Бәсеке
Кіріспе
1. БӘСЕКЕ . НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық мәні мен қызметтері
1.2 Бәсеке және бәсекелік күрес, оның негізгі формалары
2. ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЖЕТІЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕ
2.1 Жетілген бәсеке нарығы, қызмет ету механизмі
2.2 Жетілмеген бәсеке нарығы және оның құрылымы
3. Қазақстан Республикасында бәсекелік ортаның дамуы және бәсекені қолдау саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. БӘСЕКЕ . НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық мәні мен қызметтері
1.2 Бәсеке және бәсекелік күрес, оның негізгі формалары
2. ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЖЕТІЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕ
2.1 Жетілген бәсеке нарығы, қызмет ету механизмі
2.2 Жетілмеген бәсеке нарығы және оның құрылымы
3. Қазақстан Республикасында бәсекелік ортаның дамуы және бәсекені қолдау саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.Қазіргі кездегі әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай халықаралық экономикалық қатынастардың жаһандануына байланысты ол елдің болашағы ұлттық экономикасының жалпы өндірісінің бәсекеге қабілеттілігі тікелей байланысты. Ал қазіргі Қазақстанның экономикасы бәсекеге қабілетсіз шикізаттық бағыттағы экономикалық құрылым болып отыр. Бұл жағдай жалпы экономикалық дәлелдегендей экономиканың шикізат бағыттылығы елдің тиімді және тұрақты дамуын қамтамасыз етпейді. Сондай-ақ бүгінгі жаһандану кезінде ұлттық экономика бәсекеге қабілетті болмаса, онда оның болашағы бұлыңғыр болып табылады. Сондықтан да бізге мемлекет ретінде қалыпты жұмыс істеу үшін тұтастай алғанда экономикамыз бәсекеге қабілетті болу керек. Ал осыдан барып отандық салалардың өз міндеті туындайтыны белгілі. Жалпылап келсек, бәсекеге қабілеттілік – маңызды экономикалық категория болып табылады.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік нарықта қызмет етуші фирмалар мен кәсіпорындар қоғамның әр түрлі сұранысына бейімделіп, тиімді инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндірістік және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер шығарудың көлемін арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсеке қабілеті жоғары болуының нәтижесінде әлемдік экономикалық нарықта ұлттық экономиканың бәсеке қабілеттілігі артады. Сонымен қатар, бәсекеге қоғамға экономикалық еркіндікті, тиімділікті, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады.
Сондықтан мен, курстық жұмысымның тақырыбын “Бәсеке, оның экономикалық табиғаты, елдің шаруашылық өмірінде атқаратын рөлі” деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жоғары деңгейге көтеріп, әлемдегі дамыған, бәсекеге барынша қабілетті елу елдердің қатарына қосылу қажеттігінің маңыздылығын ашық айтты. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры Төлеген Қожамқұловтың сөзі ел өміріне қатысты салмақты ой- пікірмен түйіседі. Нарықтық экономиканың өзегі-бәсеке. Бәсеке болған жерде, әрине,жеңген-жеңілгендер, озған-тозғандар да болады. Бұл табиғи нәрсе,-деді ҚазҰУдың ректоры. Сондықтан халық Елбасының Жолдауында айшықталған барлық мәселені әлеуметтік қолдау, баламасы жоқ, баға жетпес жақсылық деп санайды.
Менің бұл курстық жұмысты орындаудағы мақсатым ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың экономиканың тұрақты дамуындағы маңыздылығын, оның еліміз экономикасының тиімді дамуының бірден-бір даңғыл жолы екендігін ашық айту болып табылады.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік нарықта қызмет етуші фирмалар мен кәсіпорындар қоғамның әр түрлі сұранысына бейімделіп, тиімді инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске ұмтылады, өндірістік және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер шығарудың көлемін арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсеке қабілеті жоғары болуының нәтижесінде әлемдік экономикалық нарықта ұлттық экономиканың бәсеке қабілеттілігі артады. Сонымен қатар, бәсекеге қоғамға экономикалық еркіндікті, тиімділікті, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады.
Сондықтан мен, курстық жұмысымның тақырыбын “Бәсеке, оның экономикалық табиғаты, елдің шаруашылық өмірінде атқаратын рөлі” деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жоғары деңгейге көтеріп, әлемдегі дамыған, бәсекеге барынша қабілетті елу елдердің қатарына қосылу қажеттігінің маңыздылығын ашық айтты. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры Төлеген Қожамқұловтың сөзі ел өміріне қатысты салмақты ой- пікірмен түйіседі. Нарықтық экономиканың өзегі-бәсеке. Бәсеке болған жерде, әрине,жеңген-жеңілгендер, озған-тозғандар да болады. Бұл табиғи нәрсе,-деді ҚазҰУдың ректоры. Сондықтан халық Елбасының Жолдауында айшықталған барлық мәселені әлеуметтік қолдау, баламасы жоқ, баға жетпес жақсылық деп санайды.
Менің бұл курстық жұмысты орындаудағы мақсатым ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың экономиканың тұрақты дамуындағы маңыздылығын, оның еліміз экономикасының тиімді дамуының бірден-бір даңғыл жолы екендігін ашық айту болып табылады.
1) Джумагельдиева Т.А. Конкуренция: теория и механизм развития – Алматы, 2003
2) Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А., Экономикалық теория. Оқу құралы-Астана, 2002.
3) Вэриан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. Современный подход: Учебник для вузов – М: ЮНИТИ, 1997-767 стр.
4) Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С.,Тлеужанова М.А. Микроэкономика/ Оқу құралы. – алматы; Экономика, 200ж.-420 бет.
5) Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетті, 2003. 219 бет.
6) Н.Ә. Назарбаев. “Бәсекеге қабілетті Қазақстан”, “Бәсеке қабілетті экономика” және “ Бәсеке қабілетті халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы / Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004ж.
7) Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабілеттілікті экономикалық категориясы үшін маңызы қандай ” / Егемен Қазақстан, 2004ж.
8) Григорий Марченко “Бәсекеге қабілеттілік экономикалық категория” Егемен Қазақстан, 2004ж.
9) Куат Бораш “Инновация, оның еліміздің экономикасы үшін маңызы қандай” / Егемен Қазақстан, 23 ақпан 2004ж.
10) Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясы” – Алматы, 2003ж.
2) Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А., Экономикалық теория. Оқу құралы-Астана, 2002.
3) Вэриан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. Современный подход: Учебник для вузов – М: ЮНИТИ, 1997-767 стр.
4) Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С.,Тлеужанова М.А. Микроэкономика/ Оқу құралы. – алматы; Экономика, 200ж.-420 бет.
5) Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетті, 2003. 219 бет.
6) Н.Ә. Назарбаев. “Бәсекеге қабілетті Қазақстан”, “Бәсеке қабілетті экономика” және “ Бәсеке қабілетті халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы / Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004ж.
7) Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабілеттілікті экономикалық категориясы үшін маңызы қандай ” / Егемен Қазақстан, 2004ж.
8) Григорий Марченко “Бәсекеге қабілеттілік экономикалық категория” Егемен Қазақстан, 2004ж.
9) Куат Бораш “Инновация, оның еліміздің экономикасы үшін маңызы қандай” / Егемен Қазақстан, 23 ақпан 2004ж.
10) Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзімді стратегиясы” – Алматы, 2003ж.
Кіріспе
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.Қазіргі кездегі
әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай халықаралық экономикалық қатынастардың
жаһандануына байланысты ол елдің болашағы ұлттық экономикасының жалпы
өндірісінің бәсекеге қабілеттілігі тікелей байланысты. Ал қазіргі
Қазақстанның экономикасы бәсекеге қабілетсіз шикізаттық бағыттағы
экономикалық құрылым болып отыр. Бұл жағдай жалпы экономикалық
дәлелдегендей экономиканың шикізат бағыттылығы елдің тиімді және тұрақты
дамуын қамтамасыз етпейді. Сондай-ақ бүгінгі жаһандану кезінде ұлттық
экономика бәсекеге қабілетті болмаса, онда оның болашағы бұлыңғыр болып
табылады. Сондықтан да бізге мемлекет ретінде қалыпты жұмыс істеу үшін
тұтастай алғанда экономикамыз бәсекеге қабілетті болу керек. Ал осыдан
барып отандық салалардың өз міндеті туындайтыны белгілі. Жалпылап келсек,
бәсекеге қабілеттілік – маңызды экономикалық категория болып табылады.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың
негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік нарықта қызмет етуші фирмалар мен
кәсіпорындар қоғамның әр түрлі сұранысына бейімделіп, тиімді
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
ұмтылады, өндірістік және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер
шығарудың көлемін арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсеке қабілеті жоғары болуының нәтижесінде
әлемдік экономикалық нарықта ұлттық экономиканың бәсеке қабілеттілігі
артады. Сонымен қатар, бәсекеге қоғамға экономикалық еркіндікті,
тиімділікті, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады.
