Қазақстандағы экологиялық туризмнің дамуы
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Экологиялық туризім туралы түсінік және оның Қазақстанның дамуындағы рөлі 7
1.2 Экотуризмнің қазіргі заманғы туризм жіктеуіндегі алатын орны 17
1.3 Қоғам дамуындағы экологиялық туризмнің ролі 22
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 31
2.1 Экологиялық туризм дамуының алғышарттары 31
2.2 Табиғат пен қоршаған ортаны сақтаудағы экологиялық туризмнің рөлі 37
2.3 Экологиялық туризмді ұйымдасттырудың Қазақстандық тәжрибесі (DEUS TRAVEL компаниясының тәжрибесі негізінде) 46
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 53
3.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының ресурстық потенциялының сипаттамасы 53
3.2 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының территориясын аудандастыру 59
3.3 Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту перспективалары 64
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74
ҚОСЫМША
бет
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Экологиялық туризім туралы түсінік және оның Қазақстанның дамуындағы рөлі 7
1.2 Экотуризмнің қазіргі заманғы туризм жіктеуіндегі алатын орны 17
1.3 Қоғам дамуындағы экологиялық туризмнің ролі 22
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 31
2.1 Экологиялық туризм дамуының алғышарттары 31
2.2 Табиғат пен қоршаған ортаны сақтаудағы экологиялық туризмнің рөлі 37
2.3 Экологиялық туризмді ұйымдасттырудың Қазақстандық тәжрибесі (DEUS TRAVEL компаниясының тәжрибесі негізінде) 46
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 53
3.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының ресурстық потенциялының сипаттамасы 53
3.2 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының территориясын аудандастыру 59
3.3 Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту перспективалары 64
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік шаруашылықтың алдыңғы қатарлы салаларының арасында туризмнің пайда болуы оның қоршаған орта және тұрақты табиғаты пайдаланудың жетістіктерімен өзара қарым-қатынастарын үлестіру қажеттігін туындатады. Бірден-бір салада (ауыл шаруашылығын қоспағанда) өндірістің жетістігі қоршаған ортаның жағдайына байланысты деген тығыз тәуелділік жоқ.
Бүкіл әлемдегі экологиялық жағдайдың күрт өзгерісі әлемдік шаруашлықтың экологиялық қауіпсіз салаларын дамыту, табиғат ресурстарын пайдаланудың альтернативті жолдарын іздеу мәселелерін қозғады. Осыған байланысты 1992 жылы жазда Рио-де-Жанейрода БҰҰ-ң қоршаған орта және оны дамыту бойынша Конференциясы болып, онда маңызды құжаттар қабылданып, халықаралық келісімдер бекітілді. Қазақстан Рио-де-Жанейродағы Конференцияның қорытынды құжаттарына қосылып, елді дамыту жолына түсті.
«Экотуризм» термині тұрақты даму терминімен бір уақытта пайда болды. Экологиялық туризм әдемі ландшафтарға, олардың жабайы өсімдіктер мен аңдарына, солжердің мәдени этнографиялық ерекшеліктеріне сүйсіну (рақат алу) мақсатында адамның шаруашылық қызметінің қолы тимеген әрі ласталмаған табиғи аудандарына саяхат жасауды білдіреді. Сонымен қатар, ол экологиялық жүйелердің тұтастығын бұзбай, жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау пайдалы болатындай экономикалық жағдайларды туындатады.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық - экологиялық заңдылықтар, аймақтақ мәдениет пен
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік шаруашылықтың алдыңғы қатарлы салаларының арасында туризмнің пайда болуы оның қоршаған орта және тұрақты табиғаты пайдаланудың жетістіктерімен өзара қарым-қатынастарын үлестіру қажеттігін туындатады. Бірден-бір салада (ауыл шаруашылығын қоспағанда) өндірістің жетістігі қоршаған ортаның жағдайына байланысты деген тығыз тәуелділік жоқ.
Бүкіл әлемдегі экологиялық жағдайдың күрт өзгерісі әлемдік шаруашлықтың экологиялық қауіпсіз салаларын дамыту, табиғат ресурстарын пайдаланудың альтернативті жолдарын іздеу мәселелерін қозғады. Осыған байланысты 1992 жылы жазда Рио-де-Жанейрода БҰҰ-ң қоршаған орта және оны дамыту бойынша Конференциясы болып, онда маңызды құжаттар қабылданып, халықаралық келісімдер бекітілді. Қазақстан Рио-де-Жанейродағы Конференцияның қорытынды құжаттарына қосылып, елді дамыту жолына түсті.
«Экотуризм» термині тұрақты даму терминімен бір уақытта пайда болды. Экологиялық туризм әдемі ландшафтарға, олардың жабайы өсімдіктер мен аңдарына, солжердің мәдени этнографиялық ерекшеліктеріне сүйсіну (рақат алу) мақсатында адамның шаруашылық қызметінің қолы тимеген әрі ласталмаған табиғи аудандарына саяхат жасауды білдіреді. Сонымен қатар, ол экологиялық жүйелердің тұтастығын бұзбай, жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау пайдалы болатындай экономикалық жағдайларды туындатады.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық - экологиялық заңдылықтар, аймақтақ мәдениет пен
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
1. Попов. В. И. Рекреационная оценка горных территорий. – Алматы, 2000
2. Шабельникова С.А. Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма: Алматы , 2000
3. Воранкова Л.П. История туризма: учебное пособие 2001
4. Мазбаев О.Б. Туризм және өлкетану негіздері: оқу құралы
Мазбаев-Алматы: Қаз ҰПУ, 2006
5. Мусин. К.Н Международный туризм: современная тенденция в
мире и Казахстане , Алматы, 1998
6. Чеботарев В.М. Туристический бизнес, Москва: Мир деловой
книги 2002
7. Воранкова Л.П. История туризма: учебное пособие/ Л.П.Воранкова.-
МПСИ, 2001
8. Голова О.Б. Менеджмент туризма: практический курс:
Финансы и статистика, 2007
9. Туристік- экскурсиялық және туристерге орналастыру қызметін
көрсету жөніндегі қызметтерді сертификаттаудың тәртібі: Ресми
басылым. – Астана: 2002
10. Туристік қызмет туралы. Заң актілерінің жиынтығы – Алматы: 2006
11. Биржаков М. Безопасность в туризме: Национальная Академия
туризма : 2005
12. Қазақстан туризмі 2005-2006 : Статистикалық жинақ.
13. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы 2006 :
14. Мызбаев. О.Б. Атейбеков.Б.Н. Асубаев .Б.К. Туризм және өлкетану негіздері. 2006:
15. «Туристік энциклопедия» . Москва,1993.
16. Замятин С.И. Курорты Казахстана. – Алма-Ата : Казгосиздат, 1999.
17. Шаблеников С.А Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма: Алматы, 2000
18. Фишман И.С. Экотуризм: возможности развития : Огни Алатау. 2000
19. Ердавлетов С.Р. Оснавы географии туризма. – Алма-Ата: КазГУ,2001
20. Чижова Ю.А. О проблемах туризма и защиты окружающей среды Человек и природа : 2005
21. Ерддавлетов С.Р. География туризма : история, теория, методы, практика. Алматы,2005
22. Қазақстан Республикасының «Туризмді дамыту тұжырымдамасы» Астана, 2001
23. Накатков Ю.С. «История туризма Казахстана». Алматы, 2002
1. Попов. В. И. Рекреационная оценка горных территорий. – Алматы, 2000
2. Шабельникова С.А. Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма: Алматы , 2000
3. Воранкова Л.П. История туризма: учебное пособие 2001
4. Мазбаев О.Б. Туризм және өлкетану негіздері: оқу құралы
Мазбаев-Алматы: Қаз ҰПУ, 2006
5. Мусин. К.Н Международный туризм: современная тенденция в
мире и Казахстане , Алматы, 1998
6. Чеботарев В.М. Туристический бизнес, Москва: Мир деловой
книги 2002
7. Воранкова Л.П. История туризма: учебное пособие/ Л.П.Воранкова.-
МПСИ, 2001
8. Голова О.Б. Менеджмент туризма: практический курс:
Финансы и статистика, 2007
9. Туристік- экскурсиялық және туристерге орналастыру қызметін
көрсету жөніндегі қызметтерді сертификаттаудың тәртібі: Ресми
басылым. – Астана: 2002
10. Туристік қызмет туралы. Заң актілерінің жиынтығы – Алматы: 2006
11. Биржаков М. Безопасность в туризме: Национальная Академия
туризма : 2005
12. Қазақстан туризмі 2005-2006 : Статистикалық жинақ.
13. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы 2006 :
14. Мызбаев. О.Б. Атейбеков.Б.Н. Асубаев .Б.К. Туризм және өлкетану негіздері. 2006:
15. «Туристік энциклопедия» . Москва,1993.
16. Замятин С.И. Курорты Казахстана. – Алма-Ата : Казгосиздат, 1999.
17. Шаблеников С.А Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма: Алматы, 2000
18. Фишман И.С. Экотуризм: возможности развития : Огни Алатау. 2000
19. Ердавлетов С.Р. Оснавы географии туризма. – Алма-Ата: КазГУ,2001
20. Чижова Ю.А. О проблемах туризма и защиты окружающей среды Человек и природа : 2005
21. Ерддавлетов С.Р. География туризма : история, теория, методы, практика. Алматы,2005
22. Қазақстан Республикасының «Туризмді дамыту тұжырымдамасы» Астана, 2001
23. Накатков Ю.С. «История туризма Казахстана». Алматы, 2002
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстандағы экологиялық туризмнің дамуы
( ЖШС Deus Travel компаниясының материялдары негізінде)
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Экологиялық туризім туралы түсінік және оның Қазақстанның7
дамуындағы рөлі
1.2 Экотуризмнің қазіргі заманғы туризм жіктеуіндегі алатын 17
орны
1.3 Қоғам дамуындағы экологиялық туризмнің ролі 22
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 31
2.1 Экологиялық туризм дамуының алғышарттары 31
2.2 Табиғат пен қоршаған ортаны сақтаудағы экологиялық 37
туризмнің рөлі
2.3 Экологиялық туризмді ұйымдасттырудың Қазақстандық 46
тәжрибесі (DEUS TRAVEL компаниясының тәжрибесі негізінде)
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ 53
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының 53
ресурстық потенциялының сипаттамасы
3.2 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының 59
территориясын аудандастыру
3.3 Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту 64
перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік шаруашылықтың алдыңғы қатарлы
салаларының арасында туризмнің пайда болуы оның қоршаған орта және тұрақты
табиғаты пайдаланудың жетістіктерімен өзара қарым-қатынастарын үлестіру
қажеттігін туындатады. Бірден-бір салада (ауыл шаруашылығын қоспағанда)
өндірістің жетістігі қоршаған ортаның жағдайына байланысты деген тығыз
тәуелділік жоқ.
Бүкіл әлемдегі экологиялық жағдайдың күрт
өзгерісі әлемдік шаруашлықтың экологиялық қауіпсіз салаларын дамыту,
табиғат ресурстарын пайдаланудың альтернативті жолдарын іздеу мәселелерін
қозғады. Осыған байланысты 1992 жылы жазда Рио-де-Жанейрода БҰҰ-ң қоршаған
орта және оны дамыту бойынша Конференциясы болып, онда маңызды құжаттар
қабылданып, халықаралық келісімдер бекітілді. Қазақстан Рио-де-Жанейродағы
Конференцияның қорытынды құжаттарына қосылып, елді дамыту жолына түсті.
Экотуризм термині тұрақты даму терминімен бір уақытта пайда
болды. Экологиялық туризм әдемі ландшафтарға, олардың жабайы өсімдіктер мен
аңдарына, солжердің мәдени этнографиялық ерекшеліктеріне сүйсіну (рақат
алу) мақсатында адамның шаруашылық қызметінің қолы тимеген әрі ласталмаған
табиғи аудандарына саяхат жасауды білдіреді. Сонымен қатар, ол экологиялық
жүйелердің тұтастығын бұзбай, жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау
пайдалы болатындай экономикалық жағдайларды туындатады.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді
сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі
бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру
табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық - экологиялық заңдылықтар, аймақтақ мәдениет пен табиғаты,
т.б. туралы білім алу;
2) этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен
дәстүрлі мәдениетті түсіну және құрметтеу, оларды сақтау қажеттілігін
түсіну.
Тақырыптың өзектілігі былай түсіндіріледі, бүкіл әлемде
экологиялық туризмнің кең танымал екендігіне қарамастан, біздің елде жалпы
экотуризм дегеніміз не оны қалай дамыту керек, ол қандай табыс
әкелетіндін бәрі біле бермейді. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі
деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық -туризмнің басты міндеті -
табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу.
Экотуризмді дамыту. - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді
азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Бүгінгі таңда экологиялық туризм әлемдік туристік саланың жаңа
және қарқынды дамып келе жатқан секторларының бірі болып табылады.
Табиғатты пайдалану модельдерінің ауысуы экотуризмнің дамуымен
байланысты, ол табиғат пен мәдениетті қорғауға, әлеуметтік және
экономикалық дамуға себепші болады.
Бүгінгі күні, әсіресе Қазақстан Республикасы қазіргі заманғы
тиімділігі жоғары туризм индустриясын көру міндетін шешу кезінде
экологиялық туризмді дамыту мәселелерін қарастыру өзекті болып табылады.
Республикамыздың территориясының көп бөлігін туристік мақсатта пайдалану
ауылшаруашылық немесе өнеркәсптік мақсатта пайдалануға қарағанда табысты
көбірек береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының дамуындағы
экологиялық туризмнің ролін анықтау (Алматы облысы мысалында).
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер
қарастырылады:
1) Экологиялық туризмнің қарастылып , қазіргі туризмді жіктеудегі
экологиялық туризмнің орнын анықтау.
2) Қазіргі экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын бағалау (Алматы
облысы мысалында);
3) Алматы облысының экологиялық туризмнің негізгі проблемалары мен даму
перспективаларын анықтау.
Зерттеу объектісі - Алматы облысы экотуризмнің рекреациялық
ресурстары, пәні - Алматы облысы экотуризмін дамыту үшін рекреациялық
ресурстарды аудандарға бөлу.
Қорғалатын жағдайлар:
- Туризм индустриясының перспективті бағыты ретінде
экологиялық туризмнің ролін анықтау;
- Экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын зерттеу оны Алматы
облысының территориясында ұйымдастыру мүмкіндіктерін талдауға жол береді;
- Жиынтық туристік-ресурстық потенциалды бағалау мен аудандарға бөлу
негізінде экологиялық туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының
перспективті аудандарын бөліп көрсету.
Жұмыстың практикалық мәні мынада: оның нәтижелері сәйкес министрлер
мен ведомстваларға, экологиялық туризмді дамыту проблемалары мен
айналысатын туристік ұйымдарға ұсынылуы мүмкін. Материалдар мен теориялық
жағдайларды жоғарғы оқу орындарында Экологиялық туризм, Туризм және
табиғатты қорғау оқу курстарын оқытуда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеден зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, практикалық пәні мен түсіндірілген.
Бірінші тарау Экологиялық туризімнің теориялық негіздері бөлімді
қамтиды, онда ел дамуының қазіргі кезеңіндегі экологиялық туризмнің ролі
қарастырылады.
Екінші тарау Қазақстандағы экологиялық туризмнің дамуының қазіргі
жағдайы (Алматы облысы мысалында ) біздің еліміздегі, әсіресе Алматы
облысындағы экологиялық туризмнің дамыту мүмкіндіктрін бағалау мәселелерін
қарастырады. Мұнда еліміздегі экотуризмді дамыту қажеттігі, оның бүгінгі
күндегі мүмкіндіктері түсіндіріледі.
Үшінші тарауда Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту
перспективалары ресурстық потенциалға сипаттама беріліп, экологиялық
туризмді дамыту мақсатында оларды бағалау жүргізіледі жұмыс барысында
карталар әзірленіп, олардың негізінде экологиялық туризмді дамыту үшін
перспективті аудандар айқындалды.
Қорытындыда автордың ұсыныстары мен негізгі түйіндер көрсетілген.
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Экологиялық туризм туралы түсінік және оның
Қазақстанның дамуындағы рөлі
Қоршаған ортаның жағдайының нашарлауына байланысты әлемдік
шаруашылық барлық сфераларында табиғи ресурстарды пайдаланудың
альтернативті жолдарын іздеу жүргізуде. Олардың басты ерекшлігі - қоршаған
ортаға деген зянды азайту.
Туризм аясында түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Жыл сайын күшейіп
келе жатқан турисік миграция табиғи ортаға қауіп төндіріп отыр. Бұл
қауіптер танымал демалыс орталарында адамдардың шамадан тыс шоғырланудың
нәтижесінде ландшафттардың жойылуынан, қоқыстар мен қалдықтардың
жиналуынан, транспорт құралдарымен динамика тудыратын шудан көрінеді. Ауа
мен судың ластануында туризмнің моторлануы үлкен орын алады. Экологиялық
талаптарды есепке алмай жаппай туризмді дамыту табиғи кешендерді
біртіндеп деградациялануына әкеледі.
Рекреациялық территорялардың деграциялану себептерінің бірі болып
туристік ұсыныстың туристік сұраныстан артта қалуы табылады яғни
объектілердің түрлілігі мен саны жоспардаға рекреациялық саланың жеткілікті
деңгейде дамымауы әдетке айналған және бұрыннан белгілі аудандарда
демалушылардың шамадан көп шоғырлануына әкеледі. Осыған байланысты
көптеген елдерде туристік ағымды жоспарлық территориялық ұйымдастыру жүзеге
асырылады, бұл табиғи кешендердегі теңдікті қамтамасыз ететін туризмнің
осындай түрін дамытуға себепші болады. Туризмнің бұл түрі Экологиялық
туризм деген атқа ие болды.
Туризмнің дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі экологиялық
туризм ұғымы арқылы түсіндіріледі.
Біздің елде жалпы, экотуризм деген не, оны қалай дамыту керек
және ол қандай табыс әкелетіндігін көбі біле бермейді. Қазіргі кезеңіндегі
экологиялық туризмнің басты мақсаты - табиғи ресурстарды рекреациялық
пайдаланудың тереңдігіне қол жеткізу.
Алайда, бүгінгі күнге дейін адам мен табиғит арасындағы өзар
қарым-қатынастың тұрақты механизмдерін анықтаудың нақты критерйлері әлі
табылған жоқ, сондықтан қоршаған ортаға қатысты қандай-да бір қызмет туралы
сөз қозғағанда абай болып, оның салдарын зерттеп, қателіктерді тез анықтау
керек.
Экологиялық туризмнің атағының таралуы осы қызметтерге деген
сұраныстың артуы мен табиғатты қорғау қажеттілігінің шиеленісуінің үйлесуі
мен анықталады. Экожүйелерді сақтау қажеттігін ескере отырып, экотуризм
алаңының эколгиялық теңдігін ұстап тұрудың қайталанбас
мүмкіндіктерін ұсынады.
Туризмнің осы саласының қызмет сферасын түсіну үшін, ең алдымен
оның анықтамасына қатысты нақтылықтармен қамтамасыз ету керек. Экологиялық
туризмнің анықтамасы әлі де даму үстінде, ол табиғи ортасы жақсы сақталған
аудандарға саяхаттауға және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту
жағдайларын қалыптастыруға арналған ұсыныстарды қамтиды. Экотуризмнің түрлі
анықтамалары бар. Кейбір мәліметтер бойынша экотуризм термині 1987 жылы
Hector Ceballo-Lascurain енгізіп, келесі анықтаманы ұсынады:
Бұл әдемі ландшафттарға, оның жабайы аңдары мен өсімдіктері мен,
басқа да мәдени ерекшеліктері мен сүйсінуге, тануға, таңдауға арналған
объектілері бар қол тимеген және ласталмаған табиғи аудандарға қатысты
саяхаттарды қамтиды.
Кейін келе, 1991 жылы АҚШ-та орналасқан Экотуризм қоғамы
экотуризмнің өзгертілген анықтамасын ұсынады. Соған сәйкес, экологиялық
туризм - жердің табиғи және мәдени - этнографиялық ерекшеліктерімен танысу
мақсаттарында жақсы сақталған табиғи ортаға қатысты аудандарға саяхатты
білдіреді. Бірақ ол экологиялық жүйелердің тұтастығын бұзбайды және
жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау пайдалы болып табылатын
экономикалық жағдайларды қалыптастырады. Біздің ойымызша, осы анықтама
экотуризмнің мәнін толық аша түседі. Бірақ 1993 жылы Экотуризм қоғамы
ұсынған анықтаманың тағы бір нұсқасы бар: Бұл қоршаған ортаны сақтайтын
және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсартатын салалары. Басқаша
айтқанда, экотуризм - бұл табиғаттың сақталуына себепші болатын
қозғалыс.[10]
Экологиялық туризм мақсаттары әртүрлі ағымдарды қатиды: ғылыми
зерттеуді жүргізуден бастап демалыс күндеріндегі қысқа мерзімді
демалыстарға дейін. Кейбір экотуристік қайталанбас өсімдіктер қауымдастығы,
мәселен, жаздағы гүлденген тундра немесе өлі табиғат объектілері
(коньондар, үңгірлер және т.б.) қызықтырады. Басқалары өздерінің бос
уақыттарын Мексика жағалауына жұмыртқалайтын теңіз тасбақалары мен
қолтырауындарды бақылау мен өткізеді. Үшіншілері -ғаламның алыс
жерлеріндегі құстар мен сүтқоректілердің санағын жүргізеді. Шығыс Африка
мен Азиядағы ірі жыртқыштар мен тұяқтыларды бақылауға деген қызығушылық
жоғары.
Жоғарыда атап өткендей, экотуризм, термині тұрмысқа жақында ғана
енеді, бірақ демалыс түрі ретінде көптеген жылдар бұрын пайда болды XIX
ғасыр басында еуропалық жабайы өмірді көру мақсатында Африка мен Индияға
саяхаттаған. Алғашқы ұйымдасқан американдық ондитологиялық турлар XX
жүзжылдықтың бірінші жартысында орын алса, Еуропадағы алғашқы
орнитологиялық сапалар 1961 жылы туындады. Бүгін де экотуризм әрбір елде
бірдей деңгейде дамуда.
Экотуризмнің туристік қызметтің дербес түрі ретінде қалыптасуы мен
бөлінуімен қатар, оның туризмнің басқа түрлері мен жақындасуы байқалады.
Жаппай туристік қозғлыста табиғатқа деген ұмтылыс байқалады. Суға түсу
демалысы, круиз, іскерлік сапарлар кезінде табиғи немесе ұлттық -
этнографиялық парктерге, қорықтарға жиі барып тұруға болады. Экотуризмнің
шекарасы айқын емес, сондықтан сипаттау өте қиын. Бірақ, туризммен
байланысты құбылыстардң тұтас жиынтығынан экологиялық секторды бөліп алудың
екі тәсілі бар[11].
Біріншісі туризмнің негізгі объектісі ретінде жабайы табиғаттың
болуымен түсіндіріледі. Көптеген авторлар табиғит пен дәстүрлі мәдениет
арасындағы шекараны жүргізудің күрделілігін атап өтеді, соңғысын
табиғат пен бірге экотуризмнің объектілеріне енгізген. Осыған
қарамастан бұл ұғымның мәні әліде толық ашыла түспеді. Табиғатта демалу
мақсатындағы туризм өте кең таралған. Бұл әсіресе дамыған елдерге тән, онда
экотуристік қызметтегрге деген үдемелі сұраныс тарихи-мәдени мұраларға
бару, ауылды жердің табиғатында демалу есебінен қанағаттандырылады. Осыған
байланысты мұндай туризм экологиялық қатарларда есептелік, табиғатты
қорғау, дәстүрлер мен экономикалық дамуды экологиязациялауда оның мәні
шешуші болып табылады. Мұндай туризмнің мысалы ретінде агротуризмді атауға
болады.
Екінші тәсіл бірінші орынға экотуризмді қояды, зкотуризм дәстүрлі
туризмге қарағанда табиғи ресурс сыйымдылығынсыз болып келетін,қолданылатын
табиғи және басқа да ресурстардың деграциялануына әкелмейтін туризм. Бұл
жағдайда экологиялық термині, тұрақты терминмен теңестіріледі, ал
туризм объектілері табиғи, тіпті жасанды да болуы мүмкін.[13]
Осылайша, экологиялық туризмнің шекарасын нақтылау өте қиын. Табиғи
бағытталған (объектілер бойынша) туризм ресурстарды тұрақты пайдалануды
қалай болса солай жүргізу, қажетті басқару мен жоспарлаудың жоқтығына
қарамастан дамуы мүмкін. Мұндай тәжірибе экотуризм терминінің беделін
түсіреді. Туристік технологиялық тізбектің (транспорт, тұрмыстық қызмет
көрсету және туризм объектілерімен танысу бойынша қызметтер) тік
интеграция деп аталтын жағдайдағы қоршаған ортаға деген әсерді бағалау
үшін осы үш буынды есепке алу керек. Мысалы, транспорттық қызметтерді
табиғи бағытталған туризмге жатқызу оңай емес. Дәстүрлі түрде тұрақты деп
есептелетін туризм болашақта жорамалданбаған теріс салдарға әкелуі мүмкін
сол себепті жоғарыда аталған екі тәсілді үйлестііру керек 1 кестеде тұрақты
дамудағы экотуризмнің ролін бағалау үшін экологиялық терминін
түсіндіретін туризм көрсетілген.
Алынатын пайда ресурстарды жаңарту (сақтау) және өндіріс үрдісінің
қоршаған ортға және ресурстардың сапасына теріс әсерін жою кезінде
туризмнің тұрақтылығына қол жеткізуге болады. Әйтпесе ресурстардың
деграциясынан құтылу мүмкін емес. Мұнда қоршаған орта мен ресурстар кең
мағынасында түсіндіріліп, табиғи және антропогендік компоненттерді де
қамтиды.
Экотуризмнің ажырамас сипаты - бұл экологиялық білім. Осы екі
аспектті қамтиды:
1) ақпараттық - территориялық табиғат пен мәдениет, экологиялық заңдылықтар
туралы білім алу;
1- кесте Экотуризм тұрақтылығын бағалау
Экотуризм объектілері Жабайы табиғат Жасанды табиғат
Туризмнің
тұрақтылығының
градациялары
Тұрақты Жағымды Жағымдылығы аздау
Тұрақсыз Жағымдылығы аздау Мүлдем жағымсыз
[7]
2) Этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі
мәдениетін құрметтеу, оларды сақтау қажеттігін түсіну.
Осылайша, экологиялық туризмнің объектілері болып тірі және өлі
табиғаттың түрлі көріністері, дәстүрлі мәдениет пен мәдени мұралар
табылады. Экотуристердің ұсынатын негізі мақсаттары - объектілерді тану,
табиғатта демалу, спорттық туризм. Бұл туризмнің танымдық және белсенді
демалыспен байланысты элементтерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Экологиялық туризм - соңғы он жылдықта бүкіл әлемде кең таралған,
қазіргі туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұған экотуризмді дамыту бойынша
белгілі халықаралық ұйымдар; жабайы табиғаттың бүкіл әлемдік қоры (WWF),
табиғат пен табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы (JUCN) куә
болады.
Сонымем қатар халықаралық және аймақтық деңгейде экотуризмді дамыту
жөнінде конгресстер, семинарлар, симпозициялар өткізіліп, туризм түрлерінен
экологиялық туризмді таңдаған фирмалар саны өсіп келеді.
Экотуризмнің беделінің өсуі тек қоршаған орта жағдайының
нашарлауымен ғана емес, сонымен бірге адамның тіршілік ортасының жедел
өзгеруімен, жүйке-психологиялық жүйкелері мен байлнысты болады.
Кейбір бағалаулар бойынша, әлемдік туризмнің тұтас нарығының 20%-ға
жуығы экотуризмнің үлесіне тиеді екен.
Әдеттегі туризм мен экотуризмнің арасындағы айырмашылық неде?
Біріншіден, экотуризм бұл - табиғи ортасы жақсы сақталған жерлерге
бару. Мұндай жерлерге қорықтар, ұлттық табиғи парктер және т.б. Қорғалатын
табиғи территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм ең таза табиғат тұтынушысы болып табылады.
Экотуристердің табиғатты эксплутациялау технологиясы мынадай: олар пайдалы
ресурстардың көп бөлігін көру арқылы (табиғи көрікті жерлерді көру,
пейзажға сүйсіну, өсімдіктер мен жануарлар әлемін бақылау), есту арқылы
(құстардың әнін, судың сылдырын, жапырақтардың сыбдырын), иіс сезу арқылы
(ормандар мен шалғындардьң иісі), сезу арқылы (өзен суының салқындығы)
алады. Осы себепке байланысты экотуризм әлемнің ерекше қорғалатын табиғи
территориясы ООПТ шегінде табиғат - ресурстарын пайдаланудың жалғыз түріне
айналды.
Үшіншіден, экотуризм ООПТ-дағы туристік тәртібін қатаң
регламенттеп, тәртіптің аса қатаң ережлері (турист гид-аудармашымен бірге
арнайы жолмен жүру керек, өсімдіктерді жұлмау керек, шуламауы тиіс және
т.б.) айқындайды. Оларды орындау экологиялық туризмнің сәтті дамуының шарты
боп табылады.
Төртіншіден, экотуризм ұлттық салт - дәстүрлерді жандандыруға
себепші болатын ұлттық өнер түрлерін, қолөнерді дамыту арқылы, сонымен
қатар қызмет көрсетуші персонал ретінде жұмыс істейтін жергілікті
тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту мүмкіндігін береді. Мұның бәрі
халыққа белгілі бір табыс әкелетін, оның әлеуметтік - экономикалық дамуына
себепші болады.
Экотуризмнің жаппай туризмнен ерекшеленетін өзгешіліктер сияқты
экотуристер де жаппай туристерден ерекшеленеді. Жаппай туристер жеке
немесе ұйымдасқан түрде атақты жерлер, көп жағдайда өз елі шегінде
саяхаттайды. Ал экотуристер адам көп өзгеріс енгізбеген жерлерге
барады, олар шектелген қолайлылыққа және саяхаттың қарапайым шарттарына
төзімдірек келеді.[6]
Бірқатар авторлар экотуристерді мүдделерінің деңгейіне байланысты
топтастырады; Мысалы, Lindberg (1991 жыл) экотуристердің 4 тобын бөліп
көрсетті:
- бірінші топқа табиғат өмірін зерттеумен айналысатын ғылыми зерттеушілер,
білім мекемелерінің мүшелері жатады;
- екінші топты берілген жердің тарихын тану, жабайы табиғаттың өмірін
бақылау мақсатында қорғалатын табиғи территоряларға сапар шегетін туристер
құрайды;
- үшінші топқа ерекше саяхат жасау үшін табиғаттың алыс түкпірлеріне
баратын адамдар жатады;
- төртінші топқа табиғатқа баруды үлкен сапалардың ажырамас бөлігі деп
санайтындар жатады.
Экологиялық туризм кеңістік құбылыс ретінде түсіндріледі. Оның
дамуы экологиялық маршруттар өтетін жерлердегі халық қоныстанған жерлердегі
инфрақұрылымының жақсаруына, халықтың жұмысбастылығының өсуіне себепші
болады. Нәтижесінде табиғатты қорғау қорының тұрақты көзіне айналады.
ООПТ-ң қолдауымен экотуризм табиғатты қорғауға үлкен үлес қосады, бұл
ғаламдағы экологиялық теңдікті ұстап тұруда үлкен орын алады. Бірақ табиғи
территорияларына тек өндірістің дамуы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге
туризмнің қарқынды дамуына байланысты келушілердің қаптауы нәтижесінде
ластану қаупі туындап отыр.
Қайталанбайтын үрдістерді туындататын экологиялық дағдарыс табиғи
сұлулықтың тез жойылуына себепші болады. Руссо дұрыс айтқан: адамның қолы
тигеннің бәрі өз құндылығын жоғалтады. Жабайы табиғаттың сұлулығы тек
қорықтарда, ұлттық парктерде, қорғалатын ландшафттрда, аймақтық ландшафттық
парктерде және т.б. қорғалатын аймақтарда қорғалатындай күн туады. Бұның
сирек және жоғалуға жақын өсімдіктері мен жануарлары бар қайталанбас
ландшафттарды қорғау міндеті қойылса, бүгінгі күні - экологиялық туризмді
дамытуға негіз болатын, табиғи ландшафттардың рекреациялық, мәдени -
тарихи қасиеттерін дамыту және қалпына келтіру міндеттері қойылған.
Сонымен бірге қатаң қорғалатын жерлерде сақталған табиғаттың бүкіл
қайталанбас ерекшелігін адамдарға көрсетіп, соның мысалында адамдарды
табиғатты мәпелеп ұстауға тәрбиелеу керек.
Қазіргі туризмнің барлық түрлерінің ішінде экологиялық туризм ғана
жоғарыда аталған міндеттерді шешуге қабілетті. Туризмнің бағыттарының бірі
бола отырып, экологиялық туризм қоршаған ортаға аса жақын. Сондықтан ол
адам-табиғат жүйесіндегі дұрыс қатынастарды қалыптастырудың жалғыз
байланыстырушы буыны болып табылады.
Мысалы: АҚШ-тың қорықтары мен ұлттық парктерінде келушілердің
ландшафттық стетикалық түсінуін жақсарту үшін табиғатты түсіндірудің
арнайы әдістемесін әзірледі. Оның көмегімен қорық немесе ұлттық
парк қызметі келушілерге паріктің, оның табиғи және мәдени ортасының
тілін аударып береді.
Экотуризм экологиялық білімі мен тәрбиесіне себепші болады.
Экотуризмдегі экологиялық білім беру және тәрбиелеу үрдісінің
ерекшелігі: ол өнегелі ғибратты емес, ақпаратты, қоршаған ортадағы мінез -
құлық нормаларын мәжбүрлі емес негізде құрылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм сирек және жойылып
бара жатқан өсімдіктер мен жануаларды қорғаумен байланысты.
Экологиялық туризмде экономикалық даму перспективалары бар
екендігін атап өткен дұрыс. Туристік ағымның өсуі әлемдік шаруашылыққа
экономикалық интеграциялануда өз үлесін қосады: - ғаламның ресурстарын аса
тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін үрдіс.
Экологиялық туризм адам мен табиғат арасындағы дұрыс қатынасты
қалыптастыруга себепші болумен қатар туристерді қабылдаушы ел үшін шетелдік
валюта түсімінің бір көзі болып табылады.
Экологиялық туризмнің географиясына келсек, ол дәстүрлі туризмнің
географиясынан ерекшеленеді. Негізгі халықаралық туристік ағымдар дамыған
елдерден дамушы елдерге бағытталады. Соңғысының туризм саласында
экологиялық туризмнің үлесі жоғары, себебі Еуропа мен Солтүстік Америка
елдерінде ішкі экотуризм кең таралған.
Экологиялық туризм табиғи объектілермен бірге, туристердің
мүдделері шеңберіне мәдени және архитектуралық мұра объектілерін,
тұрғындардың мүдделерінің қанағаттандырылуын қамтиды.
Экологиялық туризмді тұрақты туризм деп сипаттауға болады. Себебі
экотуризм – бұл жақсы сақталса әрі табиғи жағдайы жақсы жерлерге тек
табиғи, мәдени-тарихи жерлермен танысу үшін ғана емес, сонымен бірге
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жақсы күйде сақтаумен байланысты сапарлар.
Бұл экотуризмді туризмнің басқа түрлерінен өзгешелейтін басты ерекшелік.
Экологиялық туризм жаппай туризмге балама ретінде жиі қарастырылады,
бүгін де ол бүкіл әлемде қандайда бір деңгейде дамып келе жатқан туристік
қызметтің аса динамикалық және преспективті формасы болып табылады. Кейбір
елдерде экотуризм экономиканың маңызды саласы бола отырып, туризмнің ірі
секторы болып табылады, басқа елдерде бұл табиғатты қорғау құралы.
Біздің елде тек экологиялық туризмнің даму перспективалары туралы
ғана айтуға болады Қазастанның биологиялық және ландшафттық түрлерге бай
және жалпы әлемдік мәнге ие. Сондықтан осы табиғат ескерткіштерін сақтау
үшін, мемлекеттік және мемлекеттік емес, қоғамдық, аймақтық, халықаралық
ұйымдардың, ассоциациясының күш жігерін біріктіру керек.[15]
Республикамызда ООПТ мәртебесі жоқ, қатаң бақылаудағы үлкен
ғылыми табиғат түзу мәніне ие бірқатар қайталанбас табиғат кешендері бар.
Халыктың әлеуметтік - экономикалық жағдайының нашарлауы нәтижесінде,
экотуризмді дамыту мен биологиялық түрлілігін сақтау көзқарасы тұрғысынан
құнды жерлерді шаруашылық қажеттіліктерге беру қаупі туындайды. Осыған
байланысты Республикамызда Батыс Тянь-Шаньның биотүрлілігін сақтау,
Экотуризмді дамыту мен биотүрлілікті сақтаудағы қоғамның рөлін күшейту
сияқты әртүрлі семинарлар өткізіледі. Мұнда бар актілерге өзгертулер
мен түзетулер енгізіп, жаңа ұсыныстар қабылданады.
Жақында ғана пайда болған экологиялық туризм тұрақты дамуға өту
кезінде, болашақта приоритетті бағыттардың біріне айналады.
1.2. Экотуризмнің қазіргі заманғы туризм жіктеуіндегі алатын орны.
Туристік саяхаттар - бұл адамның белгілі бар қажеттіліктерін
қанағаттандыру әдісі. Адамның қоршаған ортасын тану үрдісі саяхаттармен
тұрақты байланыста болатындығын атап өту керек.
Қозғалыс - туризмге тән қасиет. Сонау ерте заманның өзінде
саудалық байланысты орнату қажеттігі адамдарды бейтаныс жерлерге
саяхаттауға итермелейді. Мұндай саяхаттар сауданың дамуы, қатар қоғамдық
еңбек бөлінісінің тереңдеуі, адамдардың қоршаған әлемі туралы танымының
кеңейуіне ықпал етеді. Үлкен масштабтағы әлемдік шаруашылық байланыстардың
белсендендірілген халықтың қозғалысын ұлғайтып, туризмнің, дамуының
жеделдеуіне себепші болады.
Миллиондаған адамдар жаңа жерлерді көру, табиғаттың сұлулығына
тамсану, таудың таза ауасымен немесе орман ауасымен демалыу, ұлттармен
қатынасын байыту, қалаларды, мәдениет пен өнердің көп ғасырлық
ескерткіштерін көру мақсатында саяхаттайды. Бүгінгі әлемде белгілі бір
деңгейде туризмде билік етпейтін ел жоқ. Жыл сайын 4 милиардтан астам
адам өзінің кем дегенде 5-6 күндік уақытын өзінің тұрғылықты жерінен тыс
өткізеді. Осы санның жартысынан көбі демалу мақсатында, ширегінен көп -
ерекшелік мақсатта, 5 - 6% -халықаралық конгерестер, симпозиумдарға
қатысушылар, 10-15% - өздерінің туған - туыстарына бару мақсатында
саяхаттайды.
Осылайша, туризм қазіргі адамның тұрмысына тығыз әсер етеді.
Қоғамның өмірінің әлеуіметтік және экономикалық жағдайына әсер ете отырып,
ол одан әрі күрделі және көпқырлы құбылысқа айнала түседі. Сондықтан осы
зерттеу кешенді жан – жақты тәсілдерді талап етеді. Бүгін де онымен
географтар, экологтар, экономистер, социологтар, архитекторлар, дәрігерлер
және білімнің басқа салаларының мамандары айналысуда. Дегенмен, туризм -
бұл көп жағдайда кеңістік құбылыс, ол кеңістік көріністегі табиғи және
әлеуметтік үрдістерді қарастыратын географиямен тығыз байланысты.
Туризм ұғымы кең мағыналы әрі сыйымды болып табылады.
Әдебиеттерде оның түрлі анықтамаларын кездестіруге болады. Үлкен кеңістік
энциклопедиясында туризмге келесі анықтама берілген: Бұл бос уақыттағы
саяхат сапар белсенді демалыстың бір түрі. 1963 жылы Халықаралық туризм
мен сапарлар бойынша. БҰҰ-нің Римдегі конференциясында Бүкіләлемдік
Туристік Ұйымының (БТҰ) танымал анықтама қабылданды. Соған сәйкес: Туризм
- бұл адамдардың өздерінің тұрғылықты жерінен сауықтыру, бос уақыттағы
мүшелерді қанағаттандыру немесе кәсіби іскерлік мақсатта уақытша кетудің
барлық формаларының орта атауы.
Туризмнің атағы тек оның демалыстың барлық түрлерінің ішіндегі
ең әмбебаптылығымен ғана емес, оның адамның әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіндігін беруімен түсіндіріледі. Бұл дегеніміз,
туризмнің мемлекеттік және экономикалық көзқарастар тұрғысынан маңызы зор,
ел экономикасының дамуына оң ықпал етеді.
Қазіргі әлемде туризм әр түрлі елдер арасындағы мәдени алмасу
жұмысында оң орын алады. Оны дамыту өнеркәсіп дамыған, дамушы елдердегі
маңызды әлеуметтік - экономикалық проблемеларды шешуге себепші болады.
Әсерлердің импорты мен экспорты халықтың жұмысбастылығының басты көзі болып
табылады. Әлем көшбасшылары туризмнің дамуын XX ғасыр стратегиялық және
экономикалық жоспарда приоритеті жоғары деп есептейді. Әлемдік эканомиканың
бірден - бір саласы туризм сияқты тұрақты емес.[22]
Әлемнің көптеген елдерінде ол мемлекеттің ұлттық табысының деңгейі
мен құрылымына, оның төлем балансына маңызды ықпал етеді. Туризм - бұл
туристік фирма үшін де, мемлекет үшін де табысты бизнес, мемлекет оның
дамуына өз саясаты арқылы себепші болады.
Туризмге деген қызығушылық кеңірек масштабта арта бастады.
БҰҰ-ң жорамалы бойынша халықаралық туристік сапалар саны 2000 жылы
- миллионды құрап, 2010 жылы - 1 миллиард, ал 2020 жылы - 1 миллиард
600 миллионға жетеді дейді.
Халықаралық туризмнің дамуының жобаланған динамикасы туризмнің
атағының одар әрі өсе түсетіндігіне куә болады. Қазіргі туризмнің жаңа әрі
қарқынды дамушы бағыттарының бірі болып экотуризм табылады.
Экотуризм, туристік қызметтің дәстүрлі түрлеріне қарағанда келесі
белгілермен сипатталады:
- экотризмнің негізгі объектілері ретінде қайталанбас табиғи көрікті
жерлердің болуымен;
- туристік индустриясының жоспарлы дамыту негізінде табиғи және мәдени
потенциялының сарқылмай пайдалануымен;
- экотуризмнің басты міндеттерінің бірі болып табылатын экологиялық ойлауды
қалыптастыру және экологиялық білімді ұйымдастыру.
Бүгінгі туризм әртүрлі формалар мен қатынастарда байқалып, оны
жіктеудің қажеттігін туындатады.
Туризмді жіктеу туризм индустриясын жоспарлау мен территориялық
ұйымдастыруда үлкен мәнге ие.
Жіктеудің мәні: әртүрлі типтері бойынша келу туризмі, шығу
туризмі, ішкі туризм түрлерін бөліп көрсету.
2-кесте 2005-2006 жылдар аралығындағы туризм типтері бойынша қызмет
көрсетілген келушілер саны *
Қызмет Соның ішінде
көрсетілген Барлығы
субъектілер (мың.адам)
атаулары
Келу туризміШығу Ішкі
(мың.адам) туризмі туризм
(мың.адам) (мың.адам)
Барлығы 10999,8 4291,0 3915,0 2793,8
Туристік 292,7 31,3 154,9 106,5
фирмалар
Жеке 62,3 1,9 15,2 45,2
кәсіпкерлер
Орналастыру 1034,2 219,7 - 814,5
объектілері
Санаторлық-ку165,9 55,3 - 110,6
рорттық
мекемелер
Мәдениет 2330,8 776,9 - 1553,9
мекемелері
16- әдебиет көзі бойынша есептелген
Туризмді келесі көрсеткіштер бойынша жіктеуге болады: қозғалыс
әдістері, мақсаттары, ұйымдастыру сипаты, сапардың мерзімі мен ұзақтығы,
қатысушылардың жасы мен әлеуметтік топтар, туристік ағындардың
қарқындылығы, қаржыландыру көзі, сапардың қашықтығы, маршруттарда
туристерді орңаластыру әдістері және т.б.
Туризмнің түрлері мен типтері алуысыу түрлері. Олар бірқатар
факторларға байланысты, әсіресе:
а) бос уақытың болуы және ұзақтығы;
б) адамдардың жасы, жынысы, денсаулық жағдайы, рухани даму деңгейі, жеке
талғамдары мен материалдық жағдайы;
в) табиғат жағдайдың әртүрлілігі мен маусымдығы;
г) орын алмастыру құралдарының болуы.
Туризмің әрбір түрлі өзіндік қажеттіліктерімен сипатталып, осы
қажеттіліктерді қанағатандыру үшін қызметтердің белгілі бір жиынын қамтиды.
Туристік ағымның сипаты мен мақсаты бағыты көзқарасы тұрғысынан
туризмді келесі класстарға бөледі:
1. Ішкі туризм (түрлерімен) - жергілікті, аймақтық және аймақаралық - бұл
азаматтардың шекарадан тыс шықпай, өз елінің ішінде сяхаттауы.
2. Халықаралық (шетелдік) туризм (түрлерімен) - континентшілік, континент
аралық және жер шарын айнала саяхаттау - бұл азаматтардың өз елі
шекарасынан тыс, бір елден басқа елге саяхаттауы. Шетелдік туризм - бұл
шетелдік азаматтардың туристік мақсатпен басқа елге келуі. Мұндай бөліну
халықаралық туризмнің тағы басқа екі түрімен - шығу және кіру - байланысты,
олар туристік ағымның бағытына байланысты ажыратылады. Бір турист бір
уақытта кіруші және шығушы болып жіктелуі мүмкін емес Туристің саяхаттау
мақсатында тастап кететін өз елі мен оның келетін елі ажыратылады. Бірінші
жағдайда - шығу, екінші жағдайда - кіру туризмі туралы сөз қозғалды.
Қазіргі туризмде жіктеуде саяхаттың мақсаты маңызды орын алады,
ол өз кезінде туристік материалдың мүмкіндіктерімен, оның денсаулық
жағдайымен, жасымен, кәсібімен, мәдени деңгейімен анықталады. Алайда,
саяхаттай отырып, турист өз алдына бірқатар мақсаттар қояды. Бірақ туристің
жеке қажеттіліктеріне сәйкес, олардың біреуі басым болады.
Қазіргі туризмді жіктеу туристік шаруашылықты территориялық
ұйымдастыру оның туристік қызметтің жеке түрлеріне деген сұранысын анықтау
және т.б. бірқатар проблемаларды шешіп, солардың негізінде туризмнің
материалдық техникалық базасының даму жоспарын әзірлейді.
Қазіргі туризмді жіктеуде экологиялық туризм экскурсиялық туризм
шегінде қарастырылады. Ал экскурсиялық туризм - бұл табиғи, тарихи – мәдени
көрікті жерлермен танысу мақсатындағы сапарлар, ол экологиялық туризмге де
тән.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм. - бұл табиғи
күйінде жақсы сақталған жерлерге саяхаттау, бірақ басты назардың объектісі
болып жабайы табғат табылатын сапарлардың жеке категориясын бөліп көрсету
мүмкін емес.
Сондықтан көптеген авторлар экотуризмді өзінің мүдделері мен
қаржылық қолдануында жергілікті халықтың мәдениетін, архитектурасын
дәстүрлерін қамтиды, табиғатқа бағытталған туризм түрінде қарастырады.
Осыған байланысты экологиялық туризмнің бірінші түрін бөліп көрсетеді:
табиғи, жасыл, агротуризм. Фототехника мен фототехнологияның кең дамуы
фототуристердің қажеттігін қанағаттандырады. Саяхаттардың осыған ұқсас
барлық түрлерін келесі аталған жағдайларға экологиялық туризм ретінде
қарастырсақ қателеспейтін шығармыз.
- жабайы табиғат объектісінің басымдығы және оларға ұқыпты қарау;
- табиғи экожүйелердің тереңдігін сақтау үшін туризмнен түсетін табысты
міндетті пайдалану бағытын қолдау[17].
1.3. Қоғам дамуындағы экологиялық туризмнің рөлі.
Экологиялық туризм қоршаған ортаға жақын туризм секторы
болғандықтан, экотуризм табиғи әлемге сырттай қарауға негізделгендігі
туралы анық сеніммен айтуға болады. Мұндай туристік өнімдер биологиялық
түрлері көп әрі қоршаған ортасы бұзылмаған ұлттық парктері, мемелкеттік
және меншік қорықтары бар өзінің ұлттық мәдениетін сақтаған халқы бар
оңтүстік жарты шардың елдерінде шоғырланған. Бұл Оңтүстік Америка және
Африка, Австралия, Жаңа Зеландия және т.б. елдер. Солтүстік жарты шардың
елдері экотуристермен жабдықтайтын нарықтарға ие. Оларға Солтүстік Америка,
және Еуропа елдері жатады.
Тұрақты дамуға өту кезінде экотуризм туризмнің басқа да түрлеріне
қарағанда экономикалық теңдікті қмтамасыз етеді.
Әлемнің макроаймақтарының қоршаған ортасымен экономикалық даму деңгейі әр
түрлі болуына байланысты, дамушы және дамыған елдерге тұрақты дамуға өтудің
өзіндік ерекшеліктері тән.
Дамушы елдерде тұрақтылықты алғы шарты болып экономикалық даму
табылады. Мұндағы табиғи территориялар аудандардың көп бөлігі табиғи
күйінде сақталған немесе дамыған елдерге қарағанда антропгендік жерлерге аз
ұшыраған.
Әсіресе тиімділігі аз ауыл шаруашылығының қарқынды шаруашылық
қызметімен қамтылған территориялар көп өзгеріске ұшырайды. Осы елдердің
экономикалык дамуы ғана қоршаған ортаға деген антропогендік
ауыртпалықтарды төмендетіп, ғаламның экологиялық балансын ұстап тұру үшін
маңызды табиғи жерлер мен бүкіл әлемдік мұра болып табылатын дәстүрлі
мәдениетті сақтауға көмектеседі. Адами және әлеуметтік капиталдың өсуі –
демалушы елорда экономикалық тәуелділіктен босататын шарттардың бірі
бұларсыз экономикалық даму мүмкін емес.
Дамыған елдер өзінің экономикалық қуатына, кейін келе қоршаған
ортаның өзгерісі себебінен адам дамуының жоғарға деңгейіне қол жеткізеді.
Бұл елдерде адам қолы тимеген жерлердің аз ғана үлесі сақталды. Табиғи
ортаның өзгерісі ең алдымен сапалы тұрмыс деңгейінен экономикалық
молшылықтың артуынан көрінеді. Сондықтан ландшафттарды қалпына келтіру,
мүмкіндігінше оларды қолдау үлкен маңызға ие. Бұл ауылды жерлердің дамуына
тікелей тәуелді болады.
Осылайша, дамушы елдер табиғи капиталға ие болғанмен, олардың
тұрмыс халін жақсарту мақсатында пайдаланудың тиімділігі төмен. Дамыған
елдер адами және әлеуметтік капиталға бай, ал қоршаған ортадағы тапшылықты
дамушы елдердегі белсенді экотуристік қызметпен толықтырады. Дамыған
елдердеп табиғи орта дамушы елдерге қарағанда тұрақтылғы төмен болып
келеді. Керісінше дамыған елдерде әлеуметтік орта жоғары тұрақтылыққа
ие[9].
Орталық және Шығыс Еуропа, сондай-ақ ТМД елдері сияқты өтпелі
экономикалық елдерге дамушы және дамыған елдердің проблемалары тән.
Өтпелі экономикалы еуропалық елдердегі табиғи- ортаның өзгерісі әлеуметтік
сипаттағы проблемалармен үйлестіріледі. ТМД елдерінде, әсіресе Ресейде,
Қазақстанда антропогендік өзгеріс деңгейі төмен табиғи территориялардың
үлкен аумағы сақталған, ал әлеуметтік - экономикалық дамудың тұрақсыздығы
табиғатқа шамадан тыс ауыртпальгқ әкеледі. Өкінішке орай, бұл елдердің
үкіметтері өзінің негізгі күш - жігерін әлеуметтік - экономикалық дамудың
тұрақтылығына қол жеткізуге жұмсайды.
Тұрақты даму проблемасындағы айырмашылық экологиялық туризмнің
оған қол жеткізудегі ролінің географиялық ерекшеліктерін анықтайды..
Экотуризм сферасындағы сұраныс пен ұсыныстың географиялық
ерекшеліктері оның ұйымдастыру мен сипаттамаларындағы ерекшеліктерге
әкеледі. Сұраныс көп жағдайда әлеуметтік - экономикалық факторларға (халық
табысың өсуі, бос уақыт мөлшері, табиғатта демалу қажеттігі) тәуелді
болады, оның көп бөлігі дамыған- елдерде шоғырланған. Сұраныс әлеуметтік -
экономикалық факторлармен қатар, табиғи факторлармен де анықталады, дамыған
және дамушы елдерде де шоғырланған. Осылайша ішкі және халықаралық туризмді
бөліп көрсетуге болады. Ішкі және халықаралық туристердің мақсаттары әр
түрлі болып келеді. Дамушы және дамыған елдердің экотуризмді дамыту кезінде
мақсаттары әр түрлі болып келеді.
Бірінші топқа барлық дамушы елдер немесе үшінші әлем елдері - Кения,
Эквадор, Каста - рика, Непал, Белиз және т.б. жатады. Дамушы елдер
табиғаттың сөзсіз түрлері мен ұзындығына ие. Олар тропикалық орманнан
шалғынды саванналарға дейін созылып жатыр. Сонымен қатар бұл елдер
қайталанбас флора мен фаунаны табиғи күйінде ұсынады.
Экологиялық туризм саналы менеджментімен қоршаған ортаны
эксплутациялаудың өміршең боламасын қамтамасыз ете алады. Үшінші әлем
елдері үшін экотуризм олардың классикалық дағдарысынан- шығу жолы болып
табылады. Мұның негізінде жабайы табиғат есебінен еш қиындықсыз валюталық
табыс табу перспективасы ашылады, ал жергілікті билік халықтың осы жерлерді
туристерге көрсету қызығушылығы туындайды.
Осылайша, үшінші әлемнің көптеген елдерінде эткотуризмді дамыту
тартымды перспектива болып табылады. Бұл елдерге барлық туристер
шетелдерден келеді. Олардың негізгі мақсаттары - жердің экзотикалық
табиғатымен танысу және жергілікті халықтың дәстүрлері мен мәдениеттері
мен танысу [23].
1- сурет Экотуризмді ұйымдастыру бойынша елдер ерекшеліктері
2- сурет Ішкі туризмдегі дамыған елдер [23]
Әдетте бұл елдерде экотуризм туризмнің ірі саласы ғана емес,
экономиканың маңызды саласы болып табылады. Бұл елдер үшін экотуризмді
дамыту біріншіден - экономикалық даму құралы, екіншіден - табиғатты қорғау.
Мұнда ұсынылатын қызметтердің көп бөлігі шетелдік капиталдың қолында
шоғырланған, сәйкесінше түсімдердің көп бөлігі елден кетеді. Қалған
мемлекеттік бюджетке, ал елеусіз бөлігі табиғатты қорғауға жұмсалады.
Алайда қоршаған ортаны қорғаудың жалғыз қозғаушы күші бола отырып,
экотуризм баға жетпес рөлді атқарады.
Екінші топты экзотикалық табиғаты мен оборугендік мәдениеті бар
дамыған елдер кұрайды. Бұл топқа Австралия, Жаңа Зеландия жатады. Мұнда
алдыңғы топ елдеріне қарағанда ұсынылатын қызметтердің үлкен үлесі
жергілікті компаниялардың қолында болады, ал экотуризм экономикалық даму
құралы және табиғат қорғау құралы ретінде қарастырылады.
Үшінші топ елдеріне ішкі және халықаралық туризмді үйлестіру
тән. АҚШ-та сұраныстыр үлкен көлеміне сәйкес ішкі туризмді дамытуға көңіл
бөлінсе, Канада, Скандинав елдері мен Жерорта теңізі аймақтарында
халықаралық туризмді дамытуға басымдық берілген. Бұл топ елдерінде шетелдік
және ішкі экотуристерді тарататын көптеген ерекше табиғат объектілері
орналасқан. Ішкі экотуризмнің дамуының маңызды факторы болып табиғатта
демалу қажеттілігі мен белсенді рекреацияны ұлғайту болып табылады.
Бұл топ елдеріне экотуризмнің көптеген түрдері тән: жабайы табиғатқа
барудан бастап, ауылды жердің табиғатында демалуға дейін тарихи – мәдени
мұралар жеріде демалу жатады. Экологиялық туризм қалған табиғи жерлерді
сақтау және ауылды жерлердің әлеуметтік мәдени даму тұрақтылығын ұстап
түру құралы ретінде қарстырылады.
Төртінші топ елдерінде ұсынылатын қызметтердің көп бөлігі
жергілікті ұйымдардың қолында шоғырланған экотуризмді ұйымдастыру бойынша
кейбір функциялар жергілікті үкімет ретінде мемлекетке және қоғамдық
ұйымдарға жүктелген. Бір топқа Еуропаның басқа дамыған елдері кіреді:
Ұлыбритания, Германия, Франция, Испания және т.б. Мұнда жоғарғы сұраныспен
түсіндірілетін ішкі экотуризм дамытады. Бұл елдерде экотуризм табиғи орта
мен аймақтардың, әсіресе депрессивті ауылшаруашылық және ескі өнеркәсіптік
аймақтардың экономикалық мәнін қалпына келтіру себепші болады.
Өтпелі экономикалы елдерді әлемдік экотуризм нарығынан алыстауына
байланысты қандай да бір топқа жатқызу қиын. Олардың ішіне экологиялық
туризмді дамыту Қазақстан мен Ресей үлкен потенциялға ие. Белгіленген
түрленулерді сәтті жүзеге асыру мен тұрмыс жағдайының жоғары деңгейіне қол
жеткізу жағдайында Қазақстан мен Ресей үшінші топқа, ал Орталық және Шығыс
Еуропа елдері төртінші топқа жатқызылуы мүмкін.
Туристік индустрияны жедел дамушы секторы ретінде экотуризм
инвестициясы үшін тамаша ұсыныс болып, үлкен бизнес болып қалыптаса түсті.
Жабайы табиғаттың Канадалық қызметінің зерттеуі экотуризмнің
әлемдік нарығы 200 млрд. долларға бағаланған.
Үшінші әлемнің көптеген жерлерінде экотуризм туристік нарықтың ең
маңызды саласына айналды. Табиғатты қорғаудың Бүкіл әлемдік қорының
мәліметтері бойынша 1988 жылы бүкіл елдердегі туризмнен түскен 55 млрд.
доллардың 12 млрды экотуризмнің үлесіне тиеді.
Алда әлемнің бірқатар елдерінде экологиялық туризмді ұйымдастыру
мен дамыту мысалдарын келтіреміз.
Экономиканың маңызды саласы ретінде экотуризмді дамытудың жарқын
мысалдырының бірі ретінде Кенияны атап өтуге болады. Бұл мемлекеттік
үкіметті экотуризмді дамыту сферасында белсенді саясат жүргзуде. 1977
жылдан бастап аң аулауға толық тыйым салған заң қызмет етеді. Экотуризмді
дамытудағы жетістіктер ЕТЖҚ-дың дұрыс әзірленген жүйесіне негізделеді.
Бұрын экотуризмнен түсетін қаражаттың үлкен бөлігі мемлекет бюджетіне
түсетін. Бүгінде Кения ЕТЖҚ-ны басқаруға өкілетті және барлық ақша
қаражаттарын тиімді бөлігін жабайы табиғат қызметі құрылды. Нәтижесінде
түсімдердің негізгі бөлігі жергілікті жерлерде қалып, ұлттық парктердің
қаржылық проблемаларын жеңілдетті.
Осылайша, экотуризмді дамыту табиғи капиталды -пайдалану есебінен
жүреді.
Бүгінгі күнге дейін табиғи ортада маңызды антропогендік өзгерістер
болмаған. Яғни, бұл елде экотуризм толық түрде дами алады.
Экотуризмнің маңызды дамуы ОАР-да болды. 1994 жылы бұл ел Бүкіл
әлемдік Туристік ұйымға кірді. Бұл жыл туризм саласында түбегейлі шешімдер
қабылдау жылы болды. ОАР-ң туристік кеңесі елдің әр түрлі табиғи
жағдайларына сәйкес (шөлден ылғалды тропикалық ормандарға дейін) туристік
гидрарды арнайы дайындауды қамтамасыз етеді.
Аталған елдің экотуризмнің түрлері алуан түрлі - бұл саяхаттар,
ботаникалық экскурсиялар, аквасадалар мен қолтырауын кең танымал.
Елдің табиғатында үлкен антропогендік ауыртпалықтар болмаған,
сондықтан мұнда экологиялық туризмді ұйымдастыруға жарамды табиғи
ландшафттардың көп бөлігі сақталған.[25]
АҚШ - бұл ішкі және халықаралық туризмді үйлестіретін ел. Бұл
елдегі экологиялық туризм әлемге әйгілі. Мұнда экотуризмді ұлттық
парктердің арнайы желісі қызмет етеді. Экологиялық туризм табиғатты қорғау
туралы ғана болып қоймай, экологиялық маршруттарға жақын орналасқан халық
орналасқан жерлердің инфрақұрылымын жақсартуға себепші болады.
Бұл - экотуризммен байланысты ұйымдар саны көп ел. АҚШ-тағы
экотуризмнің жаңа түрлерінің бірі - жанұялық фермалардағы туризм.
Экономикалық қиындықтарға ұшыраған фермалр табыстың жаңа көздерін іздеуге
мәжбүр болады. Фермалардың туризмді дамыту маңызында капитал салымдарын
талап етпейтін себебі бұрыннан бар инфроқұрылым мен азық – түлік танылады.
Сондықтан, фермалардағы экотуризмді дамыту олардың негізгі
қызметіне қосымша ретінде жарамды болып табылады.
АҚШ пен басқа да дамыған елдерде жергілікті деңгейде экологиялық
туризмнің ролі өсіп келеді.
Ұлыбританияда ішкі туризм басым дамыған. Елге бағытталған
халықаралық туристік сапардың көп бөлігі іскерлік, білім және мәдениет
туризімімен байланысқан.
Экотуризмнің дамуы география деңгейіндегі жергілікті әкімшіліктің
құзырында, олар Ұлттық мұралар Департаменті мен Англияның ауылдық жерлер
жөніндегі коммисия тарапынан бақыланады.
Ауылдық жерлер жөніндегі коммисия ландшафттарды, ауылшаруашылық
айналымнан шығып қалған жерлерді қалпына келтіру бойынша фермерлердің
қызметтерін ынталандыру бағдарламасын жүзеге асырады. Мұнда агротуризм де
маңызды орын ала бастады.
Ұлыбританиядағы экотуризм жерлерді қалпына келтіру мен жергілікті
халықтың экономикалық дамуының қосымша құралы болып табылады.
Бразилияда экотуризм жедел қарқынмен дамып келеді.
Қоршаған ортаны басқару мен жоспарлаудың латино американдық
ассоциациясының мәліметіне сәйкес 1993 жылы Бразилия экотуризмге 3 млрд
доллар салған - бұл Даминикан Республикасы, Эквадор, Перу, Чили,
Аргентинаны бірге аталғандардан асып түседі. 1998 жылы бұл сан 8 млрд
долларға, 199 жылы - 12 млрд долларға өскен.[19]
1997 жылы Бразилияда 2000-нан астам делегат қатысқан. World
Ecotout 97 Конференцияcы өтті. Ашылу рәсімінде БҰҰ-ң бас хатшысы Франческо
Франд-желли экотуризмнің өсіп келе жатқандығын атап өтті. 1997 жылы
халықаралық туристік сапарлардан түскен табыс 620 млн доллардан құрады -
деді мистер Франджелли. Гуризмнің өсу тенденциясы көрсеткендей, экотуризм
халықаралық сапарлардың тұтас көлемінің 20%-ын алады. Мамандардың жорамалы
бойынша, экотуризм болашақта өсу тенденциясына ие болады.
Соңғы уақытта жергілікті билік туристік саланы тұрақты дамытумен
байланысты экологиялық туризмнің проблемалармен белсенді айналысуда.
Ресей елдегі экотуризмді дамытуға үлкен үміт артуда.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ.
2.1. Экологиялық туризм дамуының алғы шарттары.
Көптеген ғасырлар бойы Қазақстанньң экожүйесіне адам
қолы тимеген, бұған қазақтардың көшпелі өмірі мен территориясындағы
тұрғындардың аздығы себеге болды. Бірақ XX ғасыр табиғатты қорғаудың
талаптарын сақтамай, республиканың табиғи байлығын иеру қарқынды жүрді, бұл
өз кезінде ел территориясындағы экологиялық жағдайдың шиеленісе түсуіне,
жануарлар мен өсімдіктер әлемігнің күрт нашарлауына әкелді. Қысқа уақыттың
ішінді Қазақстан территориясын мекендеген Пржевальскийдің аты, құрал және
тұран жолбарысы толығымен жойылды. Бүгінгі күні қар барысы, гепард,
дудақтарға жойылу қаупі төніп түр. Бракоьерлер сыйлықтардың санын азайтты.
Жұмыртқа салуға жарамды жерлердің азаюы бүркіттер мен қырандардың жойылу
қаупін туындатты. Сандық экономикалық және өндірістік көрсеткіштерге жету
барысында экожүйелердің тұрақтылығың, ескермеу, халықтық экологиялық
санасын төмендігі, қоршаған орта туралы ақпарат пен білімнің жетіспеуі
республика территориясындағы экологиялық теңсіздіктің бұзылуына әкеледі.
Бүгінгі күні экологиялық орта кез келген әсерге сезімтал. Қазақстанның
табиғи ортасының қазіргі жағдайы дабыл қағып, табиғат пайдалану
қағидаларына түбірлі өзгерістер енгізуді талап етеді. Табиғи экожүйелерді
қалпына келтіру және экологиялық катастрофаны болдырмау үшін, еліміздің
экономикасының қажеттіліктері мен табиғатты қорғау арасындағы оңтайлы
баланыс стратегиясын әзірлеу арқылы елдің экономикалық және әлеуметтік даму
курсына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстандағы экологиялық туризмнің дамуы
( ЖШС Deus Travel компаниясының материялдары негізінде)
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 7
1.1 Экологиялық туризім туралы түсінік және оның Қазақстанның7
дамуындағы рөлі
1.2 Экотуризмнің қазіргі заманғы туризм жіктеуіндегі алатын 17
орны
1.3 Қоғам дамуындағы экологиялық туризмнің ролі 22
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ 31
2.1 Экологиялық туризм дамуының алғышарттары 31
2.2 Табиғат пен қоршаған ортаны сақтаудағы экологиялық 37
туризмнің рөлі
2.3 Экологиялық туризмді ұйымдасттырудың Қазақстандық 46
тәжрибесі (DEUS TRAVEL компаниясының тәжрибесі негізінде)
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ 53
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының 53
ресурстық потенциялының сипаттамасы
3.2 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының 59
территориясын аудандастыру
3.3 Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту 64
перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 74
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік шаруашылықтың алдыңғы қатарлы
салаларының арасында туризмнің пайда болуы оның қоршаған орта және тұрақты
табиғаты пайдаланудың жетістіктерімен өзара қарым-қатынастарын үлестіру
қажеттігін туындатады. Бірден-бір салада (ауыл шаруашылығын қоспағанда)
өндірістің жетістігі қоршаған ортаның жағдайына байланысты деген тығыз
тәуелділік жоқ.
Бүкіл әлемдегі экологиялық жағдайдың күрт
өзгерісі әлемдік шаруашлықтың экологиялық қауіпсіз салаларын дамыту,
табиғат ресурстарын пайдаланудың альтернативті жолдарын іздеу мәселелерін
қозғады. Осыған байланысты 1992 жылы жазда Рио-де-Жанейрода БҰҰ-ң қоршаған
орта және оны дамыту бойынша Конференциясы болып, онда маңызды құжаттар
қабылданып, халықаралық келісімдер бекітілді. Қазақстан Рио-де-Жанейродағы
Конференцияның қорытынды құжаттарына қосылып, елді дамыту жолына түсті.
Экотуризм термині тұрақты даму терминімен бір уақытта пайда
болды. Экологиялық туризм әдемі ландшафтарға, олардың жабайы өсімдіктер мен
аңдарына, солжердің мәдени этнографиялық ерекшеліктеріне сүйсіну (рақат
алу) мақсатында адамның шаруашылық қызметінің қолы тимеген әрі ласталмаған
табиғи аудандарына саяхат жасауды білдіреді. Сонымен қатар, ол экологиялық
жүйелердің тұтастығын бұзбай, жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау
пайдалы болатындай экономикалық жағдайларды туындатады.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді
сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі
бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру
табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық - экологиялық заңдылықтар, аймақтақ мәдениет пен табиғаты,
т.б. туралы білім алу;
2) этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен
дәстүрлі мәдениетті түсіну және құрметтеу, оларды сақтау қажеттілігін
түсіну.
Тақырыптың өзектілігі былай түсіндіріледі, бүкіл әлемде
экологиялық туризмнің кең танымал екендігіне қарамастан, біздің елде жалпы
экотуризм дегеніміз не оны қалай дамыту керек, ол қандай табыс
әкелетіндін бәрі біле бермейді. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі
деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық -туризмнің басты міндеті -
табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу.
Экотуризмді дамыту. - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді
азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Бүгінгі таңда экологиялық туризм әлемдік туристік саланың жаңа
және қарқынды дамып келе жатқан секторларының бірі болып табылады.
Табиғатты пайдалану модельдерінің ауысуы экотуризмнің дамуымен
байланысты, ол табиғат пен мәдениетті қорғауға, әлеуметтік және
экономикалық дамуға себепші болады.
Бүгінгі күні, әсіресе Қазақстан Республикасы қазіргі заманғы
тиімділігі жоғары туризм индустриясын көру міндетін шешу кезінде
экологиялық туризмді дамыту мәселелерін қарастыру өзекті болып табылады.
Республикамыздың территориясының көп бөлігін туристік мақсатта пайдалану
ауылшаруашылық немесе өнеркәсптік мақсатта пайдалануға қарағанда табысты
көбірек береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының дамуындағы
экологиялық туризмнің ролін анықтау (Алматы облысы мысалында).
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер
қарастырылады:
1) Экологиялық туризмнің қарастылып , қазіргі туризмді жіктеудегі
экологиялық туризмнің орнын анықтау.
2) Қазіргі экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын бағалау (Алматы
облысы мысалында);
3) Алматы облысының экологиялық туризмнің негізгі проблемалары мен даму
перспективаларын анықтау.
Зерттеу объектісі - Алматы облысы экотуризмнің рекреациялық
ресурстары, пәні - Алматы облысы экотуризмін дамыту үшін рекреациялық
ресурстарды аудандарға бөлу.
Қорғалатын жағдайлар:
- Туризм индустриясының перспективті бағыты ретінде
экологиялық туризмнің ролін анықтау;
- Экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын зерттеу оны Алматы
облысының территориясында ұйымдастыру мүмкіндіктерін талдауға жол береді;
- Жиынтық туристік-ресурстық потенциалды бағалау мен аудандарға бөлу
негізінде экологиялық туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының
перспективті аудандарын бөліп көрсету.
Жұмыстың практикалық мәні мынада: оның нәтижелері сәйкес министрлер
мен ведомстваларға, экологиялық туризмді дамыту проблемалары мен
айналысатын туристік ұйымдарға ұсынылуы мүмкін. Материалдар мен теориялық
жағдайларды жоғарғы оқу орындарында Экологиялық туризм, Туризм және
табиғатты қорғау оқу курстарын оқытуда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеден зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, практикалық пәні мен түсіндірілген.
Бірінші тарау Экологиялық туризімнің теориялық негіздері бөлімді
қамтиды, онда ел дамуының қазіргі кезеңіндегі экологиялық туризмнің ролі
қарастырылады.
Екінші тарау Қазақстандағы экологиялық туризмнің дамуының қазіргі
жағдайы (Алматы облысы мысалында ) біздің еліміздегі, әсіресе Алматы
облысындағы экологиялық туризмнің дамыту мүмкіндіктрін бағалау мәселелерін
қарастырады. Мұнда еліміздегі экотуризмді дамыту қажеттігі, оның бүгінгі
күндегі мүмкіндіктері түсіндіріледі.
Үшінші тарауда Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту
перспективалары ресурстық потенциалға сипаттама беріліп, экологиялық
туризмді дамыту мақсатында оларды бағалау жүргізіледі жұмыс барысында
карталар әзірленіп, олардың негізінде экологиялық туризмді дамыту үшін
перспективті аудандар айқындалды.
Қорытындыда автордың ұсыныстары мен негізгі түйіндер көрсетілген.
1. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Экологиялық туризм туралы түсінік және оның
Қазақстанның дамуындағы рөлі
Қоршаған ортаның жағдайының нашарлауына байланысты әлемдік
шаруашылық барлық сфераларында табиғи ресурстарды пайдаланудың
альтернативті жолдарын іздеу жүргізуде. Олардың басты ерекшлігі - қоршаған
ортаға деген зянды азайту.
Туризм аясында түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Жыл сайын күшейіп
келе жатқан турисік миграция табиғи ортаға қауіп төндіріп отыр. Бұл
қауіптер танымал демалыс орталарында адамдардың шамадан тыс шоғырланудың
нәтижесінде ландшафттардың жойылуынан, қоқыстар мен қалдықтардың
жиналуынан, транспорт құралдарымен динамика тудыратын шудан көрінеді. Ауа
мен судың ластануында туризмнің моторлануы үлкен орын алады. Экологиялық
талаптарды есепке алмай жаппай туризмді дамыту табиғи кешендерді
біртіндеп деградациялануына әкеледі.
Рекреациялық территорялардың деграциялану себептерінің бірі болып
туристік ұсыныстың туристік сұраныстан артта қалуы табылады яғни
объектілердің түрлілігі мен саны жоспардаға рекреациялық саланың жеткілікті
деңгейде дамымауы әдетке айналған және бұрыннан белгілі аудандарда
демалушылардың шамадан көп шоғырлануына әкеледі. Осыған байланысты
көптеген елдерде туристік ағымды жоспарлық территориялық ұйымдастыру жүзеге
асырылады, бұл табиғи кешендердегі теңдікті қамтамасыз ететін туризмнің
осындай түрін дамытуға себепші болады. Туризмнің бұл түрі Экологиялық
туризм деген атқа ие болды.
Туризмнің дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі экологиялық
туризм ұғымы арқылы түсіндіріледі.
Біздің елде жалпы, экотуризм деген не, оны қалай дамыту керек
және ол қандай табыс әкелетіндігін көбі біле бермейді. Қазіргі кезеңіндегі
экологиялық туризмнің басты мақсаты - табиғи ресурстарды рекреациялық
пайдаланудың тереңдігіне қол жеткізу.
Алайда, бүгінгі күнге дейін адам мен табиғит арасындағы өзар
қарым-қатынастың тұрақты механизмдерін анықтаудың нақты критерйлері әлі
табылған жоқ, сондықтан қоршаған ортаға қатысты қандай-да бір қызмет туралы
сөз қозғағанда абай болып, оның салдарын зерттеп, қателіктерді тез анықтау
керек.
Экологиялық туризмнің атағының таралуы осы қызметтерге деген
сұраныстың артуы мен табиғатты қорғау қажеттілігінің шиеленісуінің үйлесуі
мен анықталады. Экожүйелерді сақтау қажеттігін ескере отырып, экотуризм
алаңының эколгиялық теңдігін ұстап тұрудың қайталанбас
мүмкіндіктерін ұсынады.
Туризмнің осы саласының қызмет сферасын түсіну үшін, ең алдымен
оның анықтамасына қатысты нақтылықтармен қамтамасыз ету керек. Экологиялық
туризмнің анықтамасы әлі де даму үстінде, ол табиғи ортасы жақсы сақталған
аудандарға саяхаттауға және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту
жағдайларын қалыптастыруға арналған ұсыныстарды қамтиды. Экотуризмнің түрлі
анықтамалары бар. Кейбір мәліметтер бойынша экотуризм термині 1987 жылы
Hector Ceballo-Lascurain енгізіп, келесі анықтаманы ұсынады:
Бұл әдемі ландшафттарға, оның жабайы аңдары мен өсімдіктері мен,
басқа да мәдени ерекшеліктері мен сүйсінуге, тануға, таңдауға арналған
объектілері бар қол тимеген және ласталмаған табиғи аудандарға қатысты
саяхаттарды қамтиды.
Кейін келе, 1991 жылы АҚШ-та орналасқан Экотуризм қоғамы
экотуризмнің өзгертілген анықтамасын ұсынады. Соған сәйкес, экологиялық
туризм - жердің табиғи және мәдени - этнографиялық ерекшеліктерімен танысу
мақсаттарында жақсы сақталған табиғи ортаға қатысты аудандарға саяхатты
білдіреді. Бірақ ол экологиялық жүйелердің тұтастығын бұзбайды және
жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау пайдалы болып табылатын
экономикалық жағдайларды қалыптастырады. Біздің ойымызша, осы анықтама
экотуризмнің мәнін толық аша түседі. Бірақ 1993 жылы Экотуризм қоғамы
ұсынған анықтаманың тағы бір нұсқасы бар: Бұл қоршаған ортаны сақтайтын
және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсартатын салалары. Басқаша
айтқанда, экотуризм - бұл табиғаттың сақталуына себепші болатын
қозғалыс.[10]
Экологиялық туризм мақсаттары әртүрлі ағымдарды қатиды: ғылыми
зерттеуді жүргізуден бастап демалыс күндеріндегі қысқа мерзімді
демалыстарға дейін. Кейбір экотуристік қайталанбас өсімдіктер қауымдастығы,
мәселен, жаздағы гүлденген тундра немесе өлі табиғат объектілері
(коньондар, үңгірлер және т.б.) қызықтырады. Басқалары өздерінің бос
уақыттарын Мексика жағалауына жұмыртқалайтын теңіз тасбақалары мен
қолтырауындарды бақылау мен өткізеді. Үшіншілері -ғаламның алыс
жерлеріндегі құстар мен сүтқоректілердің санағын жүргізеді. Шығыс Африка
мен Азиядағы ірі жыртқыштар мен тұяқтыларды бақылауға деген қызығушылық
жоғары.
Жоғарыда атап өткендей, экотуризм, термині тұрмысқа жақында ғана
енеді, бірақ демалыс түрі ретінде көптеген жылдар бұрын пайда болды XIX
ғасыр басында еуропалық жабайы өмірді көру мақсатында Африка мен Индияға
саяхаттаған. Алғашқы ұйымдасқан американдық ондитологиялық турлар XX
жүзжылдықтың бірінші жартысында орын алса, Еуропадағы алғашқы
орнитологиялық сапалар 1961 жылы туындады. Бүгін де экотуризм әрбір елде
бірдей деңгейде дамуда.
Экотуризмнің туристік қызметтің дербес түрі ретінде қалыптасуы мен
бөлінуімен қатар, оның туризмнің басқа түрлері мен жақындасуы байқалады.
Жаппай туристік қозғлыста табиғатқа деген ұмтылыс байқалады. Суға түсу
демалысы, круиз, іскерлік сапарлар кезінде табиғи немесе ұлттық -
этнографиялық парктерге, қорықтарға жиі барып тұруға болады. Экотуризмнің
шекарасы айқын емес, сондықтан сипаттау өте қиын. Бірақ, туризммен
байланысты құбылыстардң тұтас жиынтығынан экологиялық секторды бөліп алудың
екі тәсілі бар[11].
Біріншісі туризмнің негізгі объектісі ретінде жабайы табиғаттың
болуымен түсіндіріледі. Көптеген авторлар табиғит пен дәстүрлі мәдениет
арасындағы шекараны жүргізудің күрделілігін атап өтеді, соңғысын
табиғат пен бірге экотуризмнің объектілеріне енгізген. Осыған
қарамастан бұл ұғымның мәні әліде толық ашыла түспеді. Табиғатта демалу
мақсатындағы туризм өте кең таралған. Бұл әсіресе дамыған елдерге тән, онда
экотуристік қызметтегрге деген үдемелі сұраныс тарихи-мәдени мұраларға
бару, ауылды жердің табиғатында демалу есебінен қанағаттандырылады. Осыған
байланысты мұндай туризм экологиялық қатарларда есептелік, табиғатты
қорғау, дәстүрлер мен экономикалық дамуды экологиязациялауда оның мәні
шешуші болып табылады. Мұндай туризмнің мысалы ретінде агротуризмді атауға
болады.
Екінші тәсіл бірінші орынға экотуризмді қояды, зкотуризм дәстүрлі
туризмге қарағанда табиғи ресурс сыйымдылығынсыз болып келетін,қолданылатын
табиғи және басқа да ресурстардың деграциялануына әкелмейтін туризм. Бұл
жағдайда экологиялық термині, тұрақты терминмен теңестіріледі, ал
туризм объектілері табиғи, тіпті жасанды да болуы мүмкін.[13]
Осылайша, экологиялық туризмнің шекарасын нақтылау өте қиын. Табиғи
бағытталған (объектілер бойынша) туризм ресурстарды тұрақты пайдалануды
қалай болса солай жүргізу, қажетті басқару мен жоспарлаудың жоқтығына
қарамастан дамуы мүмкін. Мұндай тәжірибе экотуризм терминінің беделін
түсіреді. Туристік технологиялық тізбектің (транспорт, тұрмыстық қызмет
көрсету және туризм объектілерімен танысу бойынша қызметтер) тік
интеграция деп аталтын жағдайдағы қоршаған ортаға деген әсерді бағалау
үшін осы үш буынды есепке алу керек. Мысалы, транспорттық қызметтерді
табиғи бағытталған туризмге жатқызу оңай емес. Дәстүрлі түрде тұрақты деп
есептелетін туризм болашақта жорамалданбаған теріс салдарға әкелуі мүмкін
сол себепті жоғарыда аталған екі тәсілді үйлестііру керек 1 кестеде тұрақты
дамудағы экотуризмнің ролін бағалау үшін экологиялық терминін
түсіндіретін туризм көрсетілген.
Алынатын пайда ресурстарды жаңарту (сақтау) және өндіріс үрдісінің
қоршаған ортға және ресурстардың сапасына теріс әсерін жою кезінде
туризмнің тұрақтылығына қол жеткізуге болады. Әйтпесе ресурстардың
деграциясынан құтылу мүмкін емес. Мұнда қоршаған орта мен ресурстар кең
мағынасында түсіндіріліп, табиғи және антропогендік компоненттерді де
қамтиды.
Экотуризмнің ажырамас сипаты - бұл экологиялық білім. Осы екі
аспектті қамтиды:
1) ақпараттық - территориялық табиғат пен мәдениет, экологиялық заңдылықтар
туралы білім алу;
1- кесте Экотуризм тұрақтылығын бағалау
Экотуризм объектілері Жабайы табиғат Жасанды табиғат
Туризмнің
тұрақтылығының
градациялары
Тұрақты Жағымды Жағымдылығы аздау
Тұрақсыз Жағымдылығы аздау Мүлдем жағымсыз
[7]
2) Этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі
мәдениетін құрметтеу, оларды сақтау қажеттігін түсіну.
Осылайша, экологиялық туризмнің объектілері болып тірі және өлі
табиғаттың түрлі көріністері, дәстүрлі мәдениет пен мәдени мұралар
табылады. Экотуристердің ұсынатын негізі мақсаттары - объектілерді тану,
табиғатта демалу, спорттық туризм. Бұл туризмнің танымдық және белсенді
демалыспен байланысты элементтерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Экологиялық туризм - соңғы он жылдықта бүкіл әлемде кең таралған,
қазіргі туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұған экотуризмді дамыту бойынша
белгілі халықаралық ұйымдар; жабайы табиғаттың бүкіл әлемдік қоры (WWF),
табиғат пен табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы (JUCN) куә
болады.
Сонымем қатар халықаралық және аймақтық деңгейде экотуризмді дамыту
жөнінде конгресстер, семинарлар, симпозициялар өткізіліп, туризм түрлерінен
экологиялық туризмді таңдаған фирмалар саны өсіп келеді.
Экотуризмнің беделінің өсуі тек қоршаған орта жағдайының
нашарлауымен ғана емес, сонымен бірге адамның тіршілік ортасының жедел
өзгеруімен, жүйке-психологиялық жүйкелері мен байлнысты болады.
Кейбір бағалаулар бойынша, әлемдік туризмнің тұтас нарығының 20%-ға
жуығы экотуризмнің үлесіне тиеді екен.
Әдеттегі туризм мен экотуризмнің арасындағы айырмашылық неде?
Біріншіден, экотуризм бұл - табиғи ортасы жақсы сақталған жерлерге
бару. Мұндай жерлерге қорықтар, ұлттық табиғи парктер және т.б. Қорғалатын
табиғи территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм ең таза табиғат тұтынушысы болып табылады.
Экотуристердің табиғатты эксплутациялау технологиясы мынадай: олар пайдалы
ресурстардың көп бөлігін көру арқылы (табиғи көрікті жерлерді көру,
пейзажға сүйсіну, өсімдіктер мен жануарлар әлемін бақылау), есту арқылы
(құстардың әнін, судың сылдырын, жапырақтардың сыбдырын), иіс сезу арқылы
(ормандар мен шалғындардьң иісі), сезу арқылы (өзен суының салқындығы)
алады. Осы себепке байланысты экотуризм әлемнің ерекше қорғалатын табиғи
территориясы ООПТ шегінде табиғат - ресурстарын пайдаланудың жалғыз түріне
айналды.
Үшіншіден, экотуризм ООПТ-дағы туристік тәртібін қатаң
регламенттеп, тәртіптің аса қатаң ережлері (турист гид-аудармашымен бірге
арнайы жолмен жүру керек, өсімдіктерді жұлмау керек, шуламауы тиіс және
т.б.) айқындайды. Оларды орындау экологиялық туризмнің сәтті дамуының шарты
боп табылады.
Төртіншіден, экотуризм ұлттық салт - дәстүрлерді жандандыруға
себепші болатын ұлттық өнер түрлерін, қолөнерді дамыту арқылы, сонымен
қатар қызмет көрсетуші персонал ретінде жұмыс істейтін жергілікті
тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту мүмкіндігін береді. Мұның бәрі
халыққа белгілі бір табыс әкелетін, оның әлеуметтік - экономикалық дамуына
себепші болады.
Экотуризмнің жаппай туризмнен ерекшеленетін өзгешіліктер сияқты
экотуристер де жаппай туристерден ерекшеленеді. Жаппай туристер жеке
немесе ұйымдасқан түрде атақты жерлер, көп жағдайда өз елі шегінде
саяхаттайды. Ал экотуристер адам көп өзгеріс енгізбеген жерлерге
барады, олар шектелген қолайлылыққа және саяхаттың қарапайым шарттарына
төзімдірек келеді.[6]
Бірқатар авторлар экотуристерді мүдделерінің деңгейіне байланысты
топтастырады; Мысалы, Lindberg (1991 жыл) экотуристердің 4 тобын бөліп
көрсетті:
- бірінші топқа табиғат өмірін зерттеумен айналысатын ғылыми зерттеушілер,
білім мекемелерінің мүшелері жатады;
- екінші топты берілген жердің тарихын тану, жабайы табиғаттың өмірін
бақылау мақсатында қорғалатын табиғи территоряларға сапар шегетін туристер
құрайды;
- үшінші топқа ерекше саяхат жасау үшін табиғаттың алыс түкпірлеріне
баратын адамдар жатады;
- төртінші топқа табиғатқа баруды үлкен сапалардың ажырамас бөлігі деп
санайтындар жатады.
Экологиялық туризм кеңістік құбылыс ретінде түсіндріледі. Оның
дамуы экологиялық маршруттар өтетін жерлердегі халық қоныстанған жерлердегі
инфрақұрылымының жақсаруына, халықтың жұмысбастылығының өсуіне себепші
болады. Нәтижесінде табиғатты қорғау қорының тұрақты көзіне айналады.
ООПТ-ң қолдауымен экотуризм табиғатты қорғауға үлкен үлес қосады, бұл
ғаламдағы экологиялық теңдікті ұстап тұруда үлкен орын алады. Бірақ табиғи
территорияларына тек өндірістің дамуы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге
туризмнің қарқынды дамуына байланысты келушілердің қаптауы нәтижесінде
ластану қаупі туындап отыр.
Қайталанбайтын үрдістерді туындататын экологиялық дағдарыс табиғи
сұлулықтың тез жойылуына себепші болады. Руссо дұрыс айтқан: адамның қолы
тигеннің бәрі өз құндылығын жоғалтады. Жабайы табиғаттың сұлулығы тек
қорықтарда, ұлттық парктерде, қорғалатын ландшафттрда, аймақтық ландшафттық
парктерде және т.б. қорғалатын аймақтарда қорғалатындай күн туады. Бұның
сирек және жоғалуға жақын өсімдіктері мен жануарлары бар қайталанбас
ландшафттарды қорғау міндеті қойылса, бүгінгі күні - экологиялық туризмді
дамытуға негіз болатын, табиғи ландшафттардың рекреациялық, мәдени -
тарихи қасиеттерін дамыту және қалпына келтіру міндеттері қойылған.
Сонымен бірге қатаң қорғалатын жерлерде сақталған табиғаттың бүкіл
қайталанбас ерекшелігін адамдарға көрсетіп, соның мысалында адамдарды
табиғатты мәпелеп ұстауға тәрбиелеу керек.
Қазіргі туризмнің барлық түрлерінің ішінде экологиялық туризм ғана
жоғарыда аталған міндеттерді шешуге қабілетті. Туризмнің бағыттарының бірі
бола отырып, экологиялық туризм қоршаған ортаға аса жақын. Сондықтан ол
адам-табиғат жүйесіндегі дұрыс қатынастарды қалыптастырудың жалғыз
байланыстырушы буыны болып табылады.
Мысалы: АҚШ-тың қорықтары мен ұлттық парктерінде келушілердің
ландшафттық стетикалық түсінуін жақсарту үшін табиғатты түсіндірудің
арнайы әдістемесін әзірледі. Оның көмегімен қорық немесе ұлттық
парк қызметі келушілерге паріктің, оның табиғи және мәдени ортасының
тілін аударып береді.
Экотуризм экологиялық білімі мен тәрбиесіне себепші болады.
Экотуризмдегі экологиялық білім беру және тәрбиелеу үрдісінің
ерекшелігі: ол өнегелі ғибратты емес, ақпаратты, қоршаған ортадағы мінез -
құлық нормаларын мәжбүрлі емес негізде құрылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм сирек және жойылып
бара жатқан өсімдіктер мен жануаларды қорғаумен байланысты.
Экологиялық туризмде экономикалық даму перспективалары бар
екендігін атап өткен дұрыс. Туристік ағымның өсуі әлемдік шаруашылыққа
экономикалық интеграциялануда өз үлесін қосады: - ғаламның ресурстарын аса
тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін үрдіс.
Экологиялық туризм адам мен табиғат арасындағы дұрыс қатынасты
қалыптастыруга себепші болумен қатар туристерді қабылдаушы ел үшін шетелдік
валюта түсімінің бір көзі болып табылады.
Экологиялық туризмнің географиясына келсек, ол дәстүрлі туризмнің
географиясынан ерекшеленеді. Негізгі халықаралық туристік ағымдар дамыған
елдерден дамушы елдерге бағытталады. Соңғысының туризм саласында
экологиялық туризмнің үлесі жоғары, себебі Еуропа мен Солтүстік Америка
елдерінде ішкі экотуризм кең таралған.
Экологиялық туризм табиғи объектілермен бірге, туристердің
мүдделері шеңберіне мәдени және архитектуралық мұра объектілерін,
тұрғындардың мүдделерінің қанағаттандырылуын қамтиды.
Экологиялық туризмді тұрақты туризм деп сипаттауға болады. Себебі
экотуризм – бұл жақсы сақталса әрі табиғи жағдайы жақсы жерлерге тек
табиғи, мәдени-тарихи жерлермен танысу үшін ғана емес, сонымен бірге
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жақсы күйде сақтаумен байланысты сапарлар.
Бұл экотуризмді туризмнің басқа түрлерінен өзгешелейтін басты ерекшелік.
Экологиялық туризм жаппай туризмге балама ретінде жиі қарастырылады,
бүгін де ол бүкіл әлемде қандайда бір деңгейде дамып келе жатқан туристік
қызметтің аса динамикалық және преспективті формасы болып табылады. Кейбір
елдерде экотуризм экономиканың маңызды саласы бола отырып, туризмнің ірі
секторы болып табылады, басқа елдерде бұл табиғатты қорғау құралы.
Біздің елде тек экологиялық туризмнің даму перспективалары туралы
ғана айтуға болады Қазастанның биологиялық және ландшафттық түрлерге бай
және жалпы әлемдік мәнге ие. Сондықтан осы табиғат ескерткіштерін сақтау
үшін, мемлекеттік және мемлекеттік емес, қоғамдық, аймақтық, халықаралық
ұйымдардың, ассоциациясының күш жігерін біріктіру керек.[15]
Республикамызда ООПТ мәртебесі жоқ, қатаң бақылаудағы үлкен
ғылыми табиғат түзу мәніне ие бірқатар қайталанбас табиғат кешендері бар.
Халыктың әлеуметтік - экономикалық жағдайының нашарлауы нәтижесінде,
экотуризмді дамыту мен биологиялық түрлілігін сақтау көзқарасы тұрғысынан
құнды жерлерді шаруашылық қажеттіліктерге беру қаупі туындайды. Осыған
байланысты Республикамызда Батыс Тянь-Шаньның биотүрлілігін сақтау,
Экотуризмді дамыту мен биотүрлілікті сақтаудағы қоғамның рөлін күшейту
сияқты әртүрлі семинарлар өткізіледі. Мұнда бар актілерге өзгертулер
мен түзетулер енгізіп, жаңа ұсыныстар қабылданады.
Жақында ғана пайда болған экологиялық туризм тұрақты дамуға өту
кезінде, болашақта приоритетті бағыттардың біріне айналады.
1.2. Экотуризмнің қазіргі заманғы туризм жіктеуіндегі алатын орны.
Туристік саяхаттар - бұл адамның белгілі бар қажеттіліктерін
қанағаттандыру әдісі. Адамның қоршаған ортасын тану үрдісі саяхаттармен
тұрақты байланыста болатындығын атап өту керек.
Қозғалыс - туризмге тән қасиет. Сонау ерте заманның өзінде
саудалық байланысты орнату қажеттігі адамдарды бейтаныс жерлерге
саяхаттауға итермелейді. Мұндай саяхаттар сауданың дамуы, қатар қоғамдық
еңбек бөлінісінің тереңдеуі, адамдардың қоршаған әлемі туралы танымының
кеңейуіне ықпал етеді. Үлкен масштабтағы әлемдік шаруашылық байланыстардың
белсендендірілген халықтың қозғалысын ұлғайтып, туризмнің, дамуының
жеделдеуіне себепші болады.
Миллиондаған адамдар жаңа жерлерді көру, табиғаттың сұлулығына
тамсану, таудың таза ауасымен немесе орман ауасымен демалыу, ұлттармен
қатынасын байыту, қалаларды, мәдениет пен өнердің көп ғасырлық
ескерткіштерін көру мақсатында саяхаттайды. Бүгінгі әлемде белгілі бір
деңгейде туризмде билік етпейтін ел жоқ. Жыл сайын 4 милиардтан астам
адам өзінің кем дегенде 5-6 күндік уақытын өзінің тұрғылықты жерінен тыс
өткізеді. Осы санның жартысынан көбі демалу мақсатында, ширегінен көп -
ерекшелік мақсатта, 5 - 6% -халықаралық конгерестер, симпозиумдарға
қатысушылар, 10-15% - өздерінің туған - туыстарына бару мақсатында
саяхаттайды.
Осылайша, туризм қазіргі адамның тұрмысына тығыз әсер етеді.
Қоғамның өмірінің әлеуіметтік және экономикалық жағдайына әсер ете отырып,
ол одан әрі күрделі және көпқырлы құбылысқа айнала түседі. Сондықтан осы
зерттеу кешенді жан – жақты тәсілдерді талап етеді. Бүгін де онымен
географтар, экологтар, экономистер, социологтар, архитекторлар, дәрігерлер
және білімнің басқа салаларының мамандары айналысуда. Дегенмен, туризм -
бұл көп жағдайда кеңістік құбылыс, ол кеңістік көріністегі табиғи және
әлеуметтік үрдістерді қарастыратын географиямен тығыз байланысты.
Туризм ұғымы кең мағыналы әрі сыйымды болып табылады.
Әдебиеттерде оның түрлі анықтамаларын кездестіруге болады. Үлкен кеңістік
энциклопедиясында туризмге келесі анықтама берілген: Бұл бос уақыттағы
саяхат сапар белсенді демалыстың бір түрі. 1963 жылы Халықаралық туризм
мен сапарлар бойынша. БҰҰ-нің Римдегі конференциясында Бүкіләлемдік
Туристік Ұйымының (БТҰ) танымал анықтама қабылданды. Соған сәйкес: Туризм
- бұл адамдардың өздерінің тұрғылықты жерінен сауықтыру, бос уақыттағы
мүшелерді қанағаттандыру немесе кәсіби іскерлік мақсатта уақытша кетудің
барлық формаларының орта атауы.
Туризмнің атағы тек оның демалыстың барлық түрлерінің ішіндегі
ең әмбебаптылығымен ғана емес, оның адамның әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіндігін беруімен түсіндіріледі. Бұл дегеніміз,
туризмнің мемлекеттік және экономикалық көзқарастар тұрғысынан маңызы зор,
ел экономикасының дамуына оң ықпал етеді.
Қазіргі әлемде туризм әр түрлі елдер арасындағы мәдени алмасу
жұмысында оң орын алады. Оны дамыту өнеркәсіп дамыған, дамушы елдердегі
маңызды әлеуметтік - экономикалық проблемеларды шешуге себепші болады.
Әсерлердің импорты мен экспорты халықтың жұмысбастылығының басты көзі болып
табылады. Әлем көшбасшылары туризмнің дамуын XX ғасыр стратегиялық және
экономикалық жоспарда приоритеті жоғары деп есептейді. Әлемдік эканомиканың
бірден - бір саласы туризм сияқты тұрақты емес.[22]
Әлемнің көптеген елдерінде ол мемлекеттің ұлттық табысының деңгейі
мен құрылымына, оның төлем балансына маңызды ықпал етеді. Туризм - бұл
туристік фирма үшін де, мемлекет үшін де табысты бизнес, мемлекет оның
дамуына өз саясаты арқылы себепші болады.
Туризмге деген қызығушылық кеңірек масштабта арта бастады.
БҰҰ-ң жорамалы бойынша халықаралық туристік сапалар саны 2000 жылы
- миллионды құрап, 2010 жылы - 1 миллиард, ал 2020 жылы - 1 миллиард
600 миллионға жетеді дейді.
Халықаралық туризмнің дамуының жобаланған динамикасы туризмнің
атағының одар әрі өсе түсетіндігіне куә болады. Қазіргі туризмнің жаңа әрі
қарқынды дамушы бағыттарының бірі болып экотуризм табылады.
Экотуризм, туристік қызметтің дәстүрлі түрлеріне қарағанда келесі
белгілермен сипатталады:
- экотризмнің негізгі объектілері ретінде қайталанбас табиғи көрікті
жерлердің болуымен;
- туристік индустриясының жоспарлы дамыту негізінде табиғи және мәдени
потенциялының сарқылмай пайдалануымен;
- экотуризмнің басты міндеттерінің бірі болып табылатын экологиялық ойлауды
қалыптастыру және экологиялық білімді ұйымдастыру.
Бүгінгі туризм әртүрлі формалар мен қатынастарда байқалып, оны
жіктеудің қажеттігін туындатады.
Туризмді жіктеу туризм индустриясын жоспарлау мен территориялық
ұйымдастыруда үлкен мәнге ие.
Жіктеудің мәні: әртүрлі типтері бойынша келу туризмі, шығу
туризмі, ішкі туризм түрлерін бөліп көрсету.
2-кесте 2005-2006 жылдар аралығындағы туризм типтері бойынша қызмет
көрсетілген келушілер саны *
Қызмет Соның ішінде
көрсетілген Барлығы
субъектілер (мың.адам)
атаулары
Келу туризміШығу Ішкі
(мың.адам) туризмі туризм
(мың.адам) (мың.адам)
Барлығы 10999,8 4291,0 3915,0 2793,8
Туристік 292,7 31,3 154,9 106,5
фирмалар
Жеке 62,3 1,9 15,2 45,2
кәсіпкерлер
Орналастыру 1034,2 219,7 - 814,5
объектілері
Санаторлық-ку165,9 55,3 - 110,6
рорттық
мекемелер
Мәдениет 2330,8 776,9 - 1553,9
мекемелері
16- әдебиет көзі бойынша есептелген
Туризмді келесі көрсеткіштер бойынша жіктеуге болады: қозғалыс
әдістері, мақсаттары, ұйымдастыру сипаты, сапардың мерзімі мен ұзақтығы,
қатысушылардың жасы мен әлеуметтік топтар, туристік ағындардың
қарқындылығы, қаржыландыру көзі, сапардың қашықтығы, маршруттарда
туристерді орңаластыру әдістері және т.б.
Туризмнің түрлері мен типтері алуысыу түрлері. Олар бірқатар
факторларға байланысты, әсіресе:
а) бос уақытың болуы және ұзақтығы;
б) адамдардың жасы, жынысы, денсаулық жағдайы, рухани даму деңгейі, жеке
талғамдары мен материалдық жағдайы;
в) табиғат жағдайдың әртүрлілігі мен маусымдығы;
г) орын алмастыру құралдарының болуы.
Туризмің әрбір түрлі өзіндік қажеттіліктерімен сипатталып, осы
қажеттіліктерді қанағатандыру үшін қызметтердің белгілі бір жиынын қамтиды.
Туристік ағымның сипаты мен мақсаты бағыты көзқарасы тұрғысынан
туризмді келесі класстарға бөледі:
1. Ішкі туризм (түрлерімен) - жергілікті, аймақтық және аймақаралық - бұл
азаматтардың шекарадан тыс шықпай, өз елінің ішінде сяхаттауы.
2. Халықаралық (шетелдік) туризм (түрлерімен) - континентшілік, континент
аралық және жер шарын айнала саяхаттау - бұл азаматтардың өз елі
шекарасынан тыс, бір елден басқа елге саяхаттауы. Шетелдік туризм - бұл
шетелдік азаматтардың туристік мақсатпен басқа елге келуі. Мұндай бөліну
халықаралық туризмнің тағы басқа екі түрімен - шығу және кіру - байланысты,
олар туристік ағымның бағытына байланысты ажыратылады. Бір турист бір
уақытта кіруші және шығушы болып жіктелуі мүмкін емес Туристің саяхаттау
мақсатында тастап кететін өз елі мен оның келетін елі ажыратылады. Бірінші
жағдайда - шығу, екінші жағдайда - кіру туризмі туралы сөз қозғалды.
Қазіргі туризмде жіктеуде саяхаттың мақсаты маңызды орын алады,
ол өз кезінде туристік материалдың мүмкіндіктерімен, оның денсаулық
жағдайымен, жасымен, кәсібімен, мәдени деңгейімен анықталады. Алайда,
саяхаттай отырып, турист өз алдына бірқатар мақсаттар қояды. Бірақ туристің
жеке қажеттіліктеріне сәйкес, олардың біреуі басым болады.
Қазіргі туризмді жіктеу туристік шаруашылықты территориялық
ұйымдастыру оның туристік қызметтің жеке түрлеріне деген сұранысын анықтау
және т.б. бірқатар проблемаларды шешіп, солардың негізінде туризмнің
материалдық техникалық базасының даму жоспарын әзірлейді.
Қазіргі туризмді жіктеуде экологиялық туризм экскурсиялық туризм
шегінде қарастырылады. Ал экскурсиялық туризм - бұл табиғи, тарихи – мәдени
көрікті жерлермен танысу мақсатындағы сапарлар, ол экологиялық туризмге де
тән.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм. - бұл табиғи
күйінде жақсы сақталған жерлерге саяхаттау, бірақ басты назардың объектісі
болып жабайы табғат табылатын сапарлардың жеке категориясын бөліп көрсету
мүмкін емес.
Сондықтан көптеген авторлар экотуризмді өзінің мүдделері мен
қаржылық қолдануында жергілікті халықтың мәдениетін, архитектурасын
дәстүрлерін қамтиды, табиғатқа бағытталған туризм түрінде қарастырады.
Осыған байланысты экологиялық туризмнің бірінші түрін бөліп көрсетеді:
табиғи, жасыл, агротуризм. Фототехника мен фототехнологияның кең дамуы
фототуристердің қажеттігін қанағаттандырады. Саяхаттардың осыған ұқсас
барлық түрлерін келесі аталған жағдайларға экологиялық туризм ретінде
қарастырсақ қателеспейтін шығармыз.
- жабайы табиғат объектісінің басымдығы және оларға ұқыпты қарау;
- табиғи экожүйелердің тереңдігін сақтау үшін туризмнен түсетін табысты
міндетті пайдалану бағытын қолдау[17].
1.3. Қоғам дамуындағы экологиялық туризмнің рөлі.
Экологиялық туризм қоршаған ортаға жақын туризм секторы
болғандықтан, экотуризм табиғи әлемге сырттай қарауға негізделгендігі
туралы анық сеніммен айтуға болады. Мұндай туристік өнімдер биологиялық
түрлері көп әрі қоршаған ортасы бұзылмаған ұлттық парктері, мемелкеттік
және меншік қорықтары бар өзінің ұлттық мәдениетін сақтаған халқы бар
оңтүстік жарты шардың елдерінде шоғырланған. Бұл Оңтүстік Америка және
Африка, Австралия, Жаңа Зеландия және т.б. елдер. Солтүстік жарты шардың
елдері экотуристермен жабдықтайтын нарықтарға ие. Оларға Солтүстік Америка,
және Еуропа елдері жатады.
Тұрақты дамуға өту кезінде экотуризм туризмнің басқа да түрлеріне
қарағанда экономикалық теңдікті қмтамасыз етеді.
Әлемнің макроаймақтарының қоршаған ортасымен экономикалық даму деңгейі әр
түрлі болуына байланысты, дамушы және дамыған елдерге тұрақты дамуға өтудің
өзіндік ерекшеліктері тән.
Дамушы елдерде тұрақтылықты алғы шарты болып экономикалық даму
табылады. Мұндағы табиғи территориялар аудандардың көп бөлігі табиғи
күйінде сақталған немесе дамыған елдерге қарағанда антропгендік жерлерге аз
ұшыраған.
Әсіресе тиімділігі аз ауыл шаруашылығының қарқынды шаруашылық
қызметімен қамтылған территориялар көп өзгеріске ұшырайды. Осы елдердің
экономикалык дамуы ғана қоршаған ортаға деген антропогендік
ауыртпалықтарды төмендетіп, ғаламның экологиялық балансын ұстап тұру үшін
маңызды табиғи жерлер мен бүкіл әлемдік мұра болып табылатын дәстүрлі
мәдениетті сақтауға көмектеседі. Адами және әлеуметтік капиталдың өсуі –
демалушы елорда экономикалық тәуелділіктен босататын шарттардың бірі
бұларсыз экономикалық даму мүмкін емес.
Дамыған елдер өзінің экономикалық қуатына, кейін келе қоршаған
ортаның өзгерісі себебінен адам дамуының жоғарға деңгейіне қол жеткізеді.
Бұл елдерде адам қолы тимеген жерлердің аз ғана үлесі сақталды. Табиғи
ортаның өзгерісі ең алдымен сапалы тұрмыс деңгейінен экономикалық
молшылықтың артуынан көрінеді. Сондықтан ландшафттарды қалпына келтіру,
мүмкіндігінше оларды қолдау үлкен маңызға ие. Бұл ауылды жерлердің дамуына
тікелей тәуелді болады.
Осылайша, дамушы елдер табиғи капиталға ие болғанмен, олардың
тұрмыс халін жақсарту мақсатында пайдаланудың тиімділігі төмен. Дамыған
елдер адами және әлеуметтік капиталға бай, ал қоршаған ортадағы тапшылықты
дамушы елдердегі белсенді экотуристік қызметпен толықтырады. Дамыған
елдердеп табиғи орта дамушы елдерге қарағанда тұрақтылғы төмен болып
келеді. Керісінше дамыған елдерде әлеуметтік орта жоғары тұрақтылыққа
ие[9].
Орталық және Шығыс Еуропа, сондай-ақ ТМД елдері сияқты өтпелі
экономикалық елдерге дамушы және дамыған елдердің проблемалары тән.
Өтпелі экономикалы еуропалық елдердегі табиғи- ортаның өзгерісі әлеуметтік
сипаттағы проблемалармен үйлестіріледі. ТМД елдерінде, әсіресе Ресейде,
Қазақстанда антропогендік өзгеріс деңгейі төмен табиғи территориялардың
үлкен аумағы сақталған, ал әлеуметтік - экономикалық дамудың тұрақсыздығы
табиғатқа шамадан тыс ауыртпальгқ әкеледі. Өкінішке орай, бұл елдердің
үкіметтері өзінің негізгі күш - жігерін әлеуметтік - экономикалық дамудың
тұрақтылығына қол жеткізуге жұмсайды.
Тұрақты даму проблемасындағы айырмашылық экологиялық туризмнің
оған қол жеткізудегі ролінің географиялық ерекшеліктерін анықтайды..
Экотуризм сферасындағы сұраныс пен ұсыныстың географиялық
ерекшеліктері оның ұйымдастыру мен сипаттамаларындағы ерекшеліктерге
әкеледі. Сұраныс көп жағдайда әлеуметтік - экономикалық факторларға (халық
табысың өсуі, бос уақыт мөлшері, табиғатта демалу қажеттігі) тәуелді
болады, оның көп бөлігі дамыған- елдерде шоғырланған. Сұраныс әлеуметтік -
экономикалық факторлармен қатар, табиғи факторлармен де анықталады, дамыған
және дамушы елдерде де шоғырланған. Осылайша ішкі және халықаралық туризмді
бөліп көрсетуге болады. Ішкі және халықаралық туристердің мақсаттары әр
түрлі болып келеді. Дамушы және дамыған елдердің экотуризмді дамыту кезінде
мақсаттары әр түрлі болып келеді.
Бірінші топқа барлық дамушы елдер немесе үшінші әлем елдері - Кения,
Эквадор, Каста - рика, Непал, Белиз және т.б. жатады. Дамушы елдер
табиғаттың сөзсіз түрлері мен ұзындығына ие. Олар тропикалық орманнан
шалғынды саванналарға дейін созылып жатыр. Сонымен қатар бұл елдер
қайталанбас флора мен фаунаны табиғи күйінде ұсынады.
Экологиялық туризм саналы менеджментімен қоршаған ортаны
эксплутациялаудың өміршең боламасын қамтамасыз ете алады. Үшінші әлем
елдері үшін экотуризм олардың классикалық дағдарысынан- шығу жолы болып
табылады. Мұның негізінде жабайы табиғат есебінен еш қиындықсыз валюталық
табыс табу перспективасы ашылады, ал жергілікті билік халықтың осы жерлерді
туристерге көрсету қызығушылығы туындайды.
Осылайша, үшінші әлемнің көптеген елдерінде эткотуризмді дамыту
тартымды перспектива болып табылады. Бұл елдерге барлық туристер
шетелдерден келеді. Олардың негізгі мақсаттары - жердің экзотикалық
табиғатымен танысу және жергілікті халықтың дәстүрлері мен мәдениеттері
мен танысу [23].
1- сурет Экотуризмді ұйымдастыру бойынша елдер ерекшеліктері
2- сурет Ішкі туризмдегі дамыған елдер [23]
Әдетте бұл елдерде экотуризм туризмнің ірі саласы ғана емес,
экономиканың маңызды саласы болып табылады. Бұл елдер үшін экотуризмді
дамыту біріншіден - экономикалық даму құралы, екіншіден - табиғатты қорғау.
Мұнда ұсынылатын қызметтердің көп бөлігі шетелдік капиталдың қолында
шоғырланған, сәйкесінше түсімдердің көп бөлігі елден кетеді. Қалған
мемлекеттік бюджетке, ал елеусіз бөлігі табиғатты қорғауға жұмсалады.
Алайда қоршаған ортаны қорғаудың жалғыз қозғаушы күші бола отырып,
экотуризм баға жетпес рөлді атқарады.
Екінші топты экзотикалық табиғаты мен оборугендік мәдениеті бар
дамыған елдер кұрайды. Бұл топқа Австралия, Жаңа Зеландия жатады. Мұнда
алдыңғы топ елдеріне қарағанда ұсынылатын қызметтердің үлкен үлесі
жергілікті компаниялардың қолында болады, ал экотуризм экономикалық даму
құралы және табиғат қорғау құралы ретінде қарастырылады.
Үшінші топ елдеріне ішкі және халықаралық туризмді үйлестіру
тән. АҚШ-та сұраныстыр үлкен көлеміне сәйкес ішкі туризмді дамытуға көңіл
бөлінсе, Канада, Скандинав елдері мен Жерорта теңізі аймақтарында
халықаралық туризмді дамытуға басымдық берілген. Бұл топ елдерінде шетелдік
және ішкі экотуристерді тарататын көптеген ерекше табиғат объектілері
орналасқан. Ішкі экотуризмнің дамуының маңызды факторы болып табиғатта
демалу қажеттілігі мен белсенді рекреацияны ұлғайту болып табылады.
Бұл топ елдеріне экотуризмнің көптеген түрдері тән: жабайы табиғатқа
барудан бастап, ауылды жердің табиғатында демалуға дейін тарихи – мәдени
мұралар жеріде демалу жатады. Экологиялық туризм қалған табиғи жерлерді
сақтау және ауылды жерлердің әлеуметтік мәдени даму тұрақтылығын ұстап
түру құралы ретінде қарстырылады.
Төртінші топ елдерінде ұсынылатын қызметтердің көп бөлігі
жергілікті ұйымдардың қолында шоғырланған экотуризмді ұйымдастыру бойынша
кейбір функциялар жергілікті үкімет ретінде мемлекетке және қоғамдық
ұйымдарға жүктелген. Бір топқа Еуропаның басқа дамыған елдері кіреді:
Ұлыбритания, Германия, Франция, Испания және т.б. Мұнда жоғарғы сұраныспен
түсіндірілетін ішкі экотуризм дамытады. Бұл елдерде экотуризм табиғи орта
мен аймақтардың, әсіресе депрессивті ауылшаруашылық және ескі өнеркәсіптік
аймақтардың экономикалық мәнін қалпына келтіру себепші болады.
Өтпелі экономикалы елдерді әлемдік экотуризм нарығынан алыстауына
байланысты қандай да бір топқа жатқызу қиын. Олардың ішіне экологиялық
туризмді дамыту Қазақстан мен Ресей үлкен потенциялға ие. Белгіленген
түрленулерді сәтті жүзеге асыру мен тұрмыс жағдайының жоғары деңгейіне қол
жеткізу жағдайында Қазақстан мен Ресей үшінші топқа, ал Орталық және Шығыс
Еуропа елдері төртінші топқа жатқызылуы мүмкін.
Туристік индустрияны жедел дамушы секторы ретінде экотуризм
инвестициясы үшін тамаша ұсыныс болып, үлкен бизнес болып қалыптаса түсті.
Жабайы табиғаттың Канадалық қызметінің зерттеуі экотуризмнің
әлемдік нарығы 200 млрд. долларға бағаланған.
Үшінші әлемнің көптеген жерлерінде экотуризм туристік нарықтың ең
маңызды саласына айналды. Табиғатты қорғаудың Бүкіл әлемдік қорының
мәліметтері бойынша 1988 жылы бүкіл елдердегі туризмнен түскен 55 млрд.
доллардың 12 млрды экотуризмнің үлесіне тиеді.
Алда әлемнің бірқатар елдерінде экологиялық туризмді ұйымдастыру
мен дамыту мысалдарын келтіреміз.
Экономиканың маңызды саласы ретінде экотуризмді дамытудың жарқын
мысалдырының бірі ретінде Кенияны атап өтуге болады. Бұл мемлекеттік
үкіметті экотуризмді дамыту сферасында белсенді саясат жүргзуде. 1977
жылдан бастап аң аулауға толық тыйым салған заң қызмет етеді. Экотуризмді
дамытудағы жетістіктер ЕТЖҚ-дың дұрыс әзірленген жүйесіне негізделеді.
Бұрын экотуризмнен түсетін қаражаттың үлкен бөлігі мемлекет бюджетіне
түсетін. Бүгінде Кения ЕТЖҚ-ны басқаруға өкілетті және барлық ақша
қаражаттарын тиімді бөлігін жабайы табиғат қызметі құрылды. Нәтижесінде
түсімдердің негізгі бөлігі жергілікті жерлерде қалып, ұлттық парктердің
қаржылық проблемаларын жеңілдетті.
Осылайша, экотуризмді дамыту табиғи капиталды -пайдалану есебінен
жүреді.
Бүгінгі күнге дейін табиғи ортада маңызды антропогендік өзгерістер
болмаған. Яғни, бұл елде экотуризм толық түрде дами алады.
Экотуризмнің маңызды дамуы ОАР-да болды. 1994 жылы бұл ел Бүкіл
әлемдік Туристік ұйымға кірді. Бұл жыл туризм саласында түбегейлі шешімдер
қабылдау жылы болды. ОАР-ң туристік кеңесі елдің әр түрлі табиғи
жағдайларына сәйкес (шөлден ылғалды тропикалық ормандарға дейін) туристік
гидрарды арнайы дайындауды қамтамасыз етеді.
Аталған елдің экотуризмнің түрлері алуан түрлі - бұл саяхаттар,
ботаникалық экскурсиялар, аквасадалар мен қолтырауын кең танымал.
Елдің табиғатында үлкен антропогендік ауыртпалықтар болмаған,
сондықтан мұнда экологиялық туризмді ұйымдастыруға жарамды табиғи
ландшафттардың көп бөлігі сақталған.[25]
АҚШ - бұл ішкі және халықаралық туризмді үйлестіретін ел. Бұл
елдегі экологиялық туризм әлемге әйгілі. Мұнда экотуризмді ұлттық
парктердің арнайы желісі қызмет етеді. Экологиялық туризм табиғатты қорғау
туралы ғана болып қоймай, экологиялық маршруттарға жақын орналасқан халық
орналасқан жерлердің инфрақұрылымын жақсартуға себепші болады.
Бұл - экотуризммен байланысты ұйымдар саны көп ел. АҚШ-тағы
экотуризмнің жаңа түрлерінің бірі - жанұялық фермалардағы туризм.
Экономикалық қиындықтарға ұшыраған фермалр табыстың жаңа көздерін іздеуге
мәжбүр болады. Фермалардың туризмді дамыту маңызында капитал салымдарын
талап етпейтін себебі бұрыннан бар инфроқұрылым мен азық – түлік танылады.
Сондықтан, фермалардағы экотуризмді дамыту олардың негізгі
қызметіне қосымша ретінде жарамды болып табылады.
АҚШ пен басқа да дамыған елдерде жергілікті деңгейде экологиялық
туризмнің ролі өсіп келеді.
Ұлыбританияда ішкі туризм басым дамыған. Елге бағытталған
халықаралық туристік сапардың көп бөлігі іскерлік, білім және мәдениет
туризімімен байланысқан.
Экотуризмнің дамуы география деңгейіндегі жергілікті әкімшіліктің
құзырында, олар Ұлттық мұралар Департаменті мен Англияның ауылдық жерлер
жөніндегі коммисия тарапынан бақыланады.
Ауылдық жерлер жөніндегі коммисия ландшафттарды, ауылшаруашылық
айналымнан шығып қалған жерлерді қалпына келтіру бойынша фермерлердің
қызметтерін ынталандыру бағдарламасын жүзеге асырады. Мұнда агротуризм де
маңызды орын ала бастады.
Ұлыбританиядағы экотуризм жерлерді қалпына келтіру мен жергілікті
халықтың экономикалық дамуының қосымша құралы болып табылады.
Бразилияда экотуризм жедел қарқынмен дамып келеді.
Қоршаған ортаны басқару мен жоспарлаудың латино американдық
ассоциациясының мәліметіне сәйкес 1993 жылы Бразилия экотуризмге 3 млрд
доллар салған - бұл Даминикан Республикасы, Эквадор, Перу, Чили,
Аргентинаны бірге аталғандардан асып түседі. 1998 жылы бұл сан 8 млрд
долларға, 199 жылы - 12 млрд долларға өскен.[19]
1997 жылы Бразилияда 2000-нан астам делегат қатысқан. World
Ecotout 97 Конференцияcы өтті. Ашылу рәсімінде БҰҰ-ң бас хатшысы Франческо
Франд-желли экотуризмнің өсіп келе жатқандығын атап өтті. 1997 жылы
халықаралық туристік сапарлардан түскен табыс 620 млн доллардан құрады -
деді мистер Франджелли. Гуризмнің өсу тенденциясы көрсеткендей, экотуризм
халықаралық сапарлардың тұтас көлемінің 20%-ын алады. Мамандардың жорамалы
бойынша, экотуризм болашақта өсу тенденциясына ие болады.
Соңғы уақытта жергілікті билік туристік саланы тұрақты дамытумен
байланысты экологиялық туризмнің проблемалармен белсенді айналысуда.
Ресей елдегі экотуризмді дамытуға үлкен үміт артуда.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ.
2.1. Экологиялық туризм дамуының алғы шарттары.
Көптеген ғасырлар бойы Қазақстанньң экожүйесіне адам
қолы тимеген, бұған қазақтардың көшпелі өмірі мен территориясындағы
тұрғындардың аздығы себеге болды. Бірақ XX ғасыр табиғатты қорғаудың
талаптарын сақтамай, республиканың табиғи байлығын иеру қарқынды жүрді, бұл
өз кезінде ел территориясындағы экологиялық жағдайдың шиеленісе түсуіне,
жануарлар мен өсімдіктер әлемігнің күрт нашарлауына әкелді. Қысқа уақыттың
ішінді Қазақстан территориясын мекендеген Пржевальскийдің аты, құрал және
тұран жолбарысы толығымен жойылды. Бүгінгі күні қар барысы, гепард,
дудақтарға жойылу қаупі төніп түр. Бракоьерлер сыйлықтардың санын азайтты.
Жұмыртқа салуға жарамды жерлердің азаюы бүркіттер мен қырандардың жойылу
қаупін туындатты. Сандық экономикалық және өндірістік көрсеткіштерге жету
барысында экожүйелердің тұрақтылығың, ескермеу, халықтық экологиялық
санасын төмендігі, қоршаған орта туралы ақпарат пен білімнің жетіспеуі
республика территориясындағы экологиялық теңсіздіктің бұзылуына әкеледі.
Бүгінгі күні экологиялық орта кез келген әсерге сезімтал. Қазақстанның
табиғи ортасының қазіргі жағдайы дабыл қағып, табиғат пайдалану
қағидаларына түбірлі өзгерістер енгізуді талап етеді. Табиғи экожүйелерді
қалпына келтіру және экологиялық катастрофаны болдырмау үшін, еліміздің
экономикасының қажеттіліктері мен табиғатты қорғау арасындағы оңтайлы
баланыс стратегиясын әзірлеу арқылы елдің экономикалық және әлеуметтік даму
курсына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz