көлемде айыппұл төлеп, алынған кредит сомасын толық көлемде 3 жұмыс күні аралығында қайтаруы тиіс
Кәсіпкердің жөнсіз әрекеттерінің бірі - салықты төлеуден жалтару және кре- дитті жаппай тұрып ЖК қызметін тоқтату. Бұл кәсіпкерге қандай қауіп төндіретінін қарастырайық.
Салық төлеу бойынша тәуекелдер
Іс-әрекет
Тәуекелдер (бұл несімен қауіпті?)
Мемлекеттік кіріс органының салық есептілігін ұсынуды тоқтата тұру туралы шешімінің қолданылуы кезеңінде қызметті жүзеге асыру
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодекстің
271-бабы. Мемлекеттік кіріс органының салық есептілігін ұсынуды тоқтата тұру туралы шешімінің қолданылуы ке- зеңінде қызметті жүзеге асыру ескерту жасауға әкеп соға- ды. Әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекет - жекеше нотариустарға, жеке сот орындаушыларына, адвокаттарға, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне немесе коммерциялық емес ұйымдарға -
40 айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшерінде айыппұл
салуға әкеп соғады.
Кредит мерзімінің аяқталуына дейін ЖК қызметін тоқтату
Салық органы үш жұмыс күні ішінде қызметін тоқтату ту- ралы салық өтінішін алған күннен бастап: қызметін тоқта- татын жеке кәсіпкердің банк шоттарындағы ақша қалдығы мен қарыздары туралы ақпараттарды беру туралы банктер мен банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүргізетін ұйымдарға хабарлама жібереді. Сәйкесінше кредит бойын- ша қарыздар анықталған жағдайда ЖК кредит бойынша қа- рызды мерзімінен бұрын жабуы тиіс немесе оның қызметін тоқтатуға кредит сомасын толық жапқанша тыйым салынады
12 ЕТЖМ (339 408 теңге
2018 жылы) аса жылдық табыс тапқан жағдайда
Міндетті салық есептілігінде тұруы тиіс
Салықтарды төлеуден жалтару
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде орнатылған мөлшерде айыппұлдар, өсімпұлдар салынады. Банк шотта- рына тыйым салынады
Ісіне жауапсыз кәсіпкер болмас үшін сізге:
Барлық заңнамалар, ережелер, нормалар мен Кәсіпкерлік кодексі, Азаматтық кодекс, Әкімшілік кодексі, Салық кодекстері міндеттемелерін орындап, Қазақстан Республикасы Конституциясы аясында қызмет жасау;
Кредит бойынша берешекті төлеу шартының барлық міндеттемелерін орындау;
Кредитті толық өтемейінше ЖК-ны жаппау;
Салықтар мен басқа да міндеттемелерді төлеудің барлық мерзімдерін сақтау;
Кредитті мақсатқа сай пайдалану;
Жалған қол қою, мөр, құжаттар мен сатып алу-сату шартын қолдан жасамау;
Кәсіпті бастағанда маркетингілік зерттеулер мен өнімді өткізу нарығының талдауын пайдаланып, анағұрлым табысты, жоғары пайда әкелетін, сұранысы бар бизнес-идеяларды таңдау;
Қаржы-заңгерлік сауаттылығыңыздың болуы және өміршең бизнес-жоспар құру қажет.
Жоғарыдағыны қорытындылай келе, заңсыз жұмыс жасап, үлкен айыппұл мен өсім төлегенше заңды жұмыс істеген тиімді, заңгерлер айтпақшы, заңды білмеу жа- уапкершіліктен босатпайды.
МАҚСАТ ҚОЮ ЖӘНЕ БИЗНЕСТЕГІ БЕЛСЕНДІЛІК
Мақсатқа жету мотивациясы түсінігінің қолданылуы адамның белсенділігін түсіндіруге бағытталады, яғни мен табысты бизнесмен болғым келеді деген мүд- десі көп болған сайын, мақсатқа табысты жетуге ықтималдығы күшейеді, бірақ биз- нес тәжірибесінде барлығы ондай мақсат қоймайды.
Осындай мәселелер бизнес адамының мақсатқа жетудегі белсенділігіне әсер етіп, мақсаттарды теріс құру арқылы негативті анықтайды. Бизнеске келу себебінің
Кедейшілік өмірден шаршадым, Менің түсінгенім, кәсіби салада менде болашақ жоқ және басқа нәрсемен шұғылдану қажеттігін түсіндім деген секілді ойлары осындай мақсат құруға мысал бола алады. Мұнда адамның жеткісі келетін мақсаты емес, керісінше неден құтылғысы келетінін түсіндіруге болады.
Мақсатқа жету мотивациясы - бір сөзбен айтқанда, тану, құрметтеу мен әлеу- меттік маңыздылық секілді негізгі қажеттіліктерден туындайтын адамның табысқа жетуіне ұмтылысы.
Стивен Ковидің анықтамасы бойынша дағды - білім, біліктілік пен қажеттіліктің ұштасуы. Білім - не жасау керек және не үшін керек екенін анықтайтын теориялық парадигма. Біліктілік қалай жасау керектігін анықтайды. Ал қажеттілік - жасағым келеді деген мотивация. Қандай да бір нәрсені дағдыға айналдыру үшін осы үш нәрсе керек. Мен қызметкерлеріммен, әйеліммен және балаларыммен қарым-қа- тынаста тиімсіз болуым мүмкін, себебі оларға үнемі өз көзқарасымды айта отырып, олардың көзқарасын тыңдамауым мүмкін. Егер мен адамдармен қарым-қатынас жасаудың дұрыс қағидаларын ұғынбасам, мүмкін оларды тыңдау керектігін түсін- бес те едім.
Қазақтың тойларында ең көп айтылатын Аңсаған армандарыңа жетіңдер де- ген тілек. Бұл - өте тамаша тілек, бірақ көбіне орындала бермейтін тілек. Бұның басты себебі - біздің армандарымыз анық емес, бұлыңғыр, ең бастысы - қағазға түсірілмеген, жүйеленбеген, орындалатын уақыты мен оған қажетті ресурстар бел- гіленбеген.
Дүниедегі ең бай, үлкен жетістіктерге жеткен 500 адаммен сұхбаттасып, сол 30 жылдық зерттеуінің негізінде Ойлан және байы деген кітап жазған Наполеон Хиллдің айтуынша, 100 адамның екеуі ғана өз арман-тілегін қағазға түсіріп, жүйе- леп, жоспарлап, сол жоспар негізінде өмір сүреді екен. Әдетте, сол адамдар үлкен жетістіктерге жетеді. Наполеон Хиллдің мына сөзін мектептер мен мекемелердің маңдайшасына, мәрмәр тасқа қашап жазып қою керек. Хилл мырза: Адамның са- насы неге сенсе, адам соған қол жеткізе алады, дейді. Оның айтуынша: Менің, қазіргі тілмен айтқанда, миллионер таныстарым бар. Солардың біреуін бала күні- нен білемін, ол 40 жасымда бір миллион долларлық дүние-мүлкім, жақсы үй мен қымбат көлігім болуы керек дейтін. Айтқанындай болды. Бай болуы үшін адам сол байлықты жақсы көруі керек, сол байлықтың бейнесін көзіне елестетіп, санасына сіңіруі керек. Байлықты, байларды жек көретін адам ешқашан бай бола алмайды. Мұндай адамдар түстік өмірің болса, кештік мал жина деген қағида бойынша өмір сүрмейді.
Иә, кәсіпкер болу қиын шығар, бірақ миллионерлердің төрттен үш бөлігі осы кәсіпкерлер қатарынан екен. Тағы да айта кету керек, адам табысқа қателіктер жа- сай отырып, күрмеуі қиын мәселелерді шеше отырып жетеді.
Бизнесте мақсат қою - ең үнемді (рентабельді) жолдармен жетуге болатын және мақсаттарды құру көзқарасынан адамның өз қызметін тәжірибелік тұрғыда ұғыну. Мақсаттар SMART талаптары бойынша құрылу қажет.
SMART - мақсаттар құру процесінде мақсаттарды нақты анықтау критерий- лері.
SMART бойынша мақсаттар критерийлері:
S
Specific
Нақты
Түпкі нәтиже қандай? Жүзеге асыру нышандары?
M
Measurable
Өлшемді
Қанша?
A
Achievable
Қолжетімді
Мүмкін бе?
R
Relevant
Маңызды\іске қатысты
Қажет пе?
T
Time-bound
Мерзімі шектелген
Қашан?
Тайм-менеджмент - өзіндік уақыт ресурстарын жедел жоспарлау, бақылау жүргізу болып табылады. Өз уақытын тиімді пайдаланатын адамдар қызықты өмір сүріп, өз жұмысын аз уақыт шығынымен жасайды.
Тайм-менеджменттің әдістерін тиімді пайдалану - шұғыл әрекеттер арқылы көп жұмыс жасау немесе өнімділікті жоғарылатуды көздемейді. Мұнда уақыт то- наушыларын жойып және керек емес міндеттерден арылу арқылы жеке тиімділік- ті жоғарылату туралы сөз болады.
Уақытты текке жоғалту уақытты тонаушыларға байланысты, бұларға күні бойы өзіміз істейтін, орынды екеніне мән бермейтін, жүздеген мәнсіз, ұсақ істерді жатқызуға болады: поштаны жиі тексеру, әлеуметтік желілердегі хабарламалар мен ақпараттарды қарау, әріптестермен мән-мағынасы жоқ әңгімелер.