Сондықтан мен, курстық жұмысымның тақырыбын “Бәсеке, оның экономикалық
табиғаты, елдің шаруашылық өмірінде атқаратын рөлі” деп алдым. Бұл
тақырыптың өзектілігі ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жоғары
деңгейге көтеріп, әлемдегі дамыған, бәсекеге барынша қабілетті елу
елдердің қатарына қосылу қажеттігінің маңыздылығын ашық айтты. Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры Төлеген Қожамқұловтың сөзі ел
өміріне қатысты салмақты ой- пікірмен түйіседі. Нарықтық экономиканың өзегі-
бәсеке. Бәсеке болған жерде, әрине,жеңген-жеңілгендер, озған-тозғандар да
болады. Бұл табиғи нәрсе,-деді ҚазҰУдың ректоры. Сондықтан халық Елбасының
Жолдауында айшықталған барлық мәселені әлеуметтік қолдау, баламасы жоқ,
баға жетпес жақсылық деп санайды.
Менің бұл курстық жұмысты орындаудағы мақсатым ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың экономиканың тұрақты дамуындағы
маңыздылығын, оның еліміз экономикасының тиімді дамуының бірден-бір
даңғыл жолы екендігін ашық айту болып табылады. Сондықтан мен осы мақсатқа
жету үшін курстық жұмысты орындау барысында мынадай міндеттерді орындауым
керек:
1) Бәсекенің мәні мен түрлері, оның экономикадағы орнын анықтау;
2) Бәсекенің түрлеріне байланысты бәсекелестік курестердің
формалары, олардың оң және теріс жақтары;
3) Жетілген бәсекеге сапалы және нарыққа бейім бәсекелік орта
негізіндегі сипаты;
4) Жетілмеген бәсекенің негізгі формалары және олардың қызмет ету
механизмін қарастыру;
5) Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті болуының бүгінгі
таңдағы маңыздылығын анықтау және бәсекелестік ортаны қолдау
шараларын қарастырмақшымын.
1. БӘСЕКЕ – НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық мәні мен қызметтері
Қазақстан бүгінгі таңда әлемдегі мемлекет ретінде орны нарықтық
қатынастағы дамушы мемлекет болып табылады. Нарықтық қатынастардың дамуы
ұлттық экономикамыздың болашағы мен ертеңі болып табылады. Нарықтық
қатынастардың тиімді қызмет етуі барлық қоғамдағы шаруашылық қызметтердің
тиімді қызмет етуін қамтамасыз етіп, елдің дамуының тұрақтылығын қамтамасыз
ететін бәсекелік жағдайды қамтамасыз етеді. Сондықтан да рыноктың тиімді
қызмет етуі тікелей бәсекеге байланысты болып табылады.
Бәсеке шаруашылық өмірде басты рөлде ойнайды. Ол экономикалық
еркіндікті қамтамасыз етіп, рыноктағы субъектілердің қарым-қатынасын
тереңдету арқылы нарықтағы жағдайлар мен сұранысқа бейімді болып келеді.
Адам Смиттің “көрінбейтін қол” мысалының негізінде бәсекелестік теориясы
жатыр, яғни, әрбір жеке адам немесе кәсіпкер ең бірінші өз пайдасын
ойлайды, сол пайдаға қол жеткізу үшін олар өз қызметтерінің бәсекелік
қабілетін арттыруға ынталы болады. Бұл өз кезегінде жаңа ізденістерді,
инновациялық жаңалықтарды ашуға жол ашып, жалпы экономика дамуына улес
қосады. 1; 7б.
Бәсеке – қоғамға экономикалық еркіндікті, тиімділікті, дамудың
тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады. Неміс экономикасының
белгілі экономист Ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестіктің экономика үшін
қажеттілігін келесі анықтамалармен айқындайды: “нарықтың шаруашылық және
оның қызмет ету механизмі еркін бәсекелестіктен ажырап қызмет етуі мүмкін
емес”. Бәсекенің экономикалық табиғаты жеке меншіктік қатынастармен тығыз
байланыста болады. Әлемдік тәжірибеге сәйкес жекешелендіру бәсекелік
қатынастарды ынталандыру құралы ретінде тек жоспарлы - әкімшілік жүйеден
нарықтық қатынастарға өту ғана емес, сондай-ақ рыноктық экономикада да
мемлекеттік меншік деңгейін төмендету үшін қолданылады. Жеке меншік
шаруашылық жүргізуші субъектілерді ынталандырады. Шектеулі ресурстар
жағдайында мақсатқа жету тек ресурстарды пайдалануға күрес арқылы ғана
мүмкін, ал ол өз кезегінде бәсекенің дамуына негіз болады.
Нарықта бәсекелік орта экономикалық категория ретінде объективті және
субъективті мағынада көрініс табады.
Объективті мағынада бәсеке нарықтағы ерекше жағдайларды белгілейді,
яғни жекелеген субъектілер кәсіпкерлер жалпы рыноктағы тауарлардың
айналысына және оның бағасына жеке өзі әсер ете алмау сипатымен көрінеді.
Субъективті тұрғыда бәсекелес шаруашылық субъектілері арасындағы
экономикалық қатынастарды көрсетеді, яғни өндіріс пен материалды
игіліктерді айырбастау негізінде туындап отырады.
Нарық механизмінің негізгі элементтеріне негізінен келесілер жатады:
өндірушілер мен тұтынушылар, сураныс пен ұсыныстың ара қатынасы, нарықтық
баға және осы элементтердің барлығын байланыстырып туратын бәсеке рыноктың
негізгі элементтерінің бірі болып табылады.
Нарық механизмінің негізгі элементі – бәсеке, Нарықтық қатынастардың
тиімді жүргізілуі үшін қызмет етеді, яғни нарықтық экономиканың өзегі
болып табылады. Бәсеке пайданың жоғары әрі тиімді бөлінуін және осының
негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарық
субъектілернің өзара әрекетінің және пропорцияларды реттеу механизмінің
формасы болып табылады. Экономиканың белгілі өкілі А.Смит бәсекені нарықтың
“көрінбейтін қолы” деген. Бұл идеяның мәні адамдар өз мудделеріне сәйкес,
өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы әрекеттердің
жалпы жиынтығы қоғамның пайдасына шешіледі, олар осы бәсекелестікке бара
отырып қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенің басты қызметі
экономиканың реттеушілерінің – бағаның, пайданың нормассының, пайыздық және
т.б. құралдардың мөлшерін анықтау болып табылады. 2; 66 б.
Нарықтық экономикада бәсеке дегеніміз іс-қимыл жасайтын салада жоғары
нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыстардың жиынтығы,
шаруашылық жүргізудің қолайлы жағдайына ие болу және пайданы максималдау
үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі негізінде көрініс табады.
Екінші жақтан, ол рынок субъектілерінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі
және капиталды қолдану сферасындағы ара қатынастарын көрсетеді.
Бәсекені экономикалық процесс ретінде шаруашылық жүргізуші
субъектілердің белгілі әрекеттерінің жиынтығының түрі деп тануға болады.
Осы әрекеттер экономикалық цикл түрінде жинақталады. Осыған бірте-бірте
жүріп отыратын төменде аталған ұдайы өндірістік процестер жатады:
1) өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін
қалыптастыру;
2) өндірісті ұйымдастырум, оны шикізатпен, материалмен, жартылай
фабрикаттармен жабдықтау және өндірістік, несие-қаржылық және
жобалау мекемелерінің бір-біріне әсер етуі;
3) бәсеке қабілеттілігі жоғары өнім өндіру;
4) өнімді сату. Бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін орны мен
уақыты белгіленеді;
5) пайда есебінен инвестициялық қор жасау және оны өндірісті
кеңейту үшін пайдалану.
Бәсекенің түрлері нарық құрылымының жағдайына байланысты болып келеді.
Яғни, экономикада нарықты анықтайтын, оны зерттейтін, бағаны белгілейтін
сұраныс пен ұсыныс қана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
өйткені, әр рынок құрылымында бәсеке түрлеріде әр түрлі, соған сәйкес баға
құру тәсілі және кәсіпорынның қызмет етуі де өзгеше болып келеді. 3;404
б.
Бәсекелік қатынастың толық қанды және тиімді дамуы экономика дамуына
белгілі тиімділіктерді және қолайлы ортаны ұсынады. Оларға:
1) Қоғамдағы шаруашылықтың өндірістік тиімділігін өсуі;
2) Нарықтық механизмінің толық қанды қызмет етуі;
3) Өндірісте өндіріс факторларының қолданысын жақсарту;
4) Бизнестің тиімділігі, басқаша айтқанда ел ішіндегі кәсіпорындар іс-
қимылының жаңашылдығы;
5) Нарықта оптималды нарықтық бағаны құру;
6) Инфрақұрылым немесе елдегі қолданып отырған технологиялардың, қатынас
және байланыс жүйелерінің, Ғылыми орындардың, ел тұрғындарының
білімі мен біліктілігі, жасампаздық қасиеттердің бизнестің жоғары
талабына сәйкестігі;
7) Тауарлардың және қызметтердің әлемдік стандарттарға өтуі;
8) Ғылыми – техникалық жаңалық пен инновацияларды еңгізу.
Бәсеке жаратылысының негізі шектеулі ресурстарды неғұрлым тиімді
қолданатын салаларға болу болып табылады. Бәсеке экономикада, сонымен қатар
тауар өндіру және қызмет көрсетулердің өз өнімдеріне инновацияларды
еңгізуіне ынтасын арттырады. Әлемдік тәжірибеге жүгінсек бәсекелестік
инновациялық тауар пайданың жоғары деңгейін 5-10 жыл шамасында ұстап тұруға
шамасы келеді.
1.2 Бәсеке және бәсекелік күрес, оның негізгі формалары
Бәсекенің экономикадағы орнын оның негізгі қағидалары арқылы да
анықтауға болады.
Бәсекенің негізгі қағидалары:
1) нарыққа қатынасушылар санының шектелмеушілігі, нарыққа кірудің
және одан шығудың абсолютті еркін болуы. Бұл қағида кәсіпкерлік
қызметтің еркіндігін, олардың өндірістің бір түрінен екінші
түріне өтуін, тұтынушылардың еркін талғамын, әрбір тұтынушы
өзіндік қажеттілігін ең жоғары деңгейде қамтамасыз етуін талап
етеді;
2) материалды еңбек, қаржылық және басқа да ресурстардың мобильдігі.
Капиталдың еркін айналысы өнеркәсіптің тиімді салаларының
дамуына, қосымша ресурс көздерін ашуға, олардың комбинациясын
неғұрлым тиімдірек қолдануға мүмкіндік беру;
3) сұраныс пен ұсыныс туралы бәсекеге қатынасушылардың толық
ақпаратта болуы, сондай-ақ нарықтағы баға өзгерісін, пайда
деңгейін дер кезінде қадағалап отыруы керек;
4) өнімдердің біртектілігі, сапасының, қасиеттерінің ұқсас болып
келуі. Ерекше маркалардың болмауы, ондай ерекше маркалар өзінің
бәсекелестерін жеңу үшін монополиялық рыноқта қолданілады;
5) нарықтағы жекелеген қатынасушылардың әсер ету мүмкіншілігінің
болмауы, бағаның белгіленген бағасымен сәйкес келіп отыруы
міндетті шарт емес. 1; 7 б.
Бәсеке өз кезегінде салаішілік, салааралық және халықаралық бәсеке
болып бөлінеді. Ішкі және саларалық бәсеке қоғамдық еңбектің бөлінісінің
заңдылықтарын дамытып, өнеркәсіпті мамандандыруға. Салалардың салаішілік,
өнеркәсіп орындарының санының артуына және олардың бір-біріне тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Салаішілік бәсеке тауарлардың нарықтық бағаласын қалыптастырады.
Олардың ішіндегі техникалық жағдайы жоғары және еңбек өнімділігі артық
кәсіпорындар қосымша пайда тауып отырады. Әрбір саланың компанияларының
техникалық жағдайы, еңбек өнімділігі қарқынының деңгейі, тауарлардың
жеке құны әр түрлі болып отырады. Салаішілік бәсеке негізінде кәсіпорындар
шығынды азайтуға, ресурстарды тиімді пайдалануға, инновациялық, өнімдер
шығаруға ынталы болады.
Салааралық бәсеке әр түрлі рынокта қызмет етуші шаруашылық салалардың
арасында туындайды. Яғни, сырттан келетін инвестицияларды өз саласына
тартуға, осы саланы жетекші сала ретінде алып шығыу үшін бақталас болып
табылады.
Халықаралық бәсеке әр түрлі елдер арасында орын алады. Бүгінгі
жандану Ғылыми-техниканың жоғары дамыған, экономикалық қатынастардың
күрделене тускен жағдайда әрбір ел өзінің егемендігін және экономикалық
потенциялын сақтап қалу үшін бәсекеге түседі. 1; 9б.
Халықаралық бәсеке келесідей сипатталады:
1) бірнеше басты салаларды әлем бойынша өзіне қарату, нау-хауды
дамыту, қаржылық жағдайын жақсарту;
2) көп аспектілік, әр түрлі рынок құрылымы мен механизмдеріне
бейімді болу;
3) нарықтың осы заманға сай жылдам дамуын қамтамасыз ету;
4) нарықтық бақталаста айқын басымдылық қасиеттерінің болуы;
Монополиялық бәсекелестік күрестің бірнеше формалары болады, оның
негізгілері келесілер: ғылыми-техникалық күресу, өнеркәсіптік - өндірістік
күресу, сауда-саттық және маркетингтік күресу. Енді осыларға жеке-жеке
тоқталып өтейік:
Ғылыми-техникалық күресу. Мұнда фирмалардың бәсекелестік сайысы
келесі жолдармен іске асады:
1) жаңа өнімді дайындау; осы замандағы жаңа технологиялық
процестерді қолдану;
2) ғылыми – техникалық ақпаратты жинақтап пайдалану;
Ғылыми-техникалық күресте әдетте екі үлгі қолданылады:
1. Бәсекелік үлгі мынадай жағдаймен есептесуді талап етеді: бәсекелес
фирмалар белгілі өндірістік техниканың ең тиімдісін қолданатынына
негізделеді; ҒТП әкелетін пайда ұзақ мерзімді болмауы мүмкін.
Себебі, бәсекелес фирмалар техникалық жаңалықтың қандайын болмасын
игеріп алуы ықтимал. Жаңалықтарды еңгізіп пайданы барлық фирмалар
ала алады, бірақ техникалық зерттеуді жүргізіп дайындаушы ғана
болады.
2. Монополистік үлгі. Бұнда жаңалықтар енгізудің арқасында таза
монополист тұрақты көлемде елеулі пайда алу мүмкіндігіне ие
болады. Оның ҒТП үшін мол қаржы ресурстары болады және олар жаңадан
жасалған техникалар мен өнімді жасыра алатын мүмкіндігі болады.
Өнеркәсіптік-өндірістік күрестің көрінісі:
өндірістік мүмкіндіктің күшеюі, өнімнің жаңа түрлерінің шығарылуы, өндіріс
шығындарының төмендеуі. Жетілген бәсеке жағдайында фирмалар рынокқа еркін
кіріп, еркін шыға алатын болғанда, фирмалар өндірудің оптималдық нормасын
көздеп әрекеттенеді-өндіріс тиімді болу үшін, үлес шығындарының барынша
төмен дәрежеде белгіленіп, орташа жалпы шығындармен үйлесімді фирма өнім
көлемін азайтып, бағаны жоғарылата алады. Бірақ, бәсекелестік кезінде
шығындар біресе өсіп, біресе кеміп ауытқып тұрғанда, жағдай одан сайын
күрделене түседі.
Сауда-саттық сайысы. Бұл сайыс бағаны қолдау арқылы жүреді. Ал,
бағаның өзі үш жақты сайыстың нәтижесінде белгіленеді: біріншіден, жоғары
бағамен сату ушін сатушылар арасындағы; екіншіден, тауарларды төмен бағамен
сату үшін сатушылар арасындағы бәсеке, үшіншіден, тауарларды қымбат бағамен
сату үшін сатушылар және оларды арзан бағамен сатып алу туралы сатып
алушылар арасындағы бәсекелік күрес негізінде орын алады. Осыған байланысты
бәсекелік күрес баға қатысты және бағаға қатыссыз болып бөлінеді.
Бағаға қатысты бәсеке белгілі өнімнің бағасын әдейі жасанды турде
төмендетуді көздейді (демпингтік күрес): мұнда бағалық алалаушылық кең
қолданылады – шығындардың дәрежесінің әр түрлі болуымен дәлелденбесе де,
тауарлар әр түрлі бағалармен сатылады. Яғни, нарықта бағалық дискриминация
орын алады. Осылар үш шарт болуын көздейді:
1) сатушының рынокта монополиялық билікке ие болуы;
2) сатушының сатып алушыларды төлем қабілеттеріне сәйкес топтарға
бөле алатын мүмкіндігінің болуы;
3) Алғашқы сатып алушы осы тауарды немесе қызметті қайта сата
алмауы керек.
Нарықтағы бәсекелестік күрестің бағалық түрі келесі жағдайларда кең
қолданылады: қызмет көрсетуде (дәрігерлердің, адвакаттардың, белгілі бір
білімге ие адамдардың), өнімді көлікпен тасу қызметін көрсетуде; тауарды
сатуда, егер оны рыноктың біреуінен екіншісіне жеткізу мүмкін болмағанда.
Бағаға қатыссыз бәсеке көбінесе өнім сапасын көтеру, сату жағдайларын
жақсарту, сервистік қызметтерді көбейту арқылы жүреді. Сапаны екі бағытта
көруге болады: бірінші – тауардың техникалық сипаттамаларын жетілдіру;
екінші –тұтынушылар қажеттігіне қолайлы қызмет көрсету. өнімнің сапасын
жоғарылату арқылы жүретін бағаға қатыссыз өнім бәсекесі деп аталады.
3; 405б.
Сондай-ақ, нарықта бәсекелестік күрес дамуы үшін ең алдымен еркін
бәсекелестік орта қалыптасу керек. Ал оның негізгі экономикада кәсіпкерлік
қызметті дамыту болып табылады. Әлемдік тәжірибеге сәйкес жекешелендіру
бәсекелік қатынастарды ынталандыру құралы ретінде тек жоспарлы-әкімшілік
жүйеден рыноктық қатынастарға өту кезінде ғана емес, сондай-ақ рыноктық
экономикада да мемлекеттік меншік деңгейін төмендету үшін қолданылады.
Жеке меншік шаруашылық жүргізуші субъектілерді ынталандырады. Шектеулі
ресурстар жағдайында мақсатқа жету тек ресурстарды пайдалануға күрес
арқылы ғана мүмкін, ал өз кезегінде бәсекенің дамуына негіз болады. М.
Тотердің айтуынша тиімді бәсекелестік нарықтағы жекелеген күштерге тәуелді
болады.
Ол мынадай түрге бөлінеді:
1) Сатушылардың салаішіндегі өзара бәсекелесуі;
2) Субститут тауарлардың пайда болуы;
3) Жеке салаларда пайда болатын жаңа бәсекелестердің жағынан қысым
түсуі;
4) Шикізаттар мен бөлшектерді жеткізушілердің әсер етеді;
5) Өнімді тұтынушылардың бәсекелестерге әсер етуі; 1; 17б.
Осы күштердің әрекеттері шаруашылық субъектінің өз өніміне
белгілейтін баға деңгейіне, олардың шығындары мен капитал салымдарына әсер
етеді. Бұлардың барлығы бәсекеге қабілеттілікті қолдауға қажетті болып
табылады. Осы бәсекелестік күштердің барлығы шаруашылық жүргізуші субъект
санасуға тиісті бәсекелік ортаны анықтайды. Жаңа бәсекелестердің пайда
болуы жалпы табыстылықтың потенциялын төмендетеді. Себебі; олардың әсерінен
ұсыныстың өсуі мен бағаның төмендеуіне әкеледі. Одан сайын нарықта
бәсекелестердің көбеюі бәсекелік ортаның қатаң болуына әкеледі.
Тауарды алмастыратын тауарлардың көбеюі өндірушілердің бағаға әсер
етуін қысқартады, себебі егер бәселік нарықта жалғыз фирма бағаны
көтергенімен, тұтынушылар басқа тауарды тұтына бастайды. Қатаң
бәсекелестік кезінде фирмалар жарнама мен маркетингтік зерттеулерге,
өндіріс қуаттарын жаңартуға, өйткені олар тұтынушылар мен жабдықтарға
күреседі, ал осы күрестің тиімділігінен жалпы рыноктық жағдай жақсарады.
Жалпы бәсекелік ортаның дамуы экономикада белгілі бір тиімді
“эффектілер” әкеледі. Оларға:
1) Бәсекелік қатынастың негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігінің
артуы;
2) Өндіріс факторларын тиімді пайдалану;
3) Шектеулі ресурстарды ысырапсыз қолдану;
4) Нарықта оптималды баға белгілеу;
5) Жаңа технологиялар мен инновациялар енгізу;
6) Мемлекет ішілік бәсекесінің дамуы арқылы халықаралық бәсекенің
дамуы.
Бағалық бәсеке, бәсекелесуші шаруашылық жүргізуші субъектілердің
тұтынушыларды көптеп тарту мақсатында өз өнімдеріне төмен бағаны
тағайындаудан пайда болады. Осы арқылы олар тұтынушылардың тауарға кететін
шығындарын азайтып, олардың табыстарын арттыруды, сөйтіп өз тауарларының
бәсекеге қабілетін арттырады.
Нарықта бағалы бәсекені жүргізудің шарттарына келесілер жатады:
1) Экономиканың бірегейлігі;
2) Шығындарды минималдап, максималды тиімділікке қол жеткізу, өндіріс
факторларының шекті пайдалылығы заңы;
3) Өндіріс факторлары пайдаланудың альтернативтік мүмкіншіліктерін
салыстыру;
Экономиканың біргейлілігі бойынша нарық салаларының әр қайсысында
көптеген өндірушілер болады, бірақ олардың ешқайсысының өзінің өндіріс
көлемі арқылы баға деңгейіне әсер ете алатындай экономикалық күші болмайды.
Өндіріс факторларының шекті пайдалылығы өнім өндірісі процесіндегі
факторлардың орын толтырушылығымен және өзара ауыстырушылығымен
анықталады. Өндіріс факторларының басқа салаларда қолданылуының қосымша
бірлігін тұтыну пайдалылықтың барынша көп мөлшерін әкелетінін анықтаймыз.
Бағалық бәсекенің мақсаты болып “банкротқа ұшырамауға тырысуды”
қамтамасыз ету, ағымдағы пайданы максималдау, өнімділікті қамтамасыз ету
және қолдау, нарықтың көп бөлігін жаулап алуға ұмтылу болып табылады. Бұл
жағдай нарықта өте қатаң бәсеке қалыптасқан уақытта орын алады. Бұл
жағдайда нарықтық баға кейбір фирмаларда тек қана шығындарды жабатындай
деңгейде қойылады. Бұл бағалар қысқа мерзімді болады және әдетте ол
“уақытты ұту” үшін қолданылады.
2. ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЖЕТІЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕ
1. Жетілген бәсеке нарығы, қызмет ету механизмі
Жалпы экономикадағы бәсекелік жағдай сол рыноктың құрылымына
байланысты және рыноктағы саланың ерекшелігіне байланысты еркін немесе
жетілген бәсекелі және жетілмеген бәсекелі болып бөлінеді.
Рыноктағы жетілген бәсеке жағдайында фирмалар салаға еркін кіріп және
де еркін шыға алады, рыноктық бағаны сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы
анықтайды, рыноктық салада фирмалар мен кәсіпорындар саны өте көп болуы
және олар бағаға әсер ете алмауы жетілген бәсекедей қызмет етіп отырған
фирмалар бағаны рынокта “белгіленген баға” деп санайды. Бұл жағдайда
рынокта бәсекелік жағдай толық қызмет етіп, рыноктық саланың тиімді дамуы
өз әсерін тигізеді.
Жетілген бәсеке қалыптасу үшін рыноктық экономикада жүздеген фирмалар
әрекет жасап, олардың өзара келісім жасауға мүмкіндігі болмауы тиіс.
Сонымен зерттеу нысаны бәсекелес фирма болып табылады, ал оның мақсаты
тауар нарықта сату барысында пайданы максималды деңгейге жеткізу.
Жетілген бәсекелес рыногы дегеніміз - төмендегі шарттар орындалатын
нарық:
1) Нарықта өнім ұсынатын тәуелсіз сатушылар саны көп және өнімдері
біртекті болып келетін;
2) Ірі фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз.
Сондықтан, оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы
ұсынысқа ықпал етпейді, соған орай фирмалар нарықтық бағасына да
әсер ете алмайды;
3) Баға, технология арқылы қосымша ықтимал пайда жөніндегі
ақпараттар белгілі болады;
4) Жаңа фирмалардың салаға кіруіне немесе одан шығуына тосқауылдар
қойылмайды.
Жетілген бәсекенің өз кезегінде нарықтық экономикада артықшылықтары
мен кемшіліктері көрініс табады:
Артықшылықтары:
1) Қоғамға қажетті өнімдер мен қызметтерді өндіруге, шектеулі
ресурстарды тиімді пайдалануға және бөлуге мүмкіндік жасайды;
2) Нарықта тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына немесе
тұтынушылардың талғамына икемді болып, оларға тез үйлесуге
көмектеседі;
3) Тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңа техника мен
технология енгізуге өндірісті ұйымдастырып басқарудың жетілген
әдістерін қолдануға, Ғылыми-техникалық жетістіктерді ұнамды
пайдалануға, инновацияларды енгізуге жағдайлар тудырады;
4) Өндірушілерді көптүрлі қажеттіліктермен қанағаттандыруға
тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарлатуға мақсаттандыруы.
Жетілген бәсекелік жағдайдың кемшіліктері:
1) Ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (табиғат алсы, армандар, табиғи
жануарлар, жер, теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейді;
2) Көбінесе қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады;
3) Ұжымдылық пайдалануға бағытталған тауарлар мен қызметтер (жолдар,
қоғамдық көлік) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді;
4) Фундаменталдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық
шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды;
5) Адами құндылықтарға, еңбекке, табысқа, демалуға құқықтарына
кепілдік бермейді;
6) Әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге
бөлуіне бөгет жасайтын механизмдері жоқ.
Бәсекелес фирмалар нарықтық бағаға әсер ете алмайды, сондықтан ол
бағаны сырттан белгіленген баға ретінде қабылдайды. Яғни, өндіруші
өндірілген өнімнің кез-келген мөлшерін рыноктық бағамен сатады. Олардың
сұраныс қисығы горизонталь болып келеді. Оны келесі суреттен көре аламыз:
4; 140б.
Р
D=MR
Р0
сұраныс қисығы
Q
1-сурет. Жетілген бәсекелес фирманың сұраныс қисығы.
Суреттен көріп отырғанымыздай өндірілген өнім тұрақты (Q) тұрақты
бағамен (P0) сатылатындықтан, жалпы түсім өсімі немесе шекті түсім MR
нарықтық бағаға тең болады, яғни “MR=P0”. Сондықтан жетілген бәсеке
жағдайында шекті түсім (MR) қисығы жеке фирманың сұраныс қисығына (D) тең
болады.
Бәсекелес фирманың жалпы, не ортақ табысы өндіріс көлемінен өндіруші
баға көбейтіндісіне тең, яғни TR=P*Q.
Нарықтық қатынаста жетілген бәсекелі рынокқа қарама-қарсы бәсекелік
рынок ол жетілмеген бәсекелі нарық деп аталады. Бұл нарық өте күрделі және
ылғи да шешуді қажет ететін шараларды іздестіреді. Бұл нарықта бәсеке толық
түрде өз қызметтерін атқармайды. Сондықтан ендігі жерде жетілмеген
бәсекені қарастырайық.
Жетілген бәсекелі жағдайда фирманың көлемі шамалы болғандықтан ол
бағаға әсерін тигізе алмайды, ал монополиялық нарық бағаға өз үстемділігін
жүргізеді.
Сондықтан қысқа және ұзақ мерзімде кәсіпкер оңтайлы жағдай
қалыптастыру үшін өнім көлемін немесе шығындарды өзгерту арқылы қол
жеткізеді. Ал монополиялық рынок жетілген бәсекелі рынокқа қарағанда
күрделі. Монополист фирма ығындарын есептеп қана қоймай, бағаның ұтымды
деңгейін қалыптастыру керек, нарықта өзі жалғыз болғандықтан басқа
бәсекелестер кіргізбеу үшін нмесе көлемін арттыру үшін көптеген іс-шаралар
жүргізеді.
Жалпы TR табыстан барлық экономикалық жұмсаған шығынды алғанда
экономикалық пайда болады:
П=TR-TC
Мұндағы, П - пайда;
TR – жалпы табыс;
TC – жалпы шығындар. 5; 109.
Қысқа мерзімді кезеңде бәсекелес фирманың құрал – жабдығы тұрақты
болады да, ал өнім шығару көлемі өзгерген кезде тек айнымалы ресурстар ғана
өзгереді, осыған сәйкес айнымалы шығындар өседі.
Орташа табыс - бұл шығаратын өнім бірлігіне келетін табыс.
AR = TR Q
Шектік табыс - ол шығаратын өнімді бірлікке көбейткенде түсетін
қосымша табыс, яғни:
MR = ∆TR ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.Қазіргі кездегі
әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай халықаралық экономикалық қатынастардың
жаһандануына байланысты ол елдің болашағы ұлттық экономикасының жалпы
өндірісінің бәсекеге қабілеттілігі тікелей байланысты. Ал қазіргі
Қазақстанның экономикасы бәсекеге қабілетсіз шикізаттық бағыттағы
экономикалық құрылым болып отыр. Бұл жағдай жалпы экономикалық
дәлелдегендей экономиканың шикізат бағыттылығы елдің тиімді және тұрақты
дамуын қамтамасыз етпейді. Сондай-ақ бүгінгі жаһандану кезінде ұлттық
экономика бәсекеге қабілетті болмаса, онда оның болашағы бұлыңғыр болып
табылады. Сондықтан да бізге мемлекет ретінде қалыпты жұмыс істеу үшін
тұтастай алғанда экономикамыз бәсекеге қабілетті болу керек. Ал осыдан
барып отандық салалардың өз міндеті туындайтыны белгілі. Жалпылап келсек,
бәсекеге қабілеттілік – маңызды экономикалық категория болып табылады.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетістіктерді дамытудың
негізгі құралы болып табылады. Бәсекелік нарықта қызмет етуші фирмалар мен
кәсіпорындар қоғамның әр түрлі сұранысына бейімделіп, тиімді
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
ұмтылады, өндірістік және қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнімдер
шығарудың көлемін арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбір кәсіпкердің бәсеке қабілеті жоғары болуының нәтижесінде
әлемдік экономикалық нарықта ұлттық экономиканың бәсеке қабілеттілігі
артады. Сонымен қатар, бәсекеге қоғамға экономикалық еркіндікті,
тиімділікті, дамудың тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады.
Сондықтан мен, курстық жұмысымның тақырыбын “Бәсеке, оның экономикалық
табиғаты, елдің шаруашылық өмірінде атқаратын рөлі” деп алдым. Бұл
тақырыптың өзектілігі ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жоғары
деңгейге көтеріп, әлемдегі дамыған, бәсекеге барынша қабілетті елу
елдердің қатарына қосылу қажеттігінің маңыздылығын ашық айтты. Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры Төлеген Қожамқұловтың сөзі ел
өміріне қатысты салмақты ой- пікірмен түйіседі. Нарықтық экономиканың өзегі-
бәсеке. Бәсеке болған жерде, әрине,жеңген-жеңілгендер, озған-тозғандар да
болады. Бұл табиғи нәрсе,-деді ҚазҰУдың ректоры. Сондықтан халық Елбасының
Жолдауында айшықталған барлық мәселені әлеуметтік қолдау, баламасы жоқ,
баға жетпес жақсылық деп санайды.
Менің бұл курстық жұмысты орындаудағы мақсатым ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін арттырудың экономиканың тұрақты дамуындағы
маңыздылығын, оның еліміз экономикасының тиімді дамуының бірден-бір
даңғыл жолы екендігін ашық айту болып табылады. Сондықтан мен осы мақсатқа
жету үшін курстық жұмысты орындау барысында мынадай міндеттерді орындауым
керек:
1) Бәсекенің мәні мен түрлері, оның экономикадағы орнын анықтау;
2) Бәсекенің түрлеріне байланысты бәсекелестік курестердің
формалары, олардың оң және теріс жақтары;
3) Жетілген бәсекеге сапалы және нарыққа бейім бәсекелік орта
негізіндегі сипаты;
4) Жетілмеген бәсекенің негізгі формалары және олардың қызмет ету
механизмін қарастыру;
5) Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті болуының бүгінгі
таңдағы маңыздылығын анықтау және бәсекелестік ортаны қолдау
шараларын қарастырмақшымын.
1. БӘСЕКЕ – НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ
1.1 Бәсекенің экономикалық мәні мен қызметтері
Қазақстан бүгінгі таңда әлемдегі мемлекет ретінде орны нарықтық
қатынастағы дамушы мемлекет болып табылады. Нарықтық қатынастардың дамуы
ұлттық экономикамыздың болашағы мен ертеңі болып табылады. Нарықтық
қатынастардың тиімді қызмет етуі барлық қоғамдағы шаруашылық қызметтердің
тиімді қызмет етуін қамтамасыз етіп, елдің дамуының тұрақтылығын қамтамасыз
ететін бәсекелік жағдайды қамтамасыз етеді. Сондықтан да рыноктың тиімді
қызмет етуі тікелей бәсекеге байланысты болып табылады.
Бәсеке шаруашылық өмірде басты рөлде ойнайды. Ол экономикалық
еркіндікті қамтамасыз етіп, рыноктағы субъектілердің қарым-қатынасын
тереңдету арқылы нарықтағы жағдайлар мен сұранысқа бейімді болып келеді.
Адам Смиттің “көрінбейтін қол” мысалының негізінде бәсекелестік теориясы
жатыр, яғни, әрбір жеке адам немесе кәсіпкер ең бірінші өз пайдасын
ойлайды, сол пайдаға қол жеткізу үшін олар өз қызметтерінің бәсекелік
қабілетін арттыруға ынталы болады. Бұл өз кезегінде жаңа ізденістерді,
инновациялық жаңалықтарды ашуға жол ашып, жалпы экономика дамуына улес
қосады. 1; 7б.
Бәсеке – қоғамға экономикалық еркіндікті, тиімділікті, дамудың
тұрақтылығын, экономикалық қауіпсіздікті ұсынады. Неміс экономикасының
белгілі экономист Ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестіктің экономика үшін
қажеттілігін келесі анықтамалармен айқындайды: “нарықтың шаруашылық және
оның қызмет ету механизмі еркін бәсекелестіктен ажырап қызмет етуі мүмкін
емес”. Бәсекенің экономикалық табиғаты жеке меншіктік қатынастармен тығыз
байланыста болады. Әлемдік тәжірибеге сәйкес жекешелендіру бәсекелік
қатынастарды ынталандыру құралы ретінде тек жоспарлы - әкімшілік жүйеден
нарықтық қатынастарға өту ғана емес, сондай-ақ рыноктық экономикада да
мемлекеттік меншік деңгейін төмендету үшін қолданылады. Жеке меншік
шаруашылық жүргізуші субъектілерді ынталандырады. Шектеулі ресурстар
жағдайында мақсатқа жету тек ресурстарды пайдалануға күрес арқылы ғана
мүмкін, ал ол өз кезегінде бәсекенің дамуына негіз болады.
Нарықта бәсекелік орта экономикалық категория ретінде объективті және
субъективті мағынада көрініс табады.
Объективті мағынада бәсеке нарықтағы ерекше жағдайларды белгілейді,
яғни жекелеген субъектілер кәсіпкерлер жалпы рыноктағы тауарлардың
айналысына және оның бағасына жеке өзі әсер ете алмау сипатымен көрінеді.
Субъективті тұрғыда бәсекелес шаруашылық субъектілері арасындағы
экономикалық қатынастарды көрсетеді, яғни өндіріс пен материалды
игіліктерді айырбастау негізінде туындап отырады.
Нарық механизмінің негізгі элементтеріне негізінен келесілер жатады:
өндірушілер мен тұтынушылар, сураныс пен ұсыныстың ара қатынасы, нарықтық
баға және осы элементтердің барлығын байланыстырып туратын бәсеке рыноктың
негізгі элементтерінің бірі болып табылады.
Нарық механизмінің негізгі элементі – бәсеке, Нарықтық қатынастардың
тиімді жүргізілуі үшін қызмет етеді, яғни нарықтық экономиканың өзегі
болып табылады. Бәсеке пайданың жоғары әрі тиімді бөлінуін және осының
негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарық
субъектілернің өзара әрекетінің және пропорцияларды реттеу механизмінің
формасы болып табылады. Экономиканың белгілі өкілі А.Смит бәсекені нарықтың
“көрінбейтін қолы” деген. Бұл идеяның мәні адамдар өз мудделеріне сәйкес,
өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы әрекеттердің
жалпы жиынтығы қоғамның пайдасына шешіледі, олар осы бәсекелестікке бара
отырып қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенің басты қызметі
экономиканың реттеушілерінің – бағаның, пайданың нормассының, пайыздық және
т.б. құралдардың мөлшерін анықтау болып табылады. 2; 66 б.
Нарықтық экономикада бәсеке дегеніміз іс-қимыл жасайтын салада жоғары
нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыстардың жиынтығы,
шаруашылық жүргізудің қолайлы жағдайына ие болу және пайданы максималдау
үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі негізінде көрініс табады.
Екінші жақтан, ол рынок субъектілерінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі
және капиталды қолдану сферасындағы ара қатынастарын көрсетеді.
Бәсекені экономикалық процесс ретінде шаруашылық жүргізуші
субъектілердің белгілі әрекеттерінің жиынтығының түрі деп тануға болады.
Осы әрекеттер экономикалық цикл түрінде жинақталады. Осыған бірте-бірте
жүріп отыратын төменде аталған ұдайы өндірістік процестер жатады:
1) өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін
қалыптастыру;
2) өндірісті ұйымдастырум, оны шикізатпен, материалмен, жартылай
фабрикаттармен жабдықтау және өндірістік, несие-қаржылық және
жобалау мекемелерінің бір-біріне әсер етуі;
3) бәсеке қабілеттілігі жоғары өнім өндіру;
4) өнімді сату. Бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін орны мен
уақыты белгіленеді;
5) пайда есебінен инвестициялық қор жасау және оны өндірісті
кеңейту үшін пайдалану.
Бәсекенің түрлері нарық құрылымының жағдайына байланысты болып келеді.
Яғни, экономикада нарықты анықтайтын, оны зерттейтін, бағаны белгілейтін
сұраныс пен ұсыныс қана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
өйткені, әр рынок құрылымында бәсеке түрлеріде әр түрлі, соған сәйкес баға
құру тәсілі және кәсіпорынның қызмет етуі де өзгеше болып келеді. 3;404
б.
Бәсекелік қатынастың толық қанды және тиімді дамуы экономика дамуына
белгілі тиімділіктерді және қолайлы ортаны ұсынады. Оларға:
1) Қоғамдағы шаруашылықтың өндірістік тиімділігін өсуі;
2) Нарықтық механизмінің толық қанды қызмет етуі;
3) Өндірісте өндіріс факторларының қолданысын жақсарту;
4) Бизнестің тиімділігі, басқаша айтқанда ел ішіндегі кәсіпорындар іс-
қимылының жаңашылдығы;
5) Нарықта оптималды нарықтық бағаны құру;
6) Инфрақұрылым немесе елдегі қолданып отырған технологиялардың, қатынас
және байланыс жүйелерінің, Ғылыми орындардың, ел тұрғындарының
білімі мен біліктілігі, жасампаздық қасиеттердің бизнестің жоғары
талабына сәйкестігі;
7) Тауарлардың және қызметтердің әлемдік стандарттарға өтуі;
8) Ғылыми – техникалық жаңалық пен инновацияларды еңгізу.
Бәсеке жаратылысының негізі шектеулі ресурстарды неғұрлым тиімді
қолданатын салаларға болу болып табылады. Бәсеке экономикада, сонымен қатар
тауар өндіру және қызмет көрсетулердің өз өнімдеріне инновацияларды
еңгізуіне ынтасын арттырады. Әлемдік тәжірибеге жүгінсек бәсекелестік
инновациялық тауар пайданың жоғары деңгейін 5-10 жыл шамасында ұстап тұруға
шамасы келеді.
1.2 Бәсеке және бәсекелік күрес, оның негізгі формалары
Бәсекенің экономикадағы орнын оның негізгі қағидалары арқылы да
анықтауға болады.
Бәсекенің негізгі қағидалары:
1) нарыққа қатынасушылар санының шектелмеушілігі, нарыққа кірудің
және одан шығудың абсолютті еркін болуы. Бұл қағида кәсіпкерлік
қызметтің еркіндігін, олардың өндірістің бір түрінен екінші
түріне өтуін, тұтынушылардың еркін талғамын, әрбір тұтынушы
өзіндік қажеттілігін ең жоғары деңгейде қамтамасыз етуін талап
етеді;
2) материалды еңбек, қаржылық және басқа да ресурстардың мобильдігі.
Капиталдың еркін айналысы өнеркәсіптің тиімді салаларының
дамуына, қосымша ресурс көздерін ашуға, олардың комбинациясын
неғұрлым тиімдірек қолдануға мүмкіндік беру;
3) сұраныс пен ұсыныс туралы бәсекеге қатынасушылардың толық
ақпаратта болуы, сондай-ақ нарықтағы баға өзгерісін, пайда
деңгейін дер кезінде қадағалап отыруы керек;
4) өнімдердің біртектілігі, сапасының, қасиеттерінің ұқсас болып
келуі. Ерекше маркалардың болмауы, ондай ерекше маркалар өзінің
бәсекелестерін жеңу үшін монополиялық рыноқта қолданілады;
5) нарықтағы жекелеген қатынасушылардың әсер ету мүмкіншілігінің
болмауы, бағаның белгіленген бағасымен сәйкес келіп отыруы
міндетті шарт емес. 1; 7 б.
Бәсеке өз кезегінде салаішілік, салааралық және халықаралық бәсеке
болып бөлінеді. Ішкі және саларалық бәсеке қоғамдық еңбектің бөлінісінің
заңдылықтарын дамытып, өнеркәсіпті мамандандыруға. Салалардың салаішілік,
өнеркәсіп орындарының санының артуына және олардың бір-біріне тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Салаішілік бәсеке тауарлардың нарықтық бағаласын қалыптастырады.
Олардың ішіндегі техникалық жағдайы жоғары және еңбек өнімділігі артық
кәсіпорындар қосымша пайда тауып отырады. Әрбір саланың компанияларының
техникалық жағдайы, еңбек өнімділігі қарқынының деңгейі, тауарлардың
жеке құны әр түрлі болып отырады. Салаішілік бәсеке негізінде кәсіпорындар
шығынды азайтуға, ресурстарды тиімді пайдалануға, инновациялық, өнімдер
шығаруға ынталы болады.
Салааралық бәсеке әр түрлі рынокта қызмет етуші шаруашылық салалардың
арасында туындайды. Яғни, сырттан келетін инвестицияларды өз саласына
тартуға, осы саланы жетекші сала ретінде алып шығыу үшін бақталас болып
табылады.
Халықаралық бәсеке әр түрлі елдер арасында орын алады. Бүгінгі
жандану Ғылыми-техниканың жоғары дамыған, экономикалық қатынастардың
күрделене тускен жағдайда әрбір ел өзінің егемендігін және экономикалық
потенциялын сақтап қалу үшін бәсекеге түседі. 1; 9б.
Халықаралық бәсеке келесідей сипатталады:
1) бірнеше басты салаларды әлем бойынша өзіне қарату, нау-хауды
дамыту, қаржылық жағдайын жақсарту;
2) көп аспектілік, әр түрлі рынок құрылымы мен механизмдеріне
бейімді болу;
3) нарықтың осы заманға сай жылдам дамуын қамтамасыз ету;
4) нарықтық бақталаста айқын басымдылық қасиеттерінің болуы;
Монополиялық бәсекелестік күрестің бірнеше формалары болады, оның
негізгілері келесілер: ғылыми-техникалық күресу, өнеркәсіптік - өндірістік
күресу, сауда-саттық және маркетингтік күресу. Енді осыларға жеке-жеке
тоқталып өтейік:
Ғылыми-техникалық күресу. Мұнда фирмалардың бәсекелестік сайысы
келесі жолдармен іске асады:
1) жаңа өнімді дайындау; осы замандағы жаңа технологиялық
процестерді қолдану;
2) ғылыми – техникалық ақпаратты жинақтап пайдалану;
Ғылыми-техникалық күресте әдетте екі үлгі қолданылады:
1. Бәсекелік үлгі мынадай жағдаймен есептесуді талап етеді: бәсекелес
фирмалар белгілі өндірістік техниканың ең тиімдісін қолданатынына
негізделеді; ҒТП әкелетін пайда ұзақ мерзімді болмауы мүмкін.
Себебі, бәсекелес фирмалар техникалық жаңалықтың қандайын болмасын
игеріп алуы ықтимал. Жаңалықтарды еңгізіп пайданы барлық фирмалар
ала алады, бірақ техникалық зерттеуді жүргізіп дайындаушы ғана
болады.
2. Монополистік үлгі. Бұнда жаңалықтар енгізудің арқасында таза
монополист тұрақты көлемде елеулі пайда алу мүмкіндігіне ие
болады. Оның ҒТП үшін мол қаржы ресурстары болады және олар жаңадан
жасалған техникалар мен өнімді жасыра алатын мүмкіндігі болады.
Өнеркәсіптік-өндірістік күрестің көрінісі:
өндірістік мүмкіндіктің күшеюі, өнімнің жаңа түрлерінің шығарылуы, өндіріс
шығындарының төмендеуі. Жетілген бәсеке жағдайында фирмалар рынокқа еркін
кіріп, еркін шыға алатын болғанда, фирмалар өндірудің оптималдық нормасын
көздеп әрекеттенеді-өндіріс тиімді болу үшін, үлес шығындарының барынша
төмен дәрежеде белгіленіп, орташа жалпы шығындармен үйлесімді фирма өнім
көлемін азайтып, бағаны жоғарылата алады. Бірақ, бәсекелестік кезінде
шығындар біресе өсіп, біресе кеміп ауытқып тұрғанда, жағдай одан сайын
күрделене түседі.
Сауда-саттық сайысы. Бұл сайыс бағаны қолдау арқылы жүреді. Ал,
бағаның өзі үш жақты сайыстың нәтижесінде белгіленеді: біріншіден, жоғары
бағамен сату ушін сатушылар арасындағы; екіншіден, тауарларды төмен бағамен
сату үшін сатушылар арасындағы бәсеке, үшіншіден, тауарларды қымбат бағамен
сату үшін сатушылар және оларды арзан бағамен сатып алу туралы сатып
алушылар арасындағы бәсекелік күрес негізінде орын алады. Осыған байланысты
бәсекелік күрес баға қатысты және бағаға қатыссыз болып бөлінеді.
Бағаға қатысты бәсеке белгілі өнімнің бағасын әдейі жасанды турде
төмендетуді көздейді (демпингтік күрес): мұнда бағалық алалаушылық кең
қолданылады – шығындардың дәрежесінің әр түрлі болуымен дәлелденбесе де,
тауарлар әр түрлі бағалармен сатылады. Яғни, нарықта бағалық дискриминация
орын алады. Осылар үш шарт болуын көздейді:
1) сатушының рынокта монополиялық билікке ие болуы;
2) сатушының сатып алушыларды төлем қабілеттеріне сәйкес топтарға
бөле алатын мүмкіндігінің болуы;
3) Алғашқы сатып алушы осы тауарды немесе қызметті қайта сата
алмауы керек.
Нарықтағы бәсекелестік күрестің бағалық түрі келесі жағдайларда кең
қолданылады: қызмет көрсетуде (дәрігерлердің, адвакаттардың, белгілі бір
білімге ие адамдардың), өнімді көлікпен тасу қызметін көрсетуде; тауарды
сатуда, егер оны рыноктың біреуінен екіншісіне жеткізу мүмкін болмағанда.
Бағаға қатыссыз бәсеке көбінесе өнім сапасын көтеру, сату жағдайларын
жақсарту, сервистік қызметтерді көбейту арқылы жүреді. Сапаны екі бағытта
көруге болады: бірінші – тауардың техникалық сипаттамаларын жетілдіру;
екінші –тұтынушылар қажеттігіне қолайлы қызмет көрсету. өнімнің сапасын
жоғарылату арқылы жүретін бағаға қатыссыз өнім бәсекесі деп аталады.
3; 405б.
Сондай-ақ, нарықта бәсекелестік күрес дамуы үшін ең алдымен еркін
бәсекелестік орта қалыптасу керек. Ал оның негізгі экономикада кәсіпкерлік
қызметті дамыту болып табылады. Әлемдік тәжірибеге сәйкес жекешелендіру
бәсекелік қатынастарды ынталандыру құралы ретінде тек жоспарлы-әкімшілік
жүйеден рыноктық қатынастарға өту кезінде ғана емес, сондай-ақ рыноктық
экономикада да мемлекеттік меншік деңгейін төмендету үшін қолданылады.
Жеке меншік шаруашылық жүргізуші субъектілерді ынталандырады. Шектеулі
ресурстар жағдайында мақсатқа жету тек ресурстарды пайдалануға күрес
арқылы ғана мүмкін, ал өз кезегінде бәсекенің дамуына негіз болады. М.
Тотердің айтуынша тиімді бәсекелестік нарықтағы жекелеген күштерге тәуелді
болады.
Ол мынадай түрге бөлінеді:
1) Сатушылардың салаішіндегі өзара бәсекелесуі;
2) Субститут тауарлардың пайда болуы;
3) Жеке салаларда пайда болатын жаңа бәсекелестердің жағынан қысым
түсуі;
4) Шикізаттар мен бөлшектерді жеткізушілердің әсер етеді;
5) Өнімді тұтынушылардың бәсекелестерге әсер етуі; 1; 17б.
Осы күштердің әрекеттері шаруашылық субъектінің өз өніміне
белгілейтін баға деңгейіне, олардың шығындары мен капитал салымдарына әсер
етеді. Бұлардың барлығы бәсекеге қабілеттілікті қолдауға қажетті болып
табылады. Осы бәсекелестік күштердің барлығы шаруашылық жүргізуші субъект
санасуға тиісті бәсекелік ортаны анықтайды. Жаңа бәсекелестердің пайда
болуы жалпы табыстылықтың потенциялын төмендетеді. Себебі; олардың әсерінен
ұсыныстың өсуі мен бағаның төмендеуіне әкеледі. Одан сайын нарықта
бәсекелестердің көбеюі бәсекелік ортаның қатаң болуына әкеледі.
Тауарды алмастыратын тауарлардың көбеюі өндірушілердің бағаға әсер
етуін қысқартады, себебі егер бәселік нарықта жалғыз фирма бағаны
көтергенімен, тұтынушылар басқа тауарды тұтына бастайды. Қатаң
бәсекелестік кезінде фирмалар жарнама мен маркетингтік зерттеулерге,
өндіріс қуаттарын жаңартуға, өйткені олар тұтынушылар мен жабдықтарға
күреседі, ал осы күрестің тиімділігінен жалпы рыноктық жағдай жақсарады.
Жалпы бәсекелік ортаның дамуы экономикада белгілі бір тиімді
“эффектілер” әкеледі. Оларға:
1) Бәсекелік қатынастың негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігінің
артуы;
2) Өндіріс факторларын тиімді пайдалану;
3) Шектеулі ресурстарды ысырапсыз қолдану;
4) Нарықта оптималды баға белгілеу;
5) Жаңа технологиялар мен инновациялар енгізу;
6) Мемлекет ішілік бәсекесінің дамуы арқылы халықаралық бәсекенің
дамуы.
Бағалық бәсеке, бәсекелесуші шаруашылық жүргізуші субъектілердің
тұтынушыларды көптеп тарту мақсатында өз өнімдеріне төмен бағаны
тағайындаудан пайда болады. Осы арқылы олар тұтынушылардың тауарға кететін
шығындарын азайтып, олардың табыстарын арттыруды, сөйтіп өз тауарларының
бәсекеге қабілетін арттырады.
Нарықта бағалы бәсекені жүргізудің шарттарына келесілер жатады:
1) Экономиканың бірегейлігі;
2) Шығындарды минималдап, максималды тиімділікке қол жеткізу, өндіріс
факторларының шекті пайдалылығы заңы;
3) Өндіріс факторлары пайдаланудың альтернативтік мүмкіншіліктерін
салыстыру;
Экономиканың біргейлілігі бойынша нарық салаларының әр қайсысында
көптеген өндірушілер болады, бірақ олардың ешқайсысының өзінің өндіріс
көлемі арқылы баға деңгейіне әсер ете алатындай экономикалық күші болмайды.
Өндіріс факторларының шекті пайдалылығы өнім өндірісі процесіндегі
факторлардың орын толтырушылығымен және өзара ауыстырушылығымен
анықталады. Өндіріс факторларының басқа салаларда қолданылуының қосымша
бірлігін тұтыну пайдалылықтың барынша көп мөлшерін әкелетінін анықтаймыз.
Бағалық бәсекенің мақсаты болып “банкротқа ұшырамауға тырысуды”
қамтамасыз ету, ағымдағы пайданы максималдау, өнімділікті қамтамасыз ету
және қолдау, нарықтың көп бөлігін жаулап алуға ұмтылу болып табылады. Бұл
жағдай нарықта өте қатаң бәсеке қалыптасқан уақытта орын алады. Бұл
жағдайда нарықтық баға кейбір фирмаларда тек қана шығындарды жабатындай
деңгейде қойылады. Бұл бағалар қысқа мерзімді болады және әдетте ол
“уақытты ұту” үшін қолданылады.
2. ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЖЕТІЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕ
1. Жетілген бәсеке нарығы, қызмет ету механизмі
Жалпы экономикадағы бәсекелік жағдай сол рыноктың құрылымына
байланысты және рыноктағы саланың ерекшелігіне байланысты еркін немесе
жетілген бәсекелі және жетілмеген бәсекелі болып бөлінеді.
Рыноктағы жетілген бәсеке жағдайында фирмалар салаға еркін кіріп және
де еркін шыға алады, рыноктық бағаны сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы
анықтайды, рыноктық салада фирмалар мен кәсіпорындар саны өте көп болуы
және олар бағаға әсер ете алмауы жетілген бәсекедей қызмет етіп отырған
фирмалар бағаны рынокта “белгіленген баға” деп санайды. Бұл жағдайда
рынокта бәсекелік жағдай толық қызмет етіп, рыноктық саланың тиімді дамуы
өз әсерін тигізеді.
Жетілген бәсеке қалыптасу үшін рыноктық экономикада жүздеген фирмалар
әрекет жасап, олардың өзара келісім жасауға мүмкіндігі болмауы тиіс.
Сонымен зерттеу нысаны бәсекелес фирма болып табылады, ал оның мақсаты
тауар нарықта сату барысында пайданы максималды деңгейге жеткізу.
Жетілген бәсекелес рыногы дегеніміз - төмендегі шарттар орындалатын
нарық:
1) Нарықта өнім ұсынатын тәуелсіз сатушылар саны көп және өнімдері
біртекті болып келетін;
2) Ірі фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз.
Сондықтан, оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы
ұсынысқа ықпал етпейді, соған орай фирмалар нарықтық бағасына да
әсер ете алмайды;
3) Баға, технология арқылы қосымша ықтимал пайда жөніндегі
ақпараттар белгілі болады;
4) Жаңа фирмалардың салаға кіруіне немесе одан шығуына тосқауылдар
қойылмайды.
Жетілген бәсекенің өз кезегінде нарықтық экономикада артықшылықтары
мен кемшіліктері көрініс табады:
Артықшылықтары:
1) Қоғамға қажетті өнімдер мен қызметтерді өндіруге, шектеулі
ресурстарды тиімді пайдалануға және бөлуге мүмкіндік жасайды;
2) Нарықта тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына немесе
тұтынушылардың талғамына икемді болып, оларға тез үйлесуге
көмектеседі;
3) Тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңа техника мен
технология енгізуге өндірісті ұйымдастырып басқарудың жетілген
әдістерін қолдануға, Ғылыми-техникалық жетістіктерді ұнамды
пайдалануға, инновацияларды енгізуге жағдайлар тудырады;
4) Өндірушілерді көптүрлі қажеттіліктермен қанағаттандыруға
тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарлатуға мақсаттандыруы.
Жетілген бәсекелік жағдайдың кемшіліктері:
1) Ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (табиғат алсы, армандар, табиғи
жануарлар, жер, теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейді;
2) Көбінесе қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады;
3) Ұжымдылық пайдалануға бағытталған тауарлар мен қызметтер (жолдар,
қоғамдық көлік) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді;
4) Фундаменталдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық
шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды;
5) Адами құндылықтарға, еңбекке, табысқа, демалуға құқықтарына
кепілдік бермейді;
6) Әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге
бөлуіне бөгет жасайтын механизмдері жоқ.
Бәсекелес фирмалар нарықтық бағаға әсер ете алмайды, сондықтан ол
бағаны сырттан белгіленген баға ретінде қабылдайды. Яғни, өндіруші
өндірілген өнімнің кез-келген мөлшерін рыноктық бағамен сатады. Олардың
сұраныс қисығы горизонталь болып келеді. Оны келесі суреттен көре аламыз:
4; 140б.
Р
D=MR
Р0
сұраныс қисығы
Q
1-сурет. Жетілген бәсекелес фирманың сұраныс қисығы.
Суреттен көріп отырғанымыздай өндірілген өнім тұрақты (Q) тұрақты
бағамен (P0) сатылатындықтан, жалпы түсім өсімі немесе шекті түсім MR
нарықтық бағаға тең болады, яғни “MR=P0”. Сондықтан жетілген бәсеке
жағдайында шекті түсім (MR) қисығы жеке фирманың сұраныс қисығына (D) тең
болады.
Бәсекелес фирманың жалпы, не ортақ табысы өндіріс көлемінен өндіруші
баға көбейтіндісіне тең, яғни TR=P*Q.
Нарықтық қатынаста жетілген бәсекелі рынокқа қарама-қарсы бәсекелік
рынок ол жетілмеген бәсекелі нарық деп аталады. Бұл нарық өте күрделі және
ылғи да шешуді қажет ететін шараларды іздестіреді. Бұл нарықта бәсеке толық
түрде өз қызметтерін атқармайды. Сондықтан ендігі жерде жетілмеген
бәсекені қарастырайық.
Жетілген бәсекелі жағдайда фирманың көлемі шамалы болғандықтан ол
бағаға әсерін тигізе алмайды, ал монополиялық нарық бағаға өз үстемділігін
жүргізеді.
Сондықтан қысқа және ұзақ мерзімде кәсіпкер оңтайлы жағдай
қалыптастыру үшін өнім көлемін немесе шығындарды өзгерту арқылы қол
жеткізеді. Ал монополиялық рынок жетілген бәсекелі рынокқа қарағанда
күрделі. Монополист фирма ығындарын есептеп қана қоймай, бағаның ұтымды
деңгейін қалыптастыру керек, нарықта өзі жалғыз болғандықтан басқа
бәсекелестер кіргізбеу үшін нмесе көлемін арттыру үшін көптеген іс-шаралар
жүргізеді.
Жалпы TR табыстан барлық экономикалық жұмсаған шығынды алғанда
экономикалық пайда болады:
П=TR-TC
Мұндағы, П - пайда;
TR – жалпы табыс;
TC – жалпы шығындар. 5; 109.
Қысқа мерзімді кезеңде бәсекелес фирманың құрал – жабдығы тұрақты
болады да, ал өнім шығару көлемі өзгерген кезде тек айнымалы ресурстар ғана
өзгереді, осыған сәйкес айнымалы шығындар өседі.
Орташа табыс - бұл шығаратын өнім бірлігіне келетін табыс.
AR = TR Q
Шектік табыс - ол шығаратын өнімді бірлікке көбейткенде түсетін
қосымша табыс, яғни:
MR = ∆TR ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz