Желтоқсан оқиғасының тарихтағы орны

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І тарау. Желтоқсан оқиғасы бойынша дерек көздері.
1.1. Желтоқсан оқиғасының барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Желтоқсан оқиғасы куәгерлер көзімен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6

ІІ тарау. Желтоқсан оқиғасының тарихтағы орны.
2.1. Желтоқсан қозғалысы және оның жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. Желтоқсан және тәуелсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

Қосымша суреттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

Жұмыстың өзектілігі
Қазақ халқы ел болғалы не бір қиыншылықтарды басынан өткергені баршамызға аян. Сонау жоңғар басқыншылығы кездерінен бастап, Кеңес үкіметі орнағаннан кейін де, жергілікті халық екілдерінің шекелері шылқ етіп, жағдайлары жақсарып кете қоймағаны тарихи ақиқат.
Ақтабан шұбырындыда еліміздің ел болып қалуы үшін аянбай күрескен батырларымызды екі-үш ғасыр өткен соң ғана, жариялылықтың арқасында еске алып, еңбектерін елеп ескеріп жатқан жоқпыз ба?!
Кенесары, Наурызбайлардың да орыстардың отарлау саясатына қарсы күрескендерін Президентіміз Н.Ә.Назарбаев "Әділеттің ақ жолы" кітабыңда баса атап өтті. Соған дейін осының орайы келді ме?..
Кеңес өкіметі жылдарыңда да Голощекиннің әпербақан саясатымен жасалған зұлмат ашаршылық кезеңіңде қаншама қаңдастарымыз қырылғаны қырылып, аман қалғандары шыбын жанның қамы үшін беттері ауған жақтарына бытырап кетті. Қасіретті халқымыздың қамынжей, қабырғалары қайысқан Тұрар Рысқұлов, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов т.б. ардақтыда айбарлы ағаларымыз "халық жаулары" атанып, зұлымдықтың құрбаңдарына айналды. Олардың есімдерін тек 50-60 жыл өткен соңғана ауызға алабастадық.
1986-жылы Алматыда болып өткен әйгілі Желтоқсан оқиғасы да халқымыз үшін қайғылы да қаралы күндер болып саналғанымен, тарихымыздың, шежіресіне алтын әріптерімен жазылылуда.

Жұмыстың міндеті мен мақсаты.
-Желтоқсан көтерілісінің Қазақстан тарихынан алатын орны.
-Желтоқсан көтерілісіне берілген бағалар.
-Желтоқсан көтерілісін Отан тарихындағы бұған дейін болған көтерілістердің бірі ретінде қарастыру.
-Желтоқсан көтерілісінің тікелей көтеріліске қатысып, көзімен көрген куәгерлер деп алынған тың мәліметтермен айқындай түсу.
-Желтоқсан көтерілісі нәтижесіндегі тәуелсіздікке қол жеткізу.
-Сол желтоқсаншылар қазіргі таңда нендей тіршілік кешіп жатыр және олардың атқарып жатқан жұмыстары.
Бұл тақырыпты жазудағы менің басты мақсатым. Желтоқсан оқиғасының барысы мен тереңірек танысып, кеңес одағындағы дейін дерек көздерінен тәуелсіздік алғаннан кейінгі деректерді салыстыра отырып қарау, оны өз пікірінше саралау. Желтоқсан «оқиғасының» неге тек оқиға деп аталып келе жатқандығы оған неге қозғалыс тіптен көтеріліс деген тарихи атау берілмеген және сонымен қаатр желтоқсан көтерілісінің нәтижесі, желтоқсан құрбандарының қазіргі хал ахуалы және қандай қызмет атқарып жатқандығы .Ал сол кездегі жазалаушы отрядтар қызметкерлер әлі де сол орнында тапжылмай дәл сол тәртіппен ісін жалғастырып отыр ма, жоқ тиісті жазасын алды ма. Сонымен бірге сол кездегі жастардың бұрынғы және қазіргі жастардан қандай ерекшелігі бар екендігі. Сол жастардың отансүйгіштік қасиеттері аз екенін болашағы үшін алаңдауын білу.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Алматы 1986 жыл Желтоқсан аударма Алқасы 172-173 беттер.
2. Тәуелсіздік не желтоқсан оқиғасы. Шымкент келбеті Желтоқсан 1997 4 бет.
С.Әлібаев.
3. Коммунар Төбей «Қайсар рухты қазақ» Алматы 1994 Атамұра-Қазақстан. 76-77
беттер.
4. «Жан жарасын тырнаған кім» (Қ.Ә. 1707 .92)
5. Тәуелсіздік не желтоқсан оқиғасы» шымкент келбеті. Желтоқсан 1997, 4 бет С.
Әлібеков.
6.–Оңтүстік Қазақстан . № 153-154. 13.12. 2003жыл 4 бет
«Жастарды алаңға әкелген намыс оты болатын» Тотай Ерімбетов.
7. Т. Бейісқұлов «Желтоқсан ызғары» Алматы «Мерей» баспасы 1994 ж. 224 бет.
8. Ер намысы ел намысы. Алматы «Жалын» баспасы 1998 ж. 176 бет.
9. Алматы 86 – желтоқсан ІІ кітап «Дәуір» баспасы Алматы 1986 ж. 191 бет.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І тарау. Желтоқсан оқиғасы бойынша дерек көздері.
1.1. Желтоқсан оқиғасының
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .4
1.2. Желтоқсан оқиғасы куәгерлер
көзімен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
ІІ тарау. Желтоқсан оқиғасының тарихтағы орны.
2.1. Желтоқсан қозғалысы және оның
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. Желтоқсан және
тәуелсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..16

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...19
Қосымша
суреттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20

Жұмыстың өзектілігі
Қазақ халқы ел болғалы не бір қиыншылықтарды басынан өткергені
баршамызға аян. Сонау жоңғар басқыншылығы кездерінен бастап, Кеңес үкіметі
орнағаннан кейін де, жергілікті халық екілдерінің шекелері шылқ етіп,
жағдайлары жақсарып кете қоймағаны тарихи ақиқат.
Ақтабан шұбырындыда еліміздің ел болып қалуы үшін аянбай күрескен
батырларымызды екі-үш ғасыр өткен соң ғана, жариялылықтың арқасында еске
алып, еңбектерін елеп ескеріп жатқан жоқпыз ба?!
Кенесары, Наурызбайлардың да орыстардың отарлау саясатына қарсы
күрескендерін Президентіміз Н.Ә.Назарбаев "Әділеттің ақ жолы" кітабыңда
баса атап өтті. Соған дейін осының орайы келді ме?..
Кеңес өкіметі жылдарыңда да Голощекиннің әпербақан саясатымен жасалған
зұлмат ашаршылық кезеңіңде қаншама қаңдастарымыз қырылғаны қырылып, аман
қалғандары шыбын жанның қамы үшін беттері ауған жақтарына бытырап кетті.
Қасіретті халқымыздың қамынжей, қабырғалары қайысқан Тұрар Рысқұлов, Ахмет
Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев,
Міржақып Дулатов т.б. ардақтыда айбарлы ағаларымыз "халық жаулары" атанып,
зұлымдықтың құрбаңдарына айналды. Олардың есімдерін тек 50-60 жыл өткен
соңғана ауызға алабастадық.
1986-жылы Алматыда болып өткен әйгілі Желтоқсан оқиғасы да халқымыз
үшін қайғылы да қаралы күндер болып саналғанымен, тарихымыздың, шежіресіне
алтын әріптерімен жазылылуда.

Жұмыстың міндеті мен мақсаты.
-Желтоқсан көтерілісінің Қазақстан тарихынан алатын орны.
-Желтоқсан көтерілісіне берілген бағалар.
-Желтоқсан көтерілісін Отан тарихындағы бұған дейін болған
көтерілістердің бірі ретінде қарастыру.
-Желтоқсан көтерілісінің тікелей көтеріліске қатысып, көзімен көрген
куәгерлер деп алынған тың мәліметтермен айқындай түсу.
-Желтоқсан көтерілісі нәтижесіндегі тәуелсіздікке қол жеткізу.
-Сол желтоқсаншылар қазіргі таңда нендей тіршілік кешіп жатыр және
олардың атқарып жатқан жұмыстары.
Бұл тақырыпты жазудағы менің басты мақсатым. Желтоқсан оқиғасының
барысы мен тереңірек танысып, кеңес одағындағы дейін дерек көздерінен
тәуелсіздік алғаннан кейінгі деректерді салыстыра отырып қарау, оны өз
пікірінше саралау. Желтоқсан оқиғасының неге тек оқиға деп аталып келе
жатқандығы оған неге қозғалыс тіптен көтеріліс деген тарихи атау берілмеген
және сонымен қаатр желтоқсан көтерілісінің нәтижесі, желтоқсан
құрбандарының қазіргі хал ахуалы және қандай қызмет атқарып жатқандығы .Ал
сол кездегі жазалаушы отрядтар қызметкерлер әлі де сол орнында тапжылмай
дәл сол тәртіппен ісін жалғастырып отыр ма, жоқ тиісті жазасын алды ма.
Сонымен бірге сол кездегі жастардың бұрынғы және қазіргі жастардан қандай
ерекшелігі бар екендігі. Сол жастардың отансүйгіштік қасиеттері аз екенін
болашағы үшін алаңдауын білу.
Жұмыстың тарихнамасы.
Желтоқсан оқиғасы туралы жазылған дүниелер аз емес. Атап айтсақ
Баққожа Мұқайдың өмірзая романы. Бұл роман 1988 жылдың қарашасынан
басталып 1990 жылдың қаңтарына дейін жазылған еңбек.
Бұл романда –сол көтерілісті дайындаған, ұлты үшін басын оққа
байлаған ерлердің тағдыры туралы шығарма.
Тұрысбек Сәукетай Ай қараңғы романы.
-Желтоқсан көтерілісі әрдайым жадымызда жүруі керек. Романға келсек
біз оқиғаның ортасында болдық. Біздің ұрпақ сол кезеңді басынан кешірді.
Желтоқсан жайлы шығарма көп Бекжан Тілегеновтің 1986 жыл деген романы
бар. Роладан Тонторовтың Бақытты құлдықтың ақыры, Д.Достанның Алаң
деген шығармасы бар. Бәрі де бір заманның үнін беретін дүниелер.

Кіріспе
Кезінде күллі әлемді дүр сілкіндірген, Кеңестер Одағындағы
демократиялық қозғалыстардың көшбасшысы атанған 1986 жылғы Алматыдағы
Желтоқсан көтерілісіне биыл 22-жыл толды. Желтоқсанның сол бір ызғарлы
күндерінде дүниеге келген нәресте бүгінде 22 жасқа толған жігіт пен қыз.
Бірақ қанша уақыт өтсе де кезінде қыршын жастардың қанымен жазылған,
ал болашақта тарих беттерінде алтын әріптермен жазылып қалатын осы бір
көтеріліс халқымыздың есінен шықпайды және шықпақ та емес.
Енді сол кездегі БАҚ -ның осы көтеріліс жөнінде таратқан
мәлімдемесіне көз жүгіртіп көрейік. Онда былай деп жазылған “1986 жылы
Алматыда 16-17 желтоқсан күндері ұлтшыл элементтер арандатып салған қазақ
жастары алаңға шықты. Бірнеше автокөліктер өртеліп, бірқатар сауда
орындарына айтарлықтай нұқсан келді. Көтеріліске шыққандардың арасында
маскүнемдер, нашақорлар болды”.
Осындай жаптым жала, жақтым күйе деген пиғылмен жасалған мәлімдемелер
теледидар арқылы таратылып,, газет беттерінде жарияланды.
Шындығына келгенде бәрі қалай басталып еді, енді соған тоқталайық.
Басты себеп 1986 жылғы 16 желтоқсан күні болған Қазақстан Компартиясының
кезектен тыс пленумының шешімі. Онда 30 жылдай Қазақстанды басқарған Д.А.
Қонаевты орнынан алып, оның орнына тіптен қазақ деген халықты білмейтін,
көрмеген Кольбинді сайлауы еді. Мұның себебін білу үшін алаңға шыққан
жастарды мұздай қаруланған әскермен басып – жаныштады. Сол кездегі
тоталитарлық жүйе өзі жіберген қателікті жасыру үшін ғасырлар бойы тату –
тәтті қатар өмір сүріп келе жатқан қазақ пен орыс халқының арасына от
тастап, бір – біріне қарсы қоюға күш салып бақты. Оның бір дәлелі алаңда
ұсталған жастардың арасынан қазақтан өзге ұлт өкілдерінің көптеп табылуы
еді.

І тарау. Желтоқсан оқиғасы бойынша дерек көздері.
1.1. Желтоқсан оқиғасының барысы

Азаттық жолы азапты,
Тәуелсіздік жолы тәуекел.
Құлан жортса тұяғы талатын,
Қыран ұшса қанаты талатын.
Осынау сайын дала, Асқар тауларды ғасырлар бойы жаулаушылардың, Ақ
білектің күшімен, Ақ найзаның ұшымен қорғап қалған батыр бабаларымыздың,
азаттығын аңсап, арпалысқан асыл арманы жиырмасыншы ғасырдың соңы 10-
жылдығында ғана жүзеге асты.
Халықтың атойлығын ашу ықыласының, қайнаған легінің бұлқыныс
бұршағындай болған желтоқсанның ызғары да оңай болған жоқ. Ішкі істер
министрінің деректері бойынша 2336-адам мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің
деректері бойынша 2212 адам. Прокуратурасының деректері бойынша 2401 адам
ұсталған, уақытша қамау изоляторларының арнаулы қабылдау орындарына тергеу
бөлімдеріне жеткізілген және қала сыртына апарып тасталған адамдарды
қосқанда ұсталғандардан ұзын санының 8500 мыңға жуық болғаны. 1700 адамның
дене жарақатын алғаны анықталды. Олардың ішінде 99 адам, әр түрлі мерзімге
сотталды. Қ.Рысқұлбеков ең ауыр үкімнен, өлім жазасына кесілді.
Оқиғаларға қатысушылардың істері көбіне бір нақты жүргізілді. Олар
көбіне көп қалайда айыптауға бейім тұрды. Нақты тәртіп бұзуды дәлелденбеген
жағдайда тек алаңға шығып өз көзқарасын айтқан үшін сотталған адамдарды аз
емес. Желтоқсанға қатысқандар сол бір сұрапыл сәтті еске алып қаза
болғандарға бағыштап құран оқу үшін осы алаңда бас қосады. Тәуелсіздік
манументіне.
Тәуелсіздік.
Тағзым етіп тар заманда Торыңлайұлы рухын төмендетпегеніне тәубе
етіседі.
Арғы тарихқа тереңдемей ақ өткен ғасырдағы 1916 жылы аты шулы июнь
жарлығынан басталып кеткен ұлт азаттық көтерілісі арасындағы 70 жылда қазан
халқы тотилатарлық қоғамның тегеурінді қыспағына қарамай талай рет
қолына қару алып қарлыңқы, қорлыққа қарсы көтерілген екен. Қазан
төңкерілісінен кейінгі 20-30 жылы аштық пенен қуғын сүргінге шыдамай шорт
кеткен Созақ, Шұбартау көтерілісі сынды ереуіл атқа ер салдырған бой
көрсетулерге қарап шыдамай көтеріліске шығып Теміртаудағы 1959 жылы
Целиноградтағы 1979 жылғы оқиғалар қазан жұртының бойындағы намыс сезімі аш
қалған дәлелдеп келді.
Солардың арасындағы нақты негізінен осы оқиға арқасында қол жеткізген
1986 жылғы желтоқсан көтерілісі. Социалистік жүйенің тұғыры уытылып
тоталитарлық қоғамның тынысы тарылған тұста қазақ қоғамының азатшыл рухын,
асқақ рухын бүкіл әлем көре алды. Жастар шеруі бейбіт сипатта саяси
тұрғыда салмақты басталды. Олар пленум шешімін бүкіл халықтың сүйегіне
салынған таңба екенін формалды түрде болса да адам табылмайды деп санаудың
өзі барша қазақты қорлау екенін айтты. Алаңға жиналған адамдардың
наразылық білдірген талаптары, тіпті де ұлтшылдық сипатта болмағанын айту
керек. Онда мемлекеттік өзгертуге шақырған ұранда да республика тұрып
шайқас басқа халықтарға тілге тигізетін сөздерде де болғаннан
Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды,
Анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды,
Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз.
Желтоқсан айының 17-сін жыл сайын Қазақстан тарихындағы ерекше күн
ретінде атап өту дәстүрге айналды. Өйткені бұл күн-халқымыздың өз ұлттық
намысын қорғауға шыққан күн, қой аузынан шөп алмас, илегенге көнбіс, момын
атанған, әншейін де басы біріге қоймайтын халқымыздың жүрегіне батыр
бабаларымыздың рухы дарып, бір жеңнен қол шығарып, көк темір құрсанған
мыңдаған әскерлерге құр қолмен-ақ қарсы шығып, өр мінез, намысқойлығын
әлемге танытқан күн. Бұл күн-желтоқсан оқиғасы кезінде жендеттердің қаза
болған ұл қыздарымызды еске алып құран оқып, ас берер қаралы да күніміз
жүздеген ұлттарды қырып-жойып жаулап отар еткен Ресей империясының, оның
мұрагері КСРО-ның, қабырғасы қақырап, сөгілуі басталған күн.
Желтоқсан оқиғасы жайында қырғыз елінің жазушысы Шыңғыс Айтматов
Мен Желтоқсан оқиғасын ХХ ғасырдың ең ұлы оқиғаларының бірі деп
білемін. Өйткені Желтоқсан оқиғасы мен бүкіл тоталитарлық комунистік
жүйенің күйреуінің бастаушысы бағынышты, жалынышты болып келген көптеген
елдерге егемендік, тәуелсіздік әперген зор саяси-әлеуметтік құбылыс болды
деген[1].
Желтоқсан оқиғасының орын алуымен де көптеген мақалалар соның ішінде
тәуелсіздік алғанға дейінгі жылдарда жарық көрген газет журналдар БАҚ-
дарында жарияланғандары көбінше желтоқсан оқиғасының тек жағымсыз, тұрпайы
етіп көрсетіп отырған. Онда қазақ жастарын жас ұлтшылдар, маскүнемдер,
нашақорлар деп айыптап жазған болатын. Осындай апталаған қиын қыстау
кезеңде ең алғаш болып жалғыз М.Шоханов ағамыз ғана 1989 жылы Мәскеуде КСРО
халық депутаттарының І съезінде бүкіл әлем алдында желтоқсан көтерілісі
туралы жар салып, бар болғаны үш минуттың ішінде әлемді тағы да дүр
сілкіндірді.
Ал тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі жазылған баспасөздерде
желтоқсанның тарихта алатын орны ерекше екендігі ия желтоқсан құрбандарын
ақтау жайында жазылған. Осы ретте Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың
Жастардың тоталитарлық жүйеге Қазақстан тарихына алтын әріптерімен
жазылған қарсы шығуы, біздің халқымыздың ұлттық сана сезімінің
қалыптасуындағы оның қазіргі әлемдегі өз ролі мен орнын қайта пайымдаудағы
шын мәніндегі тәуелсіздік пен мемлекеттік егемендікке қол жеткізуіндегі
маңызды кезең болды деп атап көрсеткені белгілі.
Желтоқсан көтерілісінің нәтижесінде еліміз тәуелсіздік алып бұрынғы
Брежнев алаңы желтоқсан атына ие болуы желтоқсанның тарихтағы орнының
тұрақты екендігін көрсетіп береді. Желтоқсан көтерілісі жайында соңғы
кездері қаншама дау-дамай өршіп келеді. Өз тарихына селқос қарайтын
азаматтарының өкінішке орай баршылық болады да. Олардың пікірінше желтоқсан
көтерілісі әдеттегі болмашы оқиға іспетті желтоқсан құрбандарының өліміне
де немқұрайлы қарайтындығы сонша Л.Асанованың Гүлсара Мақанқызы Ізтілеуова
Ләззатты да көзімнен қалт жібермей ұстап отырдым, оның алаңға баратындай
бір минут та уақыты болған жоқ 1 деп салуы. Ләззатты екі өлтіріп отыр.
Мұндай тоқсан пікірге мен қосылмаймын. Себебі желтоқсан көтерілісі
жайында ақиқат әлі толық зерттеліп болған жоқ. Бұл бағытта әлі қаншама
еңбектену қажет. Ертеңгі өсіп келе жатқан ұрпақтарымызға тарихымыздың
ақтаңдақ беттерін емес ақиқатын қалдыруымыз керек деп санаймын. Кеңес
үкіметі тұсында тарихымыз бұрмалай жазылып, сананы коммунистік идеологияға
сай уландырды. Бұл жөнінде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих-
толқынында деген еңбегінде былай деп жазды.
Тоталиторизм ұлттық тарихтың қалың-қалың қабаттарына кереметтей бір
зұлымдық әдісті қарсы қойды ұлттың өткен тарихының біртұтас жанды тасқынын
тап күресі дейтін мұқыл ұғыммен мылжалап тастады2.

1.2. Желтоқсан оқиғасы куәгерлер көзімен.
Желтоқсан көтерілісі жайындағы ақиқат әлі де толық ғылыми зерттелуге
тиіс. Бұл ретте Орта Азия бойынша бақылаушы Берлин университетінің Беоте
Ешмент былай жазады. До сегодняшнего дня причины, оценка не убедительна.
Казахстанское рукаводства назначило в 1989 году комиссия. Шоханове. Однако
нашлись силы, заинтересованные в том, чтобы помешать расследованию, и их
действия имели успех
Желтоқсан көтерілісі тек КСРО-ның ғана емес басқа да елдердің
ғалымдарының, жазушыларының еріксіз қалай тартуына себеп болды деп айтуға
болады. Оған дәлел көрнекті шығармашылық және халықаралық зерттеулердің
федералын институтының қызметкері Уве Халь қайта құру не ұлттық мәселе
көзі деген еңбегінде 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан көтерілісін алып
көрсетеді[2].
Ал мұсылман елдерінің осы мәселеге жанашырлықпен қарап өз пікірімен
өтініштерін жібергенін білеміз. Онда: Қысқаша ходитерде айтылғандай Бір
мұсылманның қасіреті басқа мұсылмандардың да қасіреті болып табылады
мұсылман-мұсылманның бауыры қазақтар да діни бір бауырмыз. Қазақстандағы
орыстандыру әрекеттері мен соңғы оқиғаларға байланысты күшейе түскен
орыстардың зорлық зомбылығының жоғары мәртебелі ислам басшылығын жиынында
қаралуын қамтамасыз етулеріңізді мұсылманның адамгершілік не адам құқықтары
атынан өткіземіз 1делінген.
Ғылыми зерттеу барысында желтоқсан көтерілісі жайында шыққан
М.Шахановтың Алматыдағы 1986 жылғы оқиға атты 1-2 кітаптарын пайдаландым.
Сонымен қатар желтоқсан көтерілісі болған көп бергі Бұқаралық ақпарат
құралдарында жарияланған мақалаларды пайдаландым. Роза Спанованың Біз
білетін желтоқсан деген еңбегінде осы көтерілістен жапа шеккендер,
сотталғандардың тізімі берілгендігін айту керек.
Осы кезеңде түсірілген мәңгілік мулат атты беліне таспаны айта
кеткен жөн. Омда қыз жігіттердің қандай күйде болғандығы сонымен бірге
Н.Назарбаевтың желтоқсаншылар мен өткізген кеңесі көрсетілген.
Желтоқсан оқиғасын біреулер – ұйымдастырды деу ақылға сыймайды.
Қонаевты қорғау дегендер де болды. Дұрыс Қонаевты қорғаған шығар бірақ,
бұл жерде ұйым оянуы тұр. Халық өзінің шын мәнінде құл екенін сезінді
сөйтіп бас көтерді[3].
Қазақстанда 1986 жылғы оқиға КСРО ны сілкіндіріп жіберді. Бұл 1962
жылы Новочеркасскіде орын алған ереуілден (бұл ереуіл азық түліктің
қымбаттауына қарсы экономикалық сипаттағы бас көтеру болған) кейінгі
бірінші көтеріліс ол кезде кеңес жүйесі аса қуатты болатын да оқиға жария
ала алмай, жабулы қазан жабулы күйінде қалған. Сол себепті де ондағы
қасірет пен өлім жетім жөнінде, хабар мүлдем аз болды. Ал 1986 ж. Алматы
оқиға сынық қуатын да көлемді әрі саяси сипатта болғаны сонша ол жөнінде
үкімет енді аузын буып отыра алмады. Алматыдағы көтерілістің тууына орыс
Колбиннің партияның бірінші хатшысы болып тағайындалуы тікелей себеп болды1
Демек енді саяси бюро мәжілістерінде қазақ емес, орыс қатысады ғой Жаппай
көтеріліске қатысушылардың Қазақстан-қазаққа ғана тиесілі ұраны
Республиканы орыстың басқаруына жол жоқ дегенге саятын еді. Ұлттың санасы
қорланған хылықтың ашу ызасын алдын ала қалайша көріп білмеуге болатын еді?
Бұл қатені жөндеуге Мәскеуге әлі екі жыл керек болды. Қазақстанда 1986 жылы
болып өткен желтоқсан көтерілісі дүниежүзілік тарихтан өзіне лайықты орын
алатыны сөзсіз ол соңғы жарты ғасыр ішінде кеңестік қызыл империяға қарсы
жаппай батыл бас көтерген алғашқы ұлт-азаттық көтеріліс ретінде тарихта
қалады. Желтоқсан көтерілісі сол кездегі саяси тәртіпке.
Қуатты соққы беріп қана қойған жоқ сонымен қатар империялық
отаршылдық идеологияның сонымен соғып кеңестік ғылымының ұлтаралық
қатынастар да шешілмеген проблема жоқ. КОКП жүргізіп отырған лениндік ұлт
саясаты тамаша салтанат құрды, оны халық бұқара халық белсенді түрде
қолдайды деуден танбай, құлаққа құйып санаға сіңірумен болған жалған
қағидасының да күлін көкке ұшырды.
Соңынан мәңгі ұмытылмас мұң қалдырған 1986 жылы желтоқсаны қай
қазақтың жүрегін сыздатпады, кімнің жүрегіне жара салмады. Өз ұлтының
жақсысына сүйініп қасіретіне күйіне білетін әрбір саналы азаматтың қайғылы
қуанышқа айналып егеменді ел, тәуелсіз қыран кеңес империясының темір
құрсауын тас талқан етіп қазақ халқының ғана емес, түбі бір түркі
халықтарының азаттық тәуелсіздік жолындағы күресіне жарқын жол ашқан, жарты
әлемді темір шеңгелге ұстаған коммунистік жүйесінің қозғау салған желтоқсан
көтерілісі ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ұлт азаттық жастар қозғалысының
ұлы белесі. Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова, Жамбыл Тайжұмаев,
Қайыргелді Күзембаев секілді қазақ жастары өз өмірлерін құрбан етуге даяр
еді. Қазақ жастарының бас көтеруіне Қазақстан Компартиясының бірінші
хатшысы Д.Қонаевтың қызметінен босатылып оның орнына қазақ қоғамынан, дозаң
табиғатынан мүлдем хабарсыз Г.Колбиннің тағайындалуы себеп болды. 1956 жылы
Қазақ жастарының Р. Бердібаев, Т. Кәкішев секілді қоғам қайраткерлеріне
Жас ұлтшылдар деп айдар тағылды[4].
Желтоқсанды тек 16-шы желтоқсан күні ғана еске алып қана қоймай, жаз
демей, қыс демей, басқа да күндері газет-журналдарға мақалалар жазып
сұхбаттар өткізіп отырсақ, абзал болар еді. Себебі айта алмай жүрген
жанайқайымызды ойымызды тек осы ақпарат құралдары арқылы ғана халыққа
жеткізе аламыз.
Желтоқсан неге көтеріліс деген баға берілмеске Желтоқсан жәй ғана
оқиға емес. Біздің де, сіздің де болашақ ұрпақ үшін және мына деректерге
сүйене отырып оны көтеріліс деп атауға толық құқымыз бар.
Біріншіден Түркия, Венгрия, Польша, Румыния сияқты Еуропа елдері мен
АҚШ.
Екіншіден, шетелде тұратын миллиондаған қандас бауырларымыз.
Үшіншіден, сол кездері Кеңес одағының құрамында болған 15 республика
қоғамдастығы қызыл империяның қазақ халқына жасап жатқан зұлымдығына қарсы
өз наразылықтарын білдіріп, желтоқсан көтерілісіне қолдау көрсетті.
Төртіншіден, желтоқсан көтерілісінен кейін, бізді қолдап сол кездері
кеңес одағының құрамында болған Батыс жағалауы елдер мен Кавказ
мемлекеттерінің империялық, отаршыл саясатқа қарсы шыққаны әлі есімізде1.
1989 жылы Мәскеуде КСРО халық депутаттарының І съезінде М.Шаханов
бүкіл әлем алдында желтоқсан көтерілісі туралы жар салып, бар болғаны үш
минуттың ішінде әлемді тағы да дүр сілкіндірді.
Қазақстаннан келген Мұханнан басқа депутаттар бір ауыз сөз де айтқан
жоқ.
Желтоқсан көтеріліс пе әлде ереуіл не болмаса оқиға ма деген ұрпаққа
кететін болсақ біріншіден, желтоқсан тек Алматы қаласында ғана болған жоқ,
16-22 желтоқсан аралығында Қазақстанның барлық қалаларында болды. Желтоқсан
көтерілісі - 300 жылдай үздік сөздің жүріп отырған ұлт-азаттық
көтерілістің ең соңғы нүктесі қалған шешуші шайқас. Оны тарихтан жеке
бөліп алып қарауға болмайды. Жеке бөліп алып қарайтын болсақ. Онда
қателескеніміз. Қазақ халқының бойындағы 300 жыл өлмей келген рух осы
алаңға алып шықты[5].
Оқиға деп жатамыз ғой, бұл да дұрыс емес. Егер екі сағаттық жиын
болып, халыққа ешқандай әсері болмаса, онда оқиға деуге болар еді. Жеке
адамның басындағы жағдайды оқиға дейміз. Ал бүкіл халықты дүр сілкінтіп
оятқан көтерілісті жәй оқиғаның қатарына қосқанымыз қалай болады?
Қазақтың ереуіл деген сөзі орыстың загатовка деген сөзінен кеңде
ұғымды білдіретіні рас. Дегенмен көтеріліс деген сөзге жетпейтіні
белгілі. Ал кейбіреулер желтоқсанды толқу деп те түсіндіріп жүр. Егер
толқу болатын болса, ол бір-екі лап етіп басылып қалған шоқтай, бір-екі
қысым көрсеткеннен кейін тоқтап қалған болар еді. Желтоқсаншыларды іс-
жүзінде жазалады емес пе?
Мәшине-мәшинеге салып алып, шыбын құрлы көрмей, айдаладаға апарып
тастады. Қорлады, зорлады табандарының астынан автоматпен атқаны тағы бар.
Кеңес өкімет тұсында немістерді фашист дейтін едік қой нағыз фашистер
өзіміздің ішімізден шыққан жоқ па?2.
Осы орайда мынадай жағдайды еске алуға тура келеді. Мәскеулік Орталық
биліктің шешіміне саналы, ашық түрде наразылық көрсетіп, шеруге шығу
Қазақстан тарихындағы 30-шы жылдардың басынан бері болмаған құбылыс.
Кеңестік билікке қарсы соңғы қарулы бас көтеру 1929-1931 жылы яғни, Қазақ
шаруаларының дәстүрлі шаруашылық жүйесін күрт күйретуге бағытталған
большевиктер реформасына қарсылық түрінде көрінді. Одан бері жарты ғасырдан
астам уақыт, яғни 55 жыл өтті. Бұл өмірде белсенді қоғамдық қызметтегі екі
буынның ауысып, үшінші буынның өзін көрсететін мерзімі.
1986 жылғы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.