Адамның істің негізгі мақсатынан ауытқуға бейімдігі маңызды әрі қажет ша- раларды жақсы күндерге, яғни кейінге қалдырғысы келетіндігімен түсіндіріледі. Парето принципі - әлеуметтанушы Вильфредо Парето енгізген эмпирикалық қағида, жалпы алғанда іске 20% күш салу 80% нәтиже береді, ал қалған 80%
күш-жігер тек 20% нәтиже береді дегендей қалыптастады.
Уақытты басқаруға қосымшада бұл қағида былай көрініс тапқан:
Істің 20%-і (және кеткен уақыт) 80% нәтиже береді; істің 80%-і (және кеткен уақыт) 20% нәтиже береді. Осыған байланысты, алдымен, істің жоғары нәтиже бе- ретін 20% бөліп алып, содан бастау керек.
Басымдықты тиімді орналастыру үшін тағы бір құрал Эйзенхауэр матрицасы деп аталады. Саяси және әскери қызметкер, АҚШ президенті Дуайт Эйзенхауэр өте табысты адам болып, барлық ағымдағы істерді 4 санатқа бөлген:
Шұғыл және маңызды;
Маңызды, бірақ шұғыл емес;
Шұғыл, бірақ маңызды емес;
Маңызды да емес, шұғыл да емес.
Бірінші санат: Шұғыл және маңызды - ең алдымен, бүгін және қазір істейтін істер: оларды кейінге қалдыру болашақта көптеген қиындықтар туғызады. Оларды бағыныштыларға беруге болмайды - оны өзіңіз дереу жасауыңыз керек.
Екінші санат: Маңызды, бірақ шұғыл емес істер. Назар аударыңыз, сіздің күш-жігеріңіз осында жұмсалуы тиіс!
Бұл - матрицаның ең тиімді секторы. Сіз мұнда шын мәнінде ойланып, жоспар- лап, нақты істермен айналысасыз.
Үшінші санат: Шұғыл, бірақ маңызды емес - олар сіздің көп уақытыңызды алуы мүмкін. Сондықтан ондай істерді басқа біреуге беруіңізге болады.
Төртінші санаттағы істерді (маңызды да емес, шұғыл да емес) күнделікті тізімнен қорықпай сызып отырсаңыз болады.
Эйзенхауэр матрицасы негізінде күнделікті кестені толтырып отырсаңыз бо- лады.
№
Істер
Шұғыл істер
Шұғыл емес істер
1
Маңызды істер
Кризисті жағдайларды шешу, басты жобалар
Жаңа мәселелерді жоспарлау, қарым-қатынас орнату
2
Маңызды емес істер
Іскерлік қоңыраулар, хаттар, мәжілістер
Ұсақ ағымдағы жұмыстар, уақыт тонаушылар
Жалқауланбай осы қарапайым кестені толтырып, өзіңіздің күніңізді жоспарлау жүйесіне енгізсеңіз болады.
Тайм-менеджменттің басты 7 қағидасы
қағида. Өз іс-әрекетіңізді жоспарлаңыз
Кез келген жұмыста жақын арадағы уақытқа істі жоспарлаудың зор мәні бар. Іс-әрекеттердің нақты жоспары, қай жерде болмасын нәтижелілікті (жеке немесе кәсіби) жоғарылатуға септігін тигізеді.
Есте сақтаңыз, барлық табысты адамдар өз өмірін жоспарлайды. Тайм-менеджменттің маңызды аксиомалары:
Мақсаттарыңызды жазбаша тіркеп отырыңыз. Егер қағазда немесе элек- тронды нұсқада сіздің мақсатыңыз жазылмаса, ол мақсат жоқ болып есептеледі.
Өз күніңізді жоспарлаңыз. Алдын ала жоспарланып құрылған тапсырмалар тізімдері кез келген қызметтің өнімділігін 25%-ға арттырады.
Үлкен тапсырмаларды бөлшектеңіз. Тапсырмалар жоспарын күнделікті бөліп отырыңыз.
Келеңсіз форс-мажор жағдайлар болатынын ескеріп, уақыт резервін сақтап отырыңыз.
қағида. Күтілетін нәтижені нақты мақсаттар мен міндеттерге құрыңыз. Стратегиялық және тиімді жоспарлау сауатты мақсат құрусыз мүмкін емес. 3-қағида. Өзіңіздің іс-әрекеттер жоспарын тіркеп отырыңыз
Өз жоспарларыңыз бен міндеттеріңізді көрнекі және нақты етудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар.
Гант диаграммасы (ағылшынның Gantt chart, кесінділер диаграммасы, Гант кестесі) - бағаналы диаграммалар (гистограммалар) жоспарды, кез келген жоба үшін жұмыс кестесін суреттеу үшін пайдаланылады. Бұл жобаларды жоспарлау әдістерінің бірі болып табылады.
Гант диаграммасы (ағылшынның Gantt chart, кесінділер диаграммасы, Гант кестесі) - бағаналы диаграммалар (гистограммалар) жоспарды, кез келген жоба үшін жұмыс кестесін суреттеу үшін пайдаланылады. Бұл жобаларды жоспарлау әдістерінің бірі болып табылады.
Сондай тәсілдердің бірі Гант диаграммасы. Гант диаграммасы шағын және орта бизнестегі жұмыстардың түрлі кезеңдерін көрсетуге бағытталған. Ол маңызды екі осьтен құрылады: істер және уақыт. Әрбір уақыт аралығына белгілі бір тапсырманы орындау жүктеледі. Диаграммада негізгі блоктардан бөлек жұмысты орындау пайызын көрсететін қосымша бағана қолда- нылады.
Гант диаграммасы
қазан
қараша
1
7
14
21
28
31
1
2
3
4
5
6
7
Үй жобасы
Материалдар
Үй құрылысы
Бау-бақшаны егу
Үй құрылысын аяқтау
Үлкен мақсаттарды тапсырмаларға бөліңіз (қажет болса)
Негізгі тапсырмаларды жазып алып, басымдықтарын анықтаңыз
Ағымдағы жағдайды және ресурстарды талдаңыз
Ресурстарды таңдап және жауапты адамдарды белгілеңіз, бірнеше нұсқаны қарап шығыңыз
Қызметкерлеріңіз үшін мақсаттарды құрыңыз және жазып алыңыз (SMART)
Мерзімдерін келісіңіз. Уақыттарын жоспарлауды соңғы тапсырмадан бастаңыз
Тапсырмалардың орындалу прогресін түрлі-түсті бояулармен бояңыз.
Гант диаграммасында ағымдағы жобаның орындалу мерзімдері мен уақыт ұзақтығы бойынша орындалу кезектілігі көрсетіледі.
қағида. Басымдықтарды анықтаңыз
Басты мақсатты уақытылы және нақты анықтау - өте қажетті және дұрыс шешім. Бірақ басты мәселе қиындығы әртүрлі тапсырмаларды біртіндеп орындау. Басымдықтарды анықтау үшін қарапайым АВСD тәсілін қолдануға болады.
А - ағымдағы күннің ең басты ісі, B - маңыздылығы төмендеу, С - маңыз- дылығы орташа және т.с.с.
қағида. Бастыларына мән беріңіз
Уақытты босатудың әрекеттегі техникасы - делегирлеу.
Делегирлеу - өз істеріміздің бір бөлігін басқа адамдарға жүктеу тәсілі
4D ережесі
Есте сақтаңыз!
Кез келген тапсырмаларды басқа біреуге беру тиімді болса (қаржы және уақыт шығыны тұрғысынан), онда ол тапсырмаларды басқа адамдарға берген жөн. Сіздің жеке уақытыңыздың құны жоғары болған сайын, соғұр- лым қосымша және маңыздылығы төмен істерді басқа адамдарға жүкте- геніңіз жөн.
Есте сақтаңыз!
Кез келген тапсырмаларды басқа біреуге беру тиімді болса (қаржы және уақыт шығыны тұрғысынан), онда ол тапсырмаларды басқа адамдарға берген жөн. Сіздің жеке уақытыңыздың құны жоғары болған сайын, соғұр- лым қосымша және маңыздылығы төмен істерді басқа адамдарға жүкте- геніңіз жөн.
Уақытты үнемдеудің тағы бір маңызды дағдысы жоқ деп айта білу.
Жоқ деп айта білу, ең алдымен, сізге ешнәрсе әкелмейтін, қайтарымы жоқ істер мен адамдарға айтылады.
қағида. Өз тәжірибеңізді талдап, тайм-менеджменттің ережелерін құрыңыз.
Өз қателеріңізді зерттеп, оны түзетудің жолдарын іздеңіз. Егер уақытыңыздың босқа кетіп жатқанын сезінсеңіз, тоқтап, талдау жасап, үзілістен кейін өз әрекет- теріңізді оңтайлы етуге тырысыңыз.
қағида. Демалуды жоспарлаңыз
Табыс пен жеке тиімділіктің соңына түсіп кетпеңіз, демалысты да ұмытпаңыз.
Уақытты басқаруда жақсы демалыс - табыстылықтың маңызды құраушысы.
Табысты бизнеске жол жеңістерден ғана тұрмайды, бұл - жеңілістер де, бұл - сенімділік пен күмән, бұл - өзін өзін дамытуға жол екенін ешқашан ұмытпаңыз.
Табыстылық факторлары - сіздің керемет өміріңіздің іргетасы.
Жаттығусыз олимпиада чемпионы бола алмайтыныңыз секілді, табысқа жету жолында жәрдем беретін, табыстың жету негізін қалайтын табыстылық факторла- рын білу қажет.
Табысты болудың тағы да бір маңызды факторларына табандылық пен сенімділікті жатқызуға болады, яғни таңдаған мақсатыңызға жетудегі табандылық пен өз-өзіне деген сенімділік. У. Черчиль өз шәкірттеріне Ешқашан, ешқашан, ешқашан, ешқашан жеңілмеңіз деп айтқан.
Сенімділікке ие болу үшін біреулерге өзімен ұзақ та табанды түрде жұмыс жасауы керек, ал кейбірі бала кезінен өзі өзіне сенімді. Көбінде өзіне деген сенімділікке әлеуметтік аспектілер мен жеке жетістіктер себеп болады. Сондықтан да алдымен әлеуметтік пікірден сырттап, өзіңді дамытумен жұмыс жасаған жөн.
Өзіне сенімді адам жетістіктерін, ал өзіне сенімсіз адам сәтсіздіктерін үнемі еске алады.
Біз енді мақсатымыз болып, қаржылық тәуелсіздікке ұмтылсақ, онда біздің қолымыздан барлығы да келеді. Енді Брайан Трейсидің постулаттарын келтіріп көрейік.
Брайан Трейсидің табысқа жетудің 6 факторы:
Өмірде өз құндылықтарыңызды анықтаңыз
Өзіңізге қаржылық еркіндік не екенін анықтаңыз
Қаржылық еркіндікке қалай жететіңізді анықтап, жоспар құрыңыз
Бір мақсатты таңдаңыз және тез арада әрекет етіңіз!
Өзіңіздің күшті және әлсіз жақтарыңызды анықтаңыз.
Өзіңізді әрдайым жетілдіріп отырыңыз.
Менің қолымнан келмейді немесе мен мұны істей алмаймын деген ойдан ау- лақ болыңыз. Кез келген тәжірибені оң қабылдаңыз, сізді не нәрсе де, яғни жеңіс те, жеңіліс те табысқа жетелейді.
2-МОДУЛЬ. СТАРТАП, ШОБ ЖӘНЕ АГРОБИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ ШАРАЛАРЫ
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЕҢБЕК НӘТИЖЕЛІ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖӘНЕ ЖАППАЙ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ 2017-2021 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАСЫ
БАСТАУ БИЗНЕС ЖОБАСЫ АЯСЫНДА КӘСІПКЕРЛІК НЕГІЗДЕРІН ОҚЫТУ БОЙЫНША
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
ӘОЖ 005 (075) КБЖ 65.290я73 Б 26
Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы Бизнес-коммуникацияны мемлекеттік тілде дамыту департаментінің жобалық тобы мен Бастау жобасының бизнес-тренерлері әзірлеген: Б.Е. Оразғалиев, Н.Е. Жұлдызбаев, Т.Е. Рахимжанов,
Ә.Ж. Сәдуақасов, А.Т. Керембаев, А.А. Ақпанов, Ш.А. Торез, А.Ж. Күйшіғарин, Н.А. Жанғожина, Б.С. Сейсенов,
Б.О. Қажрахимов, Г.С. Бағжаева, Г.В. Самойлова
Бағдарлама операторлары:
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі
Бастау Бизнес жобасы аясында кәсіпкерлік негіздерін оқыту
Б 26 бойынша оқу құралы Атамекен ҰКП. - Астана: Шаңырақ-Медиа ЖШС, 2018, - 250 б.
ISBN 978-601-7513-58-0
Оқу құралында Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасының екінші бағыты аясындағы
Бастау Бизнес кәсіпкерлік негіздеріне оқыту жобасы бойынша бизнесті ұйымдастыру мен жүргізудегі қажетті материалдар жинақталған, сонымен қатар тәжірибелік жұмыстар мен жаттығуларды орындауға жұмыс дәптері ұсынылып отыр.
Оқу құралы Бастау Бизнес жобасының қатысушыларына арналған және кәсіпкерлік қызметтің заманауи теориялары мен тәжірибелерін іс жүзінде қолданып, өз білімін жетіл- діремін деген кез келген адамға пайдалы.
ӘОЖ 005 (075) КБЖ 65.290я73
ISBN 978-601-7513-58-0 (C) Атамекен ҰКП, 2018
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ 6
модуль. КІРІСПЕ. БИЗНЕС-ОЙЛАУ ПСИХОЛОГИЯСЫ 8
Кәсіпкерлікке кіріспе. Өз ісіңді қалай бастау керек? 8
Кәсіпкер психологиясының негіздері 10
Ісіне жауапсыз кәсіпкердің тәуекелдері 13
Мақсат қою және бизнестегі белсенділік 15
модуль. СТАРТАП, ШОБ ЖӘНЕ АГРОБИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТІК
ҚОЛДАУ ШАРАЛАРЫ 21
ШОБ-ты мемлекеттік қолдау құралдары: Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға
арналған бағдарламасы 21
Бизнестің жол картасы-2020 бизнесті қолдау және дамытудың
бірыңғай бағдарламасы 26
Агробизнес 2017-2021 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы 32
Микрокредиттеу, кепілдендіру, субсидиялау 34
ШОБ субъектілерін несиелеу ерекшеліктері. Микрокредит алу үшін құжаттар тізбесі мен кезеңдері 39
модуль. БИЗНЕС-ИДЕЯНЫ ТАҢДАУ. НАРЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ 52
Бизнес-идеяны қалай таңдау қажет? 52
Бизнес-идеялар табыстылығын (өміршеңдігін) талдау. SWOT-талдау 54
Тауарларкөрсетілетін қызметтің өткізу нарығын талдау 56
модуль. МАРКЕТИНГ НЕГІЗДЕРІ 61
Маркетинг анықтамасы мен стратегиясы. 4Р маркетинг кешені 61
Нарықты сегменттеу 65
Нарықта өз тауашасын табу 66
Маркетингілік ілгерілету тәсілдері мен әлеуметтік желілер арқылы жарнамалау (SMM) 71
Тәжірибелік маркетингілік зерттеу (үй-үйді аралау) 74
модуль. САТУ (ӨТКІЗУ) НАРЫҚТАРЫ 76
Сату (өткізу) нарығының түрлері 76
Нарық сыйымдылығы 77
Мақсатты аудитория қажеттілігін талдау 79
Өңірдегі сату (өткізу) тізбегін құру 81
модуль. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ КООПЕРАЦИЯСЫ ЖӘНЕ
КӘСІПКЕРЛЕРДІҢ АГРОБІЛІКТІЛІК НЕГІЗДЕРІ 85
Ауылшаруашылық кооперациясының түрлері 85
Ауылшаруашылық кооперациясын қолдау құралдары 87
Өсімдік шаруашылығындағы агробіліктілік 91
Мал шаруашылығындағы агробіліктілік 111
модель. БИЗНЕС-ЖОСПАРЛАУ НЕГІЗДЕРІ 141
Бизнес-жоспар туралы түсінік және оның түрлері 141
Бизнес-жоспардың құрылымы 144
Бизнес-жоспардың бөлімдері (маркетингілік, ұйымдастырушылық, өндірістік, қаржылық) 145
модуль. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ 157
Қаржылық сауаттылық 157
Бизнес-жоспардың қаржылық моделінің негізгі ұғымдары 159
Бизнес-жоспардың қаржылық бөлімі 162
Түсімдер жоспары, ақша қаражаты қозғалысының болжамы 164
Залалсыздық нүктесі және жоба табыстылығы 169
модуль. САЛЫҚ РЕЖИМДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 172
ЖК ретінде мемлекеттік тіркелу 172
Салық міндеттемесі, салық түрлері мен бюджетке төленетін басқа да төлемдер түрлері, салық режимдері 177
Шағын бизнес үшін арнаулы салық режимін қолдану ерекшеліктері 179
Шаруа немесе фермер қожалықтары және ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер үшін арнаулы салық режимін қолдану ерекшеліктері 186
ЖК үшін жалпыға бірдей салық режимін қолдану ерекшеліктері 187
ЖК қызметін уақытша тоқтату және қайта жалғастыру 189
модуль. БИЗНЕСТІ ҚҰҚЫҚТЫҚ СҮЙЕМЕЛДЕУ 192
Кәсіпкерлер құқығы 192
Рұқсат беру жүйесі: ШОБ саласын реттейтін рұқсаттар, лицензиялар, ережелер мен стандарттар 196
Негізгі заң құжаттарын (шарттар, келісімдер, мәмілелер және т.б.)
толтыру қағидалары, негіздері 199
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тексеру 204
Қызметкерлерді басқару. Еңбек шарттары 211
модуль. БИЗНЕС ҮШІН ЭЛЕКТРОНДЫҚ ҚЫЗМЕТ НЕГІЗДЕРІ 214
Базалық цифрлық дағдылар және ашық үкімет 214
ЭЦҚ алу және қолдану тәртібі, электронды үкімет порталы, жеке
кабинетте жұмыс істеу дағдылары (www.pki.gov.kz және www.egov.kz) 216
Электрондық қызметтерді алу тәртібі мен тәсілдері 219
Мемлекеттік сатып алулардың бірыңғай порталы
www.goszakup.gov.kz 221
Электронды коммерция 222
модуль. БИЗНЕС-ЖОБАНЫ ҚОРҒАУ 226
Көпшілік алдында сөйлеу негіздері: шешендік өнер және
құрылымдық таныстыру (өзін-өзі таныстыру) дағдылары 226
Келіссөздер жүргізу дағдылары 231
Бизнес-жобаны қорғау бойынша тәжірибелік жұмыс 236
ГЛОССАРИЙ 240
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР 245
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 246
НОРМАТИВТІ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ТІЗІМІ 248
АЛҒЫ СӨЗ
Атамекен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы азаматтарымызды бизнестің қыр-сырына үйретіп, маңызды жұмыс атқаруда
Н. Назарбаев
Құрметті оқырман! Сіз табысты кәсіпкер болуды армандайсыз ба? Табысты бизнесті неден және қалай бастау керек екендігін білгіңіз келе ме? Салық есептілі- гі, бизнесті тіркеу және бизнес-жоспар жасауда қиындықтар туындай ма? Онда осы және басқа да сұрақтарға жауапты осы кітаптан табасыз.
Ұсынылып отырған оқу құралында Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарла- масының (бұдан әрі - Еңбек бағдарламасы) екінші бағыты аясындағы Бастау Бизнес кәсіпкерлік негіздеріне оқыту жобасы бойынша бизнесті ұйымдастыру мен жүргізудегі қажетті материалдар жинақталып, тәжірибелік жұмыстар мен жат- тығуларды орындауға жұмыс дәптері ұсынылып отыр. Бұл кітап кәсіпкерлік қыз- меттің заманауи теориялары мен тәжірибелерін іс жүзінде қолданып, өз білімін жетілдіремін деген кез келген адамға пайдалы. Кәсіпкерлік негіздерін оқыту бой- ынша оқу құралында кәсіпкерлік психологиясы; табысқа жетудің факторлары; тайм-менеджменттің тиімді ережелері; ісін жаңадан бастаған кез келген кәсіп- керге бизнесін жүргізу және маркетинг негіздеріне сүйене отырып бизнес-идея- сын талдау; ауылшаруашылық кооперациялары мен кәсіпкерлердің агробіліктілік негіздері; кәсіпкерлікті іске асыру үшін қаржылық жоспарлау мен бизнес-жоспар әзірлеу әдістемесі; кәсіпкерлік қызметке салық салу мен салық есептілігі; кәсіп- керлікті заңды тіркеу, кәсіпкердің құқықтары мен міндеттерін айқындау; бизнес үшін электрондық қызмет негіздері мен бизнес-жобаны қорғау бойынша ісін жаңа бастаған және жұмыс істеп жатқан кәсіпкерлердің бизнесін құру мен дамытуына қажетті барлық мәліметтерді қамтып отыр.
Бастау Бизнес жобасы 2016 жылы Маңғыстау облысының Жаңаөзен қаласы мен Мұнайлы ауданында және Ақтөбе облысының Темір ауданында 282 үміткердің қатысуымен пилоттық режимде бастау алды. Жобаның пайда болуы мен дамуына Атамекен Қазақстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасы (бұдан әрі - ҰКП) Төралқа төрағасы Т.А. Құлыбаев, Атамекен ҰКП Басқарма төрағасы А.И. Мырзахметов, Атамекен ҰКП Басқарма төрағасының орынбасары Э.Т. Жұмағазиев маңызды үлес қосты. Атамекен ҰКП бастамасымен Бастау Бизнес жобасы Еңбек нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына енді.
Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы 2017 жылдан бастап ауыл халқын кәсіпкерлік дағдыларына оқытуға, сонымен бірге ауылшаруашылық кооперативтерін қалыптастыру қағидаттарына, сондай-ақ олар- дың бизнес-жобаларына қолдау жасауға бағытталған Бастау Бизнес жобасын жү- зеге асырады. 2017 жылғы нәтиже бойынша Бастау Бизнес жобасына еліміздің
80 ауданынан 15 000 адам қатысып, оның 3314-і өз бизнесін ашты. Ал 2018 жыл- дан бастап Бастау Бизнес жобасы 160 ауылдық аудандағы, облыс орталықтары мен 27 моноқалалардағы 30 000 адамды оқытатын ауқымды жоба болып табы- лады.
Бастау Бизнес жобасының (Еңбек бағдарламасының екінші бағыты) мақ- саты - еліміздегі жұмыссыз және өзін өзі жұмыспен қамтыған азаматтарды кәсіп- керлікпен айналысуға тарту арқылы олардың экономикалық белсенділігін арттыру болып табылады.
Атамекен ҰКП Бастау Бизнес кәсіпкерлік негіздеріне оқыту жобасының қаржылай емес қолдау операторы болып табылады.
Бағдарламаға қатысушылар жұмыссыздар (халықты жұмыспен қамту орта- лықтарында тіркелгентіркелмегеніне қарамастан), өзін өзі жұмыспен қамтыған- дар, кәсіпкерлік әлеуеті бар ісін жаңадан бастаған кәсіпкерлер, ауылшаруашылық кооперативтері мен олардың зейнет жасына жетпеген мүшелері, шаруа және фер- мер қожалықтары болып табылады.
Бастау Бизнес жобасы бойынша кәсіпкерлік негіздеріне оқыған Бағдарла- маға қатысушылардың оқу ақысы мемлекет есебінен, сондай-ақ оқығандарға шәкіртақы төленеді.
Оқыту барысында Бағдарламаға қатысушыларға кәсіпкерлікті жүргізу үшін идеялар әрі кәсіпкерлік қызмет негіздері жөнінде жан-жақты білім ұсынылады, со- нымен қатар кәсіпкерлікті қаржылай қолдау шаралары таныстырылады.
Бастау Бизнес жобасы бойынша кәсіпкерлік негіздеріне оқыту мынандай ке- зеңдерден тұрады:
тестілеу;
топтарда тәжірибелік оқыту бизнес-тәлімгерлік және жеке кеңес беру қағи- дасымен оқытылады;
бизнес-жобаларды қорғауға (таныстырылымға) дайындау;
іске қосылған бизнес-жобаларға 12 ай қолдау көрсетіледі. Оқытудың жалпы ұзақтығы 30 күнтізбелік күннен аспайды.
Оқыту процесіне міндетті түрде жеке кеңес беру, сондай-ақ қаржы алу мақса- тында бизнес-жобаны қорғау үшін көпшілік алдында сөйлеу дағдыларына үйре- тетін тренингілер кіреді.
Оқыту нәтижесі ретінде оқуды аяқтағаны туралы сертификат (бизнес-жоспар- ларды қорғағандар үшін) және оқуға қатысқаны туралы сертификат беріледі.
Қаржылай емес қолдау операторы Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры акционерлік қоғамы (бұдан әрі - АШҚҚҚ АҚ) жәненемесе микроқаржы ұйымы (бұдан әрі - МҚҰ) жәненемесе кредиттік серіктестіктер (бұдан әрі - КС) жәненемесе екінші деңгейлі банктер (бұдан әрі - ЕДБ) алдында Бастау Бизнес жобасына қатысушылардың микрокредит алуға өтінімдерін қарау жайында өтініш жасайды.
2021 жылға дейін Бастау Бизнес жобасы бойынша оқытылғандар саны 135 мың адам болады және солардың 27 мың адамы (20%) бизнестерін ашады деп болжануда. Солардың қатарында сіз де болуыңыз мүмкін!
1-МОДУЛЬ. КІРІСПЕ. БИЗНЕС-ОЙЛАУ ПСИХОЛОГИЯСЫ
Кәсіпкерлікке кіріспе. Өз ісіңді қалай бастау керек?
Кәсіпкер психологиясының негіздері
Ісіне жауапсыз кәсіпкердің психологиясы
Мақсат қою және бизнестегі белсенділік
КӘСІПКЕРЛІККЕ КІРІСПЕ. ӨЗ ІСІҢДІ ҚАЛАЙ БАСТАУ КЕРЕК?
Жеке ісіңізді бастамас бұрын, есіңізде бол- сын, кәсіпкерлік дегеніміз - мамандық, және де кез келген мамандық сияқты оны күн сайын игеру қажет. Өз ісінің шебері болу үшін көп күш салуыңызға тура келеді. Ең бастысы, қол жеткіз- ген жеріңізде тұрып қалмай, алға қарай жылжи беріңіз!
Сіз кәсіпкер ретінде бизнесіңіздің ең маңызды құрамдас бөлігі болып табыласыз,
себебі ісіңіздің басқарылуына және жетістікке жетуіне жауап бересіз. Қызмет- керлеріңіз бен компанияңыздың қызметіндегі нәтижелер үшін жауапкершілік алатыныңызды есте сақтаңыз.
Жеке істі бастау идеясының өзі сіздің өміріңізді, сол сияқты айналаңыздағы- лардың өмірін де айтарлықтай өзгертуге қабілетті аса маңызды шешіміңіз болып табылады. Аталмыш процесс қиын әрі негізгі уақыттан тыс жұмыс жасауға алып келсе де, тәжірибеңізді байытады.
Жеке ісіңіздің жетістігі тұлғалық мінездемеңізге, жағдайға және дағдыларға байланысты болады. Бойыңызда кәсіпкерлік қабілет пен дағдылар қаншалықты көп болса, істің жетістікке жету ықтималдығы соншалықты арта түседі. Қабілет мен дағдылар ерекшеліктері айналысатын қызмет түріне қарай ерекшеленеді.
Сіз тұлға ретінде белгілі бір қабілет пен дағдыларға иесіз. Егер белгілі бір дағ- дылар жетіспейтін болса, онда оларды машықтану немесе сабақ алу арқылы үйре- нуіңізге болады. Сонымен қатар жеке ісіңізге қажет дағдыларды сондай қабілеті бар адамдарды жалдау арқылы алуыңызға болады.
Әрі қарай жылжып, кәсіпкерлік қызметтің қыр-сырына кіріспей тұрып, кәсіп- керлікпен айналысу үшін қандай қабілет пен дағдыларыңыз бар екенін талдай кетейік. Оған сізге психологиялық тестілер (жұмыс дәптеріндегі Кәсіпкерлік қа- білетті анықтау деңгейі тестісінен өтіңіз) жәрдем береді.
Тәжірибе көрсеткендей, дәл осы тестілеу мынадай сауалдарға жауап беруге мүмкіндік береді:
Мен перспективалы бастаулардың бастамашысы болып, өз қызметкерлерімді соңымнан ертуге қабілеттімін бе?
Кәсіпкерлік қабілетім қандай деңгейде?
Ақша ұстай аламын ба? Ақша жасай аламын ба?
Идеяларымды қандай жолмен жүзеге асырамын?
Табысты кәсіпкерге қандай қабілет қажет? Және тағы басқа.
Сонымен бизнесті неден бастаймыз? Бизнесті бастау үшін, ең алдымен, барлық қорқыныш пен үрейді алып тастау керек! Алдыңызға нақты мақсат қойып, соған әрекет етіңіз! Кәсіпкер болу өте тиімді, себебі сіз тәуелсіз боласыз және өз ар- мандарыңыз бен қажеттіліктеріңізді жүзеге асыруға толық мүмкіндіктер ашылады. Сіздің бастапқы мүмкіндіктеріңізге сай жүзеге асырылып жатқан бизнестің дайын идеясын алып, болашақ бәсекелестердің кемшіліктерін анықтап, нарықты талдап, маркетингілік зерттеулер жүргізіңіз.
Жеке бизнесті бастауда кәсіпкер мынадай негізгі ережелерді білуі тиіс:
Ақшаны емес, болашақ ісіңізді ойлаңыз. Жақсы ойластырылған бизнес сізге міндетті түрде табыс әкеледі;
Табысқа жету үшін мақсат қойыңыз және қиыншылықтарды жеңе біліңіз. Бар- лық қиындықтар - уақытша құбылыс!
Табысты идеяны ойлап табыңыз және оны жүзеге асырыңыз!
Мақсат қойып, әрекет етсеңіз, барлық мүмкіндіктер ашылады!
Кәсіпкерлік адамнан толық күш-жігерді және жоғары мақсаттарға мән бе- руді талап етеді. Осыған байланысты өз арманы мен мақсаттарыңыздың аражігін ажырата біліп, қайсысын орындап, ал қайсысынан бас тарту қажеттігін білу қажет.
Кез келген адам бизнесті бастамас бұрын, ең алдымен, немен айналысу қажет- тігін анықтап алуы қажет.
Әдетте, ол адамның кәсібіне байланысты. Алдымен, кәсібі жоқ адамдарға қиын, бірақ осы санаттан да кәсіпкерлер аз емес.
Егер таңдау жасалса, оңай болады, бірақ әлбетте, бастапқы капиталды қай- дан алуға болады деген сұрақ туындайды. Басты мәселе оны қайдан алу емес, оны қажет мөлшерде уақытылы қайтара алуға деген сенімділігі. Осы сұрақта екі психологиялық мәселе тұр, ол - жауапкершілік пен тәуекелге баруға дайын болу. Егер осыған дайын болсаңыз, онда кәсіпкерлікті меңгеруде тағы бір қадам жасаға- ныңыз, болмаса, осы сәттен бастап кәсіпкерлікпен қоштасқаныңыз дұрыс.
Ең күрделісі - өз клиентін табу және өзіңізге тиімді бағамен тауарды сату мүм- кіндігі.
Бұл мүмкіндікті әрқашан қолдану қажет, осыған дағдыланса, сізге таңдау жа- сауға болады - өз қызметін жалғастыру қажет пе, әлде басқа жоғары деңгейге өту қажет пе? Егер сізде ынта (мотивация) болса, өзіңізге сенімді болсаңыз және кәсіп- керлер қатарынан табылуға дайын болсаңыз, онда өз бизнесіңіздің техника-эко- номикалық негіздемесін құруға дайындалыңыз. Бұл негіздеме болашақ кәсіпкер- лік қызметті жан-жақты қарап, табыс жолында кездесетін қиындықтарды түсінуге көмектеседі.
Бизнестің техника-экономикалық негіздемесін жасау үшін кәсіпкерліктің басты құжаты - бизнес-идеяларды, маркетинг жоспарын, қаржылық жоспарлауды және қызметкерлерді жоспарлаудан тұратын бизнес-жоспар құру қажет. Сонымен қатар толыққанды жұмыс істеу үшін меншікті қаражат пен жинақтаулар, отбасы мен туысқандар көмегі, несие, лизинг, гранттардан тұратын бастапқы капиталды іздестіру қажет.
Барлық осы процесс бизнесті дұрыс бастау үшін кезектесіп келетін әрекеттер- ден тұрады:
Өз күші мен мүмкіндіктерін талдау;
Бизнес-идеяны қалыптастыру;
Болашақ бизнестің жоспарын құру;
Өз бизнесін құру туралы шешім қабылдау;
Меншік түрін таңдау;
Заңды тіркелу.
Азаматтардың, оралмандардың және заңды тұлғалардың мүлікті пайдалану, та- уарларды өндіру, сату, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету арқылы таза кіріс алуға бағытталған, жекеменшік құқығына (жеке кәсіпкерлікке) не шаруашылық жүр- гізу немесе мемлекеттік кәсіпорынды жедел басқару құқығына (мемлекеттік кәсіп- керлікке) негізделген дербес, бастамашыл қызметі кәсіпкерлік болып табылады.
Кәсіпкер - өз ісін құрып, тәуекел етуге және эксперимент жасауға дайын, өз өмірін өзгерткісі келетін және көп әрі қажырлы еңбек ететін адам.
Кәсіпкер деп
кем дегенде бірнеше коммерциялық операцияны жүзеге асыруда табысқа жеткен;
өз ісінің орындалуына жеке өзі қатысатын;
өз ісінің нәтижесіне материалдық жауапкершілікті мойнына алатын;
істің даму бағытын таңдау кезінде шешім қабылдау құқығына ие болатын;
өз ісінен алынатын пайданы бөлу құқығы бар адамды айтамыз.
Осы нышандардың болуы кәсіпкерлік мәртебесіне қатыстылығы үшін қажет, бірақ өздеріңіз білетіндей, кепілді түрде табысқа ие болу жеткіліксіз.
КӘСІПКЕРЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, еңбегің мен
ақылың екі жақтап Абай Құнанбаев
Өзіңізді салыстыратын жалғыз адам бар,
ол өткен өмірдегі өзіңіз. Жақсы бола алатын жалғыз адамыңыз,
ол - қазіргі өзіңіз Зигмунд Фрейд
Бастамашыл кәсіпкерлердің басты назарында оның психологиялық дайындығы мен іс-әрекет етуге дайындығы болуы тиіс.
Ол үшін адам:
отбасын өзгерістер қажет екендігіне сендіру;
тұтынушыға сіздің тауарыңыз (қызметіңіз) қажет екендігін түсіндіру;
өзіңіздің тәуекелге, өзгерістерге және еңбекке дайын екеніңізді сендіру мүм- кіндігіне ие болу керек.
Кәсіпкердің дұрыс философиясын қалыптастыра алатын басты қасиеттерінің бірі - оның өзіне деген және күшіне деген сенімділігі.
Адамның сенімділігі оның жүріс-тұрысынан байқалады, себебі ол:
өз ойын өзгелерге жеткізе біледі;
өз сезімі мен әсершілдігін байқата біледі;
өзінің жеке пікірі бар;
өзгелерге өзгеше пікірді ұстану құқығын ұсынады;
белсенді және бастамашыл;
өз мақсаттарына жетуде табандылық байқатады;
өз бетінше шешім қабылдай алады.
Егер сіз кейбір қасиеттердің бойыңызда жоқ екендігін немесе толықтыру қа- жеттігін сезінсеңіз, онда асығыс шешім қабылдамаңыз. Алдымен, бизнесіңізге және өміріңізді өзгертуге не кедергі екенін түсініп алу керек.
Біздің күнделікті өмір сүру тәсіліміз қандай себептерге байланысты?
Біздің қаржылық жағдайымызға ма немесе өмірге деген көзқарасымызға ма?
Қалыптасқан тәртіпті өзгертудің жалғыз жолы - адамның өзінің көзқарасын өзгерту.
Өзгерістерге әкелетін екі себеп бар:
біріншісі - шабыт;
екіншісі - күйзеліс.
Өзгерістер үнемі болып жатады, бірақ қандай себептен өзгеруімізді біз өзіміз таңдаймыз.
Адамның жеке философиясы қалай қалыптасады? Басында оған біздің айна- ламыздағы (ата-аналарымыз, бауырларымыз, қарындастарымыз...) адамдар әсер етеді, кейін оған балабақша, мектеп, достар, институт және т.с.с. әсер етеді. Біздің
жеке қолданатын бағдарламамыз дұрыс ақпаратпен камтылған болса ғана дұрыс шешім қабылдай аламыз. Керісінше болса, шындық пен өтіріктің айырмашылығы- на жете алмай қаламыз да көп қателікке жол беріп, бұрыс шешімдердің нәтиже- лерімен күресуімізге тура келеді.
Жеке философияның қалыптасуы үшін комфорт аймағы секілді ұғымды түсінуіміз қажет.
Комфорт аймағы дегеніміз не?
Ол қажет пе?
Ол жақсы ма, әлде жаман ба?
Барлығы да адамның мүмкіншілік шегіне байланысты.
Комфорт аймағы әдемі естілгенімен, бірақ егер адам өз комфорт аймағынан шыға алмаса, оның өз өмірін өзгертуге және жақсартуға құлшынысы жоғалады. Ол өзінің ішкі шектеулерін жеңіп, комфорт аймағы шекарасынан шығып үйренбесе, осы жағдай жалғаса береді.
Комфорт аймағы дегеніміз - адамның шектелген өмірлік шекарасы, сонымен қатар үйреншікті өмір сүру ұстанымы.
Комфорт аймағында өмір сүретін адамда өз-өзін жетілдіруге, өз мүмкін- шілігін, білімі мен дағдыларын пайдалана отырып, белсенді іс-қимылдар жасауға құлшынысы болмайды. Бұл өз кезегінде, адам санасының дамымай регрессияға ұшырауына әкеліп соғады. Әрдайым күйзелісті жағдайда болу да жаман. Комфорт
аймағында біз күш жинаймыз, бірақ біз комфорт аймағынан шыққанда ғана дами аламыз.
Өз ісімізді бастауға не кедергі?
Қаржы тапшылығы
Жеке қорқыныштар
Мотивацияның төмендігі.
Қорқыныштарды жою үшін белгісіз нәрселерді белгіліге айналдыру керек. Бизнеске қатысты қорқыныштарды жою үшін ұсыныстар:
Өзіңізге ұнайтын бизнесті таңдаңыз;
Білімді болыңыз;
Сізді шабыттандыратын адамдармен араласыңыз;
Тайм-менеджмент құралдарын қолданыңыз;
Бизнес-жоспарыңызды жасаңыз;
Табысты болуға сеніңіз!
Әрине, кәсіпкердің әмбебап бейнесі болмайды. Қашан да жеңіске алып келетін немесе түбінде сәтсіздікпен аяқталатын стратегиялар болмайды.
Психологтердің ойынша, табысты кәсіпкерлердің көпшілігінің мінезінде, тем- пераментінде, шыққан тегінде, адамның өсіп-жетілген жағдайында, сана түрткісінің ерекшеліктерінде ортақ бір дүние бар. Түрлі психологиялық мектептер адамның өз ісін ұйымдастыруға деген қабілетін зерттеген.
Мысалы, темперамент адамның энергетикалық мүмкіндіктерін қалыптасты- ратын мінездің физиологиялық негізі ретінде: холерик идеяға жылдам құмартуы мүмкін, бірақ істі соңына жеткізбейді, ал меланхоликтің еңбекке қабілеттілігі төмен болғандықтан, жетістікке жетуге деген мүмкіндігі аз. Көптеген психологтердің пікірінше, стандарттан тыс шығармашылық ойлау, шешендік, математикалық қа- білеттер жақсы қызмет етеді.
Психологтер сіздің кәсіпкерлік қабілетіңізге әсерін тигізетін тағы бір маңызды фактор қоршаған ортаңыз деп санайды, яғни өмір мән-жайының сонау басынан бастап бүгінгі сәтке дейін тұлғаны қалыптастыру. Мысалы, зерттеулердің бірі еркін мамандыққа ие, фриланспен айналысқан ата-аналардың балалары табысты бизнес құрғанын көрсеткен. Психологтер бизнесмендердің шынайы өмірдегі жүріс-тұры- сын: барлық жаңалыққа деген алғырлық, сынға ашықтық, ойлау және мақсатқа лайық әрекет етуін зерттеген.
Бизнес-ойлау мен балық аулаушыны не байланыстыратынын білейік.
Жақсы балықшы бар және жаман балық аулаушы бар. Жақсы балықшы балық ауламай тұрып не істейді?
Теңіздің өзін және теңізде құстар көп ұшқан жерде балық болатындықтан, құстардың ұшып келу мен ұшып кету кезеңін зерттейді;
Жергілікті балықшылардан сол жерде қандай балықтар бар екенін сұрап біледі;
Сол теңізде кездесетін балыққа арналған қармақ пен балықтың тамағын ал- дын ала дайындайды;
Жақсы балықшы күте біледі. Ол қармақпен бір сағат, екі сағат, күні бойы оты- рады, бәрібір өзінің балығын аулайды.
Жаман балықшы не істейді? Ол, керісінше, шыдамсыз болып, тіпті балық аула- май кетіп қалуы да мүмкін. Мінеки, бизнесте де жақсы балықшы секілді шыдам- дылық, біліктілік пен дағды қажет.
ІСІНЕ ЖАУАПСЫЗ КӘСІПКЕРДІҢ ТӘУЕКЕЛДЕРІ
Адамдардың көбі жағдайларға байланысты, заңдарды білмей әрі бизнестің жа- уапкершілігін түсінбей, бизнеспен жауапсыз айналысуға құмар.
Төменде ісіне жауапсыз кәсіпкерлердің бірқатар іс-әрекетін келтіреміз:
несиені төлеу бойынша қарыз алушының міндеттемесін орындамау немесе орындауды лайық деп таппау;
несиені мақсатсыз қолдану;
несиені жаппай тұрып тіркелген жеке кәсіпкерлігін жауып тастау;
салықты төлеуден жалтару;
алаяқтық, қолдарды, мөрлерді, құжаттарды және сату-сатып алу шартын қол- дан жалған жасау;
жалған кәсіпкерлік.
Кәсіпкердің жосықсыз әрекеттерінің бірі несиені төлеуде қарыз алушының міндеттемесін орындамау немесе орындауды лайық деп таппау.
Микрокредит төлеу бойынша тәуекелдер
Іс-әрекет
Тәуекелдер (бұл несімен қауіпті?)
Өтеу кестесіне сай қарызды төлеу бойынша міндеттемелерді қарыз алушының орындамауы немесе тиісті орындамаған жағдайда
Сыйақы мен несие бойынша қарызды мерзімінен бұрын қайтару міндеттеледі
Негізгі борыш пен сыйақыны уақы- тында өтемегені үшін төленетін тұрақсыздық мөлшері (айыппұл, өсімпұл)
90 (тоқсан) күн ішінде мерзімі өткен әрбір күн үшін көзделген сыйақының екі еселенген мөлшерінде өсімақы төлейді, бірақ мерзімі өткен әрбір күн үшін есептелген берешек сомасынан 0,5% көп емес, 90 күн өткен соң әрбір кешіктірілген күн үшін кешік- тірілген төлем сомасынан мөлшері 0,03% төленеді, бірақ Шарттың қолданылуының әрбір жылы үшін берілген несие сомасынан 10% көп емес
Кредиттің мақсатты тағайындалуы бойынша пайдалануды растау
Кредитті алған күннен бастап 90 жұмыс күн ара- лығында кредиттің мақсатты қолданылуын растай- тын құжаттарды ұсыну қажет. Мақсатты тағайын- далуы бойынша кредитті пайдалануды растайтын құжаттарды ұсынбаған жағдайда, кредит мақсатсыз пайдаланылған болып есептеледі
Кредиттің мақсатты тағайындалуы бойынша пайдалануды растайтын жалған сату-сатып алу келісім-шарт- тары мен құжаттарды ұсыну (мал, құрал-жабдық және т.б. сатып алу)
Кредит мақсатсыз пайдаланылған болып есептеледі
Кредитті мақсатсыз пайдалану
Несие бойынша қарызды мерзімінен бұрын қай- тару міндеттеледі және 25% мөлшерінде айыппұл төленеді
Қарызға алушы Шарттың талаптарын орындамаған немесе тиісті орында- маған жағдайда
Қарыз беруші алдында оған жеке меншік құқығымен тиесілі мүлікпен, соның ішінде шотта- рында теңгемен және шет елдік валютамен жауап береді
Кредитті мақсатты пайдалану бой- ынша қызмет түрін өзгерту
Қарыз берушінің алдын-ала жазбаша келісімінсіз, жүзеге асыру мақсатында алынған кредит алған қызмет түрін алып тастау немесе өзгерту туралы құрылтай және өзге құжаттарына өзгерістер енгіз- беу, сонымен қатар Шарт бойынша міндеттемелерді толық орындағанға дейін қызмет түрін тоқтатпау
Кредитті алған күннен бастап 180 күнтізбелік күн аралығында жаңа тұрақты жұмыс орындарын ашпау және әрбір жаңа жұмыс орнына ең- бек шартын жасамау
Шартта көрсетілген көлемде айыппұл төлеп, алынған кредит сомасын толық көлемде 3 жұмыс күні аралығында қайтаруы тиіс
Кәсіпкердің жөнсіз әрекеттерінің бірі - салықты төлеуден жалтару және кре- дитті жаппай тұрып ЖК қызметін тоқтату. Бұл кәсіпкерге қандай қауіп төндіретінін қарастырайық.
Салық төлеу бойынша тәуекелдер
Іс-әрекет
Тәуекелдер (бұл несімен қауіпті?)
Мемлекеттік кіріс органының салық есептілігін ұсынуды тоқтата тұру туралы шешімінің қолданылуы кезеңінде қызметті жүзеге асыру
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодекстің
271-бабы. Мемлекеттік кіріс органының салық есептілігін ұсынуды тоқтата тұру туралы шешімінің қолданылуы ке- зеңінде қызметті жүзеге асыру ескерту жасауға әкеп соға- ды. Әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекет - жекеше нотариустарға, жеке сот орындаушыларына, адвокаттарға, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне немесе коммерциялық емес ұйымдарға -
40 айлық есептік көрсеткіш (АЕК) мөлшерінде айыппұл
салуға әкеп соғады.
Кредит мерзімінің аяқталуына дейін ЖК қызметін тоқтату
Салық органы үш жұмыс күні ішінде қызметін тоқтату ту- ралы салық өтінішін алған күннен бастап: қызметін тоқта- татын жеке кәсіпкердің банк шоттарындағы ақша қалдығы мен қарыздары туралы ақпараттарды беру туралы банктер мен банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүргізетін ұйымдарға хабарлама жібереді. Сәйкесінше кредит бойын- ша қарыздар анықталған жағдайда ЖК кредит бойынша қа- рызды мерзімінен бұрын жабуы тиіс немесе оның қызметін тоқтатуға кредит сомасын толық жапқанша тыйым салынады
12 ЕТЖМ (339 408 теңге
2018 жылы) аса жылдық табыс тапқан жағдайда
Міндетті салық есептілігінде тұруы тиіс
Салықтарды төлеуден жалтару
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде орнатылған мөлшерде айыппұлдар, өсімпұлдар салынады. Банк шотта- рына тыйым салынады
Ісіне жауапсыз кәсіпкер болмас үшін сізге:
Барлық заңнамалар, ережелер, нормалар мен Кәсіпкерлік кодексі, Азаматтық кодекс, Әкімшілік кодексі, Салық кодекстері міндеттемелерін орындап, Қазақстан Республикасы Конституциясы аясында қызмет жасау;
Кредит бойынша берешекті төлеу шартының барлық міндеттемелерін орындау;
Кредитті толық өтемейінше ЖК-ны жаппау;
Салықтар мен басқа да міндеттемелерді төлеудің барлық мерзімдерін сақтау;
Кредитті мақсатқа сай пайдалану;
Жалған қол қою, мөр, құжаттар мен сатып алу-сату шартын қолдан жасамау;
Кәсіпті бастағанда маркетингілік зерттеулер мен өнімді өткізу нарығының талдауын пайдаланып, анағұрлым табысты, жоғары пайда әкелетін, сұранысы бар бизнес-идеяларды таңдау;
Қаржы-заңгерлік сауаттылығыңыздың болуы және өміршең бизнес-жоспар құру қажет.
Жоғарыдағыны қорытындылай келе, заңсыз жұмыс жасап, үлкен айыппұл мен өсім төлегенше заңды жұмыс істеген тиімді, заңгерлер айтпақшы, заңды білмеу жа- уапкершіліктен босатпайды.
МАҚСАТ ҚОЮ ЖӘНЕ БИЗНЕСТЕГІ БЕЛСЕНДІЛІК
Мақсатқа жету мотивациясы түсінігінің қолданылуы адамның белсенділігін түсіндіруге бағытталады, яғни мен табысты бизнесмен болғым келеді деген мүд- десі көп болған сайын, мақсатқа табысты жетуге ықтималдығы күшейеді, бірақ биз- нес тәжірибесінде барлығы ондай мақсат қоймайды.
Осындай мәселелер бизнес адамының мақсатқа жетудегі белсенділігіне әсер етіп, мақсаттарды теріс құру арқылы негативті анықтайды. Бизнеске келу себебінің
Кедейшілік өмірден шаршадым, Менің түсінгенім, кәсіби салада менде болашақ жоқ және басқа нәрсемен шұғылдану қажеттігін түсіндім деген секілді ойлары осындай мақсат құруға мысал бола алады. Мұнда адамның жеткісі келетін мақсаты емес, керісінше неден құтылғысы келетінін түсіндіруге болады.
Мақсатқа жету мотивациясы - бір сөзбен айтқанда, тану, құрметтеу мен әлеу- меттік маңыздылық секілді негізгі қажеттіліктерден туындайтын адамның табысқа жетуіне ұмтылысы.
Стивен Ковидің анықтамасы бойынша дағды - білім, біліктілік пен қажеттіліктің ұштасуы. Білім - не жасау керек және не үшін керек екенін анықтайтын теориялық парадигма. Біліктілік қалай жасау керектігін анықтайды. Ал қажеттілік - жасағым келеді деген мотивация. Қандай да бір нәрсені дағдыға айналдыру үшін осы үш нәрсе керек. Мен қызметкерлеріммен, әйеліммен және балаларыммен қарым-қа- тынаста тиімсіз болуым мүмкін, себебі оларға үнемі өз көзқарасымды айта отырып, олардың көзқарасын тыңдамауым мүмкін. Егер мен адамдармен қарым-қатынас жасаудың дұрыс қағидаларын ұғынбасам, мүмкін оларды тыңдау керектігін түсін- бес те едім.
Қазақтың тойларында ең көп айтылатын Аңсаған армандарыңа жетіңдер де- ген тілек. Бұл - өте тамаша тілек, бірақ көбіне орындала бермейтін тілек. Бұның басты себебі - біздің армандарымыз анық емес, бұлыңғыр, ең бастысы - қағазға түсірілмеген, жүйеленбеген, орындалатын уақыты мен оған қажетті ресурстар бел- гіленбеген.
Дүниедегі ең бай, үлкен жетістіктерге жеткен 500 адаммен сұхбаттасып, сол 30 жылдық зерттеуінің негізінде Ойлан және байы деген кітап жазған Наполеон Хиллдің айтуынша, 100 адамның екеуі ғана өз арман-тілегін қағазға түсіріп, жүйе- леп, жоспарлап, сол жоспар негізінде өмір сүреді екен. Әдетте, сол адамдар үлкен жетістіктерге жетеді. Наполеон Хиллдің мына сөзін мектептер мен мекемелердің маңдайшасына, мәрмәр тасқа қашап жазып қою керек. Хилл мырза: Адамның са- насы неге сенсе, адам соған қол жеткізе алады, дейді. Оның айтуынша: Менің, қазіргі тілмен айтқанда, миллионер таныстарым бар. Солардың біреуін бала күні- нен білемін, ол 40 жасымда бір миллион долларлық дүние-мүлкім, жақсы үй мен қымбат көлігім болуы керек дейтін. Айтқанындай болды. Бай болуы үшін адам сол байлықты жақсы көруі керек, сол байлықтың бейнесін көзіне елестетіп, санасына сіңіруі керек. Байлықты, байларды жек көретін адам ешқашан бай бола алмайды. Мұндай адамдар түстік өмірің болса, кештік мал жина деген қағида бойынша өмір сүрмейді.
Иә, кәсіпкер болу қиын шығар, бірақ миллионерлердің төрттен үш бөлігі осы кәсіпкерлер қатарынан екен. Тағы да айта кету керек, адам табысқа қателіктер жа- сай отырып, күрмеуі қиын мәселелерді шеше отырып жетеді.
Бизнесте мақсат қою - ең үнемді (рентабельді) жолдармен жетуге болатын және мақсаттарды құру көзқарасынан адамның өз қызметін тәжірибелік тұрғыда ұғыну. Мақсаттар SMART талаптары бойынша құрылу қажет.
SMART - мақсаттар құру процесінде мақсаттарды нақты анықтау критерий- лері.
SMART бойынша мақсаттар критерийлері:
S
Specific
Нақты
Түпкі нәтиже қандай? Жүзеге асыру нышандары?
M
Measurable
Өлшемді
Қанша?
A
Achievable
Қолжетімді
Мүмкін бе?
R
Relevant
Маңызды\іске қатысты
Қажет пе?
T
Time-bound
Мерзімі шектелген
Қашан?
Тайм-менеджмент - өзіндік уақыт ресурстарын жедел жоспарлау, бақылау жүргізу болып табылады. Өз уақытын тиімді пайдаланатын адамдар қызықты өмір сүріп, өз жұмысын аз уақыт шығынымен жасайды.
Тайм-менеджменттің әдістерін тиімді пайдалану - шұғыл әрекеттер арқылы көп жұмыс жасау немесе өнімділікті жоғарылатуды көздемейді. Мұнда уақыт то- наушыларын жойып және керек емес міндеттерден арылу арқылы жеке тиімділік- ті жоғарылату туралы сөз болады.
Уақытты текке жоғалту уақытты тонаушыларға байланысты, бұларға күні бойы өзіміз істейтін, орынды екеніне мән бермейтін, жүздеген мәнсіз, ұсақ істерді жатқызуға болады: поштаны жиі тексеру, әлеуметтік желілердегі хабарламалар мен ақпараттарды қарау, әріптестермен мән-мағынасы жоқ әңгімелер.
Адамның істің негізгі мақсатынан ауытқуға бейімдігі маңызды әрі қажет ша- раларды жақсы күндерге, яғни кейінге қалдырғысы келетіндігімен түсіндіріледі. Парето принципі - әлеуметтанушы Вильфредо Парето енгізген эмпирикалық қағида, жалпы алғанда іске 20% күш салу 80% нәтиже береді, ал қалған 80%
күш-жігер тек 20% нәтиже береді дегендей қалыптастады.
Уақытты басқаруға қосымшада бұл қағида былай көрініс тапқан:
Істің 20%-і (және кеткен уақыт) 80% нәтиже береді; істің 80%-і (және кеткен уақыт) 20% нәтиже береді. Осыған байланысты, алдымен, істің жоғары нәтиже бе- ретін 20% бөліп алып, содан бастау керек.
Басымдықты тиімді орналастыру үшін тағы бір құрал Эйзенхауэр матрицасы деп аталады. Саяси және әскери қызметкер, АҚШ президенті Дуайт Эйзенхауэр өте табысты адам болып, барлық ағымдағы істерді 4 санатқа бөлген:
Шұғыл және маңызды;
Маңызды, бірақ шұғыл емес;
Шұғыл, бірақ маңызды емес;
Маңызды да емес, шұғыл да емес.
Бірінші санат: Шұғыл және маңызды - ең алдымен, бүгін және қазір істейтін істер: оларды кейінге қалдыру болашақта көптеген қиындықтар туғызады. Оларды бағыныштыларға беруге болмайды - оны өзіңіз дереу жасауыңыз керек.
Екінші санат: Маңызды, бірақ шұғыл емес істер. Назар аударыңыз, сіздің күш-жігеріңіз осында жұмсалуы тиіс!
Бұл - матрицаның ең тиімді секторы. Сіз мұнда шын мәнінде ойланып, жоспар- лап, нақты істермен айналысасыз.
Үшінші санат: Шұғыл, бірақ маңызды емес - олар сіздің көп уақытыңызды алуы мүмкін. Сондықтан ондай істерді басқа біреуге беруіңізге болады.
Төртінші санаттағы істерді (маңызды да емес, шұғыл да емес) күнделікті тізімнен қорықпай сызып отырсаңыз болады.
Эйзенхауэр матрицасы негізінде күнделікті кестені толтырып отырсаңыз бо- лады.
№
Істер
Шұғыл істер
Шұғыл емес істер
1
Маңызды істер
Кризисті жағдайларды шешу, басты жобалар
Жаңа мәселелерді жоспарлау, қарым-қатынас орнату
2
Маңызды емес істер
Іскерлік қоңыраулар, хаттар, мәжілістер
Ұсақ ағымдағы жұмыстар, уақыт тонаушылар
Жалқауланбай осы қарапайым кестені толтырып, өзіңіздің күніңізді жоспарлау жүйесіне енгізсеңіз болады.
Тайм-менеджменттің басты 7 қағидасы
қағида. Өз іс-әрекетіңізді жоспарлаңыз
Кез келген жұмыста жақын арадағы уақытқа істі жоспарлаудың зор мәні бар. Іс-әрекеттердің нақты жоспары, қай жерде болмасын нәтижелілікті (жеке немесе кәсіби) жоғарылатуға септігін тигізеді.
Есте сақтаңыз, барлық табысты адамдар өз өмірін жоспарлайды. Тайм-менеджменттің маңызды аксиомалары:
Мақсаттарыңызды жазбаша тіркеп отырыңыз. Егер қағазда немесе элек- тронды нұсқада сіздің мақсатыңыз жазылмаса, ол мақсат жоқ болып есептеледі.
Өз күніңізді жоспарлаңыз. Алдын ала жоспарланып құрылған тапсырмалар тізімдері кез келген қызметтің өнімділігін 25%-ға арттырады.
Үлкен тапсырмаларды бөлшектеңіз. Тапсырмалар жоспарын күнделікті бөліп отырыңыз.
Келеңсіз форс-мажор жағдайлар болатынын ескеріп, уақыт резервін сақтап отырыңыз.
қағида. Күтілетін нәтижені нақты мақсаттар мен міндеттерге құрыңыз. Стратегиялық және тиімді жоспарлау сауатты мақсат құрусыз мүмкін емес. 3-қағида. Өзіңіздің іс-әрекеттер жоспарын тіркеп отырыңыз
Өз жоспарларыңыз бен міндеттеріңізді көрнекі және нақты етудің бірнеше әдіс-тәсілдері бар.
Гант диаграммасы (ағылшынның Gantt chart, кесінділер диаграммасы, Гант кестесі) - бағаналы диаграммалар (гистограммалар) жоспарды, кез келген жоба үшін жұмыс кестесін суреттеу үшін пайдаланылады. Бұл жобаларды жоспарлау әдістерінің бірі болып табылады.
Гант диаграммасы (ағылшынның Gantt chart, кесінділер диаграммасы, Гант кестесі) - бағаналы диаграммалар (гистограммалар) жоспарды, кез келген жоба үшін жұмыс кестесін суреттеу үшін пайдаланылады. Бұл жобаларды жоспарлау әдістерінің бірі болып табылады.
Сондай тәсілдердің бірі Гант диаграммасы. Гант диаграммасы шағын және орта бизнестегі жұмыстардың түрлі кезеңдерін көрсетуге бағытталған. Ол маңызды екі осьтен құрылады: істер және уақыт. Әрбір уақыт аралығына белгілі бір тапсырманы орындау жүктеледі. Диаграммада негізгі блоктардан бөлек жұмысты орындау пайызын көрсететін қосымша бағана қолда- нылады.
Гант диаграммасы
қазан
қараша
1
7
14
21
28
31
1
2
3
4
5
6
7
Үй жобасы
Материалдар
Үй құрылысы
Бау-бақшаны егу
Үй құрылысын аяқтау
Үлкен мақсаттарды тапсырмаларға бөліңіз (қажет болса)
Негізгі тапсырмаларды жазып алып, басымдықтарын анықтаңыз
Ағымдағы жағдайды және ресурстарды талдаңыз
Ресурстарды таңдап және жауапты адамдарды белгілеңіз, бірнеше нұсқаны қарап шығыңыз
Қызметкерлеріңіз үшін мақсаттарды құрыңыз және жазып алыңыз (SMART)
Мерзімдерін келісіңіз. Уақыттарын жоспарлауды соңғы тапсырмадан бастаңыз
Тапсырмалардың орындалу прогресін түрлі-түсті бояулармен бояңыз.
Гант диаграммасында ағымдағы жобаның орындалу мерзімдері мен уақыт ұзақтығы бойынша орындалу кезектілігі көрсетіледі.
қағида. Басымдықтарды анықтаңыз
Басты мақсатты уақытылы және нақты анықтау - өте қажетті және дұрыс шешім. Бірақ басты мәселе қиындығы әртүрлі тапсырмаларды біртіндеп орындау. Басымдықтарды анықтау үшін қарапайым АВСD тәсілін қолдануға болады.
А - ағымдағы күннің ең басты ісі, B - маңыздылығы төмендеу, С - маңыз- дылығы орташа және т.с.с.
қағида. Бастыларына мән беріңіз
Уақытты босатудың әрекеттегі техникасы - делегирлеу.
Делегирлеу - өз істеріміздің бір бөлігін басқа адамдарға жүктеу тәсілі
4D ережесі
Есте сақтаңыз!
Кез келген тапсырмаларды басқа біреуге беру тиімді болса (қаржы және уақыт шығыны тұрғысынан), онда ол тапсырмаларды басқа адамдарға берген жөн. Сіздің жеке уақытыңыздың құны жоғары болған сайын, соғұр- лым қосымша және маңыздылығы төмен істерді басқа адамдарға жүкте- геніңіз жөн.
Есте сақтаңыз!
Кез келген тапсырмаларды басқа біреуге беру тиімді болса (қаржы және уақыт шығыны тұрғысынан), онда ол тапсырмаларды басқа адамдарға берген жөн. Сіздің жеке уақытыңыздың құны жоғары болған сайын, соғұр- лым қосымша және маңыздылығы төмен істерді басқа адамдарға жүкте- геніңіз жөн.
Уақытты үнемдеудің тағы бір маңызды дағдысы жоқ деп айта білу.
Жоқ деп айта білу, ең алдымен, сізге ешнәрсе әкелмейтін, қайтарымы жоқ істер мен адамдарға айтылады.
қағида. Өз тәжірибеңізді талдап, тайм-менеджменттің ережелерін құрыңыз.
Өз қателеріңізді зерттеп, оны түзетудің жолдарын іздеңіз. Егер уақытыңыздың босқа кетіп жатқанын сезінсеңіз, тоқтап, талдау жасап, үзілістен кейін өз әрекет- теріңізді оңтайлы етуге тырысыңыз.
қағида. Демалуды жоспарлаңыз
Табыс пен жеке тиімділіктің соңына түсіп кетпеңіз, демалысты да ұмытпаңыз.
Уақытты басқаруда жақсы демалыс - табыстылықтың маңызды құраушысы.
Табысты бизнеске жол жеңістерден ғана тұрмайды, бұл - жеңілістер де, бұл - сенімділік пен күмән, бұл - өзін өзін дамытуға жол екенін ешқашан ұмытпаңыз.
Табыстылық факторлары - сіздің керемет өміріңіздің іргетасы.
Жаттығусыз олимпиада чемпионы бола алмайтыныңыз секілді, табысқа жету жолында жәрдем беретін, табыстың жету негізін қалайтын табыстылық факторла- рын білу қажет.
Табысты болудың тағы да бір маңызды факторларына табандылық пен сенімділікті жатқызуға болады, яғни таңдаған мақсатыңызға жетудегі табандылық пен өз-өзіне деген сенімділік. У. Черчиль өз шәкірттеріне Ешқашан, ешқашан, ешқашан, ешқашан жеңілмеңіз деп айтқан.
Сенімділікке ие болу үшін біреулерге өзімен ұзақ та табанды түрде жұмыс жасауы керек, ал кейбірі бала кезінен өзі өзіне сенімді. Көбінде өзіне деген сенімділікке әлеуметтік аспектілер мен жеке жетістіктер себеп болады. Сондықтан да алдымен әлеуметтік пікірден сырттап, өзіңді дамытумен жұмыс жасаған жөн.
Өзіне сенімді адам жетістіктерін, ал өзіне сенімсіз адам сәтсіздіктерін үнемі еске алады.
Біз енді мақсатымыз болып, қаржылық тәуелсіздікке ұмтылсақ, онда біздің қолымыздан барлығы да келеді. Енді Брайан Трейсидің постулаттарын келтіріп көрейік.
Брайан Трейсидің табысқа жетудің 6 факторы:
Өмірде өз құндылықтарыңызды анықтаңыз
Өзіңізге қаржылық еркіндік не екенін анықтаңыз
Қаржылық еркіндікке қалай жететіңізді анықтап, жоспар құрыңыз
Бір мақсатты таңдаңыз және тез арада әрекет етіңіз!
Өзіңіздің күшті және әлсіз жақтарыңызды анықтаңыз.
Өзіңізді әрдайым жетілдіріп отырыңыз.
Менің қолымнан келмейді немесе мен мұны істей алмаймын деген ойдан ау- лақ болыңыз. Кез келген тәжірибені оң қабылдаңыз, сізді не нәрсе де, яғни жеңіс те, жеңіліс те табысқа жетелейді.
2-МОДУЛЬ. СТАРТАП, ШОБ ЖӘНЕ АГРОБИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ ШАРАЛАРЫ
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz