Кәсіпкерлік кызметтің түрлері,классификациясы, мемлекеттік реттелуі Қазақстан Республикасында құрылуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1.Бөлім. Кәсіпкерлік кызметтің түрлері,классификациясы, мемлекеттік реттелуі Қазақстан Республикасында құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері және классификациясы ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2.Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік реттеудің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерліктің құрылуы, қалыптасуы және нормативті.құқықтық актілермен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.Бөлім.Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамуытудағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.1.Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қарастырылған салықтық жеңілдіктер мен ұсынылған несиелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті қолдауда «Қазына» тұрақты дамыту қорының ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.Бөлім. Кәсіпкерлік кызметтің түрлері,классификациясы, мемлекеттік реттелуі Қазақстан Республикасында құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері және классификациясы ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2.Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік реттеудің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерліктің құрылуы, қалыптасуы және нормативті.құқықтық актілермен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.Бөлім.Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамуытудағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.1.Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қарастырылған салықтық жеңілдіктер мен ұсынылған несиелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті қолдауда «Қазына» тұрақты дамыту қорының ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Адамзат қызметінде ерекше орын алатын «кәсіпкерлік» ұғымы жөнінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 ж.ж.) «Кәсіпкер болу – басқаның жасағанын жасамау» деген болса, келесі француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832 ж.ж.) ол жөнінде тұжырымдаманы былай жасаған: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».
Сонымен, «Кәсіпкерлік» терминін ең алғаш ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734 ж.ж.) енгізді. Ол осы терминге мына ойды сыйғызды, яғни, нарықтық қатынастарға байланысты табысқа қол жеткізу, өндірісті дұрыс ұйымдастырудағы адам белсенділігімен байланыстырды.
Экономикада кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын бірінің орнына бірін қолдану қолданып жатады, негізінде ол екеуі тығыз байланста болғанымен, екуінің қызметі ерекшеленіп тұрады. Бизнес табыс әкелетін қызмет түрі болса, кәсіпкерлік ол новаторлық қызмет.
«Кәсіпкерлік қабілет» экономика ғылымында кездесетін ұғымдардың бірі. Ондай қабілеті бар адам бизнесте жаңалық ашу қабілеттілігіне ие болушы адам немесе кәсіпкер болады. Сонымен, экономикалық қызмет түріне жатқызатын бизнес адамға табыс әкеледі деп есептелсе, кәсіпкерлік қызмет жаңа ізденіс арқылы осы істі тәуекелмен жүзеге асыру.
Кәсіпкерлік бизнес саласы арқылы жүріп отырғандықтан, олардың ұғымы да біге қарастырылып жүреді.
Сонымен, «Кәсіпкерлік» терминін ең алғаш ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734 ж.ж.) енгізді. Ол осы терминге мына ойды сыйғызды, яғни, нарықтық қатынастарға байланысты табысқа қол жеткізу, өндірісті дұрыс ұйымдастырудағы адам белсенділігімен байланыстырды.
Экономикада кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын бірінің орнына бірін қолдану қолданып жатады, негізінде ол екеуі тығыз байланста болғанымен, екуінің қызметі ерекшеленіп тұрады. Бизнес табыс әкелетін қызмет түрі болса, кәсіпкерлік ол новаторлық қызмет.
«Кәсіпкерлік қабілет» экономика ғылымында кездесетін ұғымдардың бірі. Ондай қабілеті бар адам бизнесте жаңалық ашу қабілеттілігіне ие болушы адам немесе кәсіпкер болады. Сонымен, экономикалық қызмет түріне жатқызатын бизнес адамға табыс әкеледі деп есептелсе, кәсіпкерлік қызмет жаңа ізденіс арқылы осы істі тәуекелмен жүзеге асыру.
Кәсіпкерлік бизнес саласы арқылы жүріп отырғандықтан, олардың ұғымы да біге қарастырылып жүреді.
1.Шеденов.Ө.Қ., СағындықовЕ.Н., ЖүнісовБ.А.,Байжомартов У.С., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе-2004 ж., «А-Полграфия».
2.Р.С.Каренов «Основы государственного регулирования экономики» Алматы: Білім, 1999 год.
3.Е.Сагиндиков «О Законодательном обеспечении, проблемах и перспективах развития малого и среднего бизнеса» «Транзитная экономика», № 3, 2003 год.
4.Л.Ізбасарова «Қазақстан Республикасының 1991 – 1995 жылдардағы мемлекеттік экономикалық саясаты және оның бизнестің дамуына әсері» Хабаршы ҚазҰУ.Экономика сериясы. Алматы «Қазақ университеті» № 1(59) 2007 жыл.
5.Статистический ежегодник РК.
6.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Алматы: Юрист, 2004 жыл.
8.А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек «Салық және салық салу» Алматы: Экономика, 2006 ж.
9.Л.Ізбасарова «Қазақстандағы экономикалық саясаттың кезеңдік сипаты және оның шағын бизнеске әсері» Саясат, № 2 2007 жыл.
10.А. Нурумов, К. Омарова «Влияние налоговой нагрузки на экономический рост Республики Казахстан» Аль – Пари № 1, 2006 год.
2003-2006 жылдар аралығында салық заңдылығына енгізілген өзгерістер. Ақпарат көзі: ҚР-ң Экономика және Бюджеттік жоспарлау Министрлігінің салық саясаты департаменті.
11.П.Б. Исахова «Орта және шағын кәсіпкерлікті дамытудағы салық салудың рөлі» Аль – Пари, № 3, 2005 жыл.
12.А.Д. Сапарбаев, А.С. Береснева «Особенности применения специальных налоговых режимов для субъектов малого бизнеса в Республике Казахстан» Банки Казахстана, № 11, 2004 год.
13.З.Д. Исакова «Реформирование налоговой системы в решении проблемы формирование доходов государственного бюджета Казахстана» Вестник Казну. Серия экономическая. № 4 (43) 2004 год.
14.Казахстан 1991 – 2002 годы. Агентство Статистики Республики Казахстан. Информационно – аналитический сборник.
15.Казахстан сегодня. Статистическое агентство РК. Алматы, 2005 год.
16.А.Л. Сейтбеков «Кредитование малого и среднего бизнеса: состояние и перспективы» ANALITIK, № 4, 2004 год.
17.К.О. Шаяхметова, А.Шаяхмет «Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу жағдайы» ҚазҰУ – нің хабаршысы. Экономика сериясы. № 1 (47) 2005 жыл.
18.Среднесрочный план социально – экономического развития Республики Казахстан на 2007 – 2009 годы (второй этап). Раздел 1. Основные направления социально – экономического развития Республики Казахстан на 2007 – 2009 годы.
19.Отчет о диверсификации экономики Республики Қазахстан. Министерство экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан. г. Астана, июнь, 2007г.
2.Р.С.Каренов «Основы государственного регулирования экономики» Алматы: Білім, 1999 год.
3.Е.Сагиндиков «О Законодательном обеспечении, проблемах и перспективах развития малого и среднего бизнеса» «Транзитная экономика», № 3, 2003 год.
4.Л.Ізбасарова «Қазақстан Республикасының 1991 – 1995 жылдардағы мемлекеттік экономикалық саясаты және оның бизнестің дамуына әсері» Хабаршы ҚазҰУ.Экономика сериясы. Алматы «Қазақ университеті» № 1(59) 2007 жыл.
5.Статистический ежегодник РК.
6.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Алматы: Юрист, 2004 жыл.
8.А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек «Салық және салық салу» Алматы: Экономика, 2006 ж.
9.Л.Ізбасарова «Қазақстандағы экономикалық саясаттың кезеңдік сипаты және оның шағын бизнеске әсері» Саясат, № 2 2007 жыл.
10.А. Нурумов, К. Омарова «Влияние налоговой нагрузки на экономический рост Республики Казахстан» Аль – Пари № 1, 2006 год.
2003-2006 жылдар аралығында салық заңдылығына енгізілген өзгерістер. Ақпарат көзі: ҚР-ң Экономика және Бюджеттік жоспарлау Министрлігінің салық саясаты департаменті.
11.П.Б. Исахова «Орта және шағын кәсіпкерлікті дамытудағы салық салудың рөлі» Аль – Пари, № 3, 2005 жыл.
12.А.Д. Сапарбаев, А.С. Береснева «Особенности применения специальных налоговых режимов для субъектов малого бизнеса в Республике Казахстан» Банки Казахстана, № 11, 2004 год.
13.З.Д. Исакова «Реформирование налоговой системы в решении проблемы формирование доходов государственного бюджета Казахстана» Вестник Казну. Серия экономическая. № 4 (43) 2004 год.
14.Казахстан 1991 – 2002 годы. Агентство Статистики Республики Казахстан. Информационно – аналитический сборник.
15.Казахстан сегодня. Статистическое агентство РК. Алматы, 2005 год.
16.А.Л. Сейтбеков «Кредитование малого и среднего бизнеса: состояние и перспективы» ANALITIK, № 4, 2004 год.
17.К.О. Шаяхметова, А.Шаяхмет «Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу жағдайы» ҚазҰУ – нің хабаршысы. Экономика сериясы. № 1 (47) 2005 жыл.
18.Среднесрочный план социально – экономического развития Республики Казахстан на 2007 – 2009 годы (второй этап). Раздел 1. Основные направления социально – экономического развития Республики Казахстан на 2007 – 2009 годы.
19.Отчет о диверсификации экономики Республики Қазахстан. Министерство экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан. г. Астана, июнь, 2007г.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.Бөлім. Кәсіпкерлік кызметтің түрлері,классификациясы, мемлекеттік
реттелуі Қазақстан Республикасында
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері және
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2.Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік реттеудің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерліктің құрылуы, қалыптасуы және нормативті-
құқықтық актілермен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.Бөлім.Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамуытудағы
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..8
2.1.Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қарастырылған салықтық жеңілдіктер
мен ұсынылған
несиелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті қолдауда Қазына тұрақты
дамыту қорының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .24
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе
Адамзат қызметінде ерекше орын алатын кәсіпкерлік ұғымы жөнінде
атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз
Шумпетер (1883-1950 ж.ж.) Кәсіпкер болу – басқаның жасағанын жасамау
деген болса, келесі француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832 ж.ж.) ол
жөнінде тұжырымдаманы былай жасаған: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам.
Сонымен, Кәсіпкерлік терминін ең алғаш ағылшын экономисі Ричард
Кантильон (1650-1734 ж.ж.) енгізді. Ол осы терминге мына ойды сыйғызды,
яғни, нарықтық қатынастарға байланысты табысқа қол жеткізу, өндірісті дұрыс
ұйымдастырудағы адам белсенділігімен байланыстырды.
Экономикада кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын бірінің орнына бірін
қолдану қолданып жатады, негізінде ол екеуі тығыз байланста болғанымен,
екуінің қызметі ерекшеленіп тұрады. Бизнес табыс әкелетін қызмет түрі
болса, кәсіпкерлік ол новаторлық қызмет.
Кәсіпкерлік қабілет экономика ғылымында кездесетін ұғымдардың бірі.
Ондай қабілеті бар адам бизнесте жаңалық ашу қабілеттілігіне ие болушы адам
немесе кәсіпкер болады. Сонымен, экономикалық қызмет түріне жатқызатын
бизнес адамға табыс әкеледі деп есептелсе, кәсіпкерлік қызмет жаңа ізденіс
арқылы осы істі тәуекелмен жүзеге асыру.
Кәсіпкерлік бизнес саласы арқылы жүріп отырғандықтан, олардың ұғымы
да біге қарастырылып жүреді.
1.Бөлім. Кәсіпкерлік кызметтің түрлері,классификациясы, мемлекеттік
реттелуі Қазақстан Республикасында құрылуы.
1.1. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері және классификациясы.
Кәсіпкерлік қызметтің түрлерін жіктесек, олардығ алғашқысы мыналар:
бір тұлғалы жекелеген шаруашылықтар, серіктестіктер және акционерлік
қоғамдар болады. Осы кәсіпкерліктің түрлеріне сипаттама берсек, олардың
артықшылығымен қоса олқылықтары да бірге кездесіп отырады: бір тұлғалы
жекелеген шаруашылықтардың артықшылық жақтары оларды ұйымдастырудағы
қарапайымдылығы, қызмет жасаудағы толық еркіндігі, нарық саласындағы
мінездік икемділігі, қызметтік құпиясын сақтау мүмкіндігі, табыс табудағы
максимальды мүдделілігі, олқылық жақтары капитал тартудағы қиындықтары,
зардаптарға сай жауапкершіліктің шексіздігі, ұйымдық және басқарушылық
әрекетін біріктіру қажеттігі. Серіктестіктердің артықшылық жақтары:
басқарудағы міндеттердің бөлінуі, қаржы тартудағы мүмкінкіншіліктің
көптігі, еркін және оперативті әрекетте әріптестермен келісудің
шектеулілігі, олқылық жағы: әріптес бойынша өнімсіздігінің ықтималдылығы,
сенімсіздікке байланысты психологиялық жайсыздық. Келесі, акционерлік
қоғамдар бойынша артық болатын жерлері мыналар: қосымша капиталды тез тарту
мүмкіндігі, корпорация бойынша салалық капитал қозғалысының еркіндігі,
акционерлердің шектеулі жауапкершілігі болса, олардың жайсыз болатын
жерлері: басқару кезіндегі күрделілік және оперативтіліктің төмендігі,
акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі,
сонымен қатар, кәсіби құпияның ашылу мүмкіндігі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлік қызметтің нысанасы
мен түрлеріне қарай өзіндік классификациясы бар: олар ұйымдық-құқықтық
нысана бойынша картелдер. Шаруашылық қызметі өндіріс,ал салалық қызметі
өнеркәсіп, меншік нысанасы мемлекеттік. Сол секілді, синдикаттар
(консорциумдар) шаруашылық қызметіне қарай саудалық және делдалдық болса,
салалық қызметі ауыл шаруашылығы, меншік нысанасы қазыналық, ұжымдық. Әрі
қарай, кәсіпкерлік қызметке жататын трестер, концерндер. Олар банктік
қызметті атқара келіп, сауда бойынша салалық қызметті атқарады, сондай-ақ
меншік нысанасы жалгерлік. Концерн-конгломераттар сақтандырушылық және
инвестициялық шаруашылық қызметте болып, салалық қызметі байланыс және
көлік болады, меншік нысанасы кооперативтік. Холдинг-компаниялар
инновациялық-инжинирингтік қызметінде қаржы-несиелік сала бойынша қызмет
атқарады, акционерлік қоғамдар венчурлық және консалтингтік шаруашылығы
бойынша сипаттала отырып, мәдиенет, өнер, білім саласында қызмет етеді.1
1.2.Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік реттеудің рөлі.
Кәсіпкерлікті дамыту ұзақ және қиын құбылыс болғандықтан, оларды
дамыту бағдарламалық басқаруды қажет етеді. Осыған орай, оған орталық
мемлекеттік билік орындарының араласуы орынды болары хақ.
Кәсіпкерліктің дамуы перспективалы түрде екі бағытта жүзеге
асырылады:
1.Ірі ұжымдық-шаруашылық құрылымдардың құрылуы(ол экономикаға
тұрақтылық беру керек және ғылыми-техникалық жаңалыққа жол ашу қажет).
2.Шағын бизнесті дамыту(ол бәсекелестік ортаны қалыптастыру керек,
сонымен бірге, өндірістің дамуын қаматамасыз ету қажет).
Бірінші бағыт шеңберінде ұжымдық-шаруашылық құрылымдардың құрылуында
жаңа түрлері пайда болады, олар: мемлекеттік, аралас және жеке
корпорациялар, концерндер, қаржы-өнеркәсіптік топтар.
Қаржы-өнекәсіптік топтарға қарағанда, шағын кәсіпкерлік нарық
конъюктурасындағы өзгерістерге шұғыл түрде назар аударады, яғни нарықтық
экономикаға қажетті жағдай жасауға негізделеді. Бұл шағын бизнес қазіргі
жағдайда маңызды болады.
Сонымен қатар, шағын бизнес тұрғындар ресурсында маңызды қаржылық
және өндірістік орын алады. Бәсекелестік ортаны қалыптастыруда, экономиканы
жоғары монополияландыруда маңызы ерекше. Шағын бизнес өз табиғатында
антимонополияландырылған, бұл олардың түрлі аспектілері қызметінде
байқалады.
Бизнес рөлінің маңызы түрлі ғылыми-техникалық прогресс бағытында,
соның ішінде, электроника, кибернетика, информатика саласында орны ерекше.
Жұмысбастылық мәселесін шешу барысында өзіндік салымы бар. Сондай-ақ,
әлеуметтік мәселеге байланысты сұрақтардың шешілуіне күш-жігерін салатыны
белгілі.
Кәсіпкерлік субъектілеріне жатады: кәсіпкерлік қызметпен айналысушы
жеке және заңды тұлғалар, заңды тұлға болмайтын жеке тұлғалар, ұжымдық-
құқықтық түрдегі заңды тұлғалар (серіктестіктер, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, өндірістік кооперативтер т.б.).
Мемлекет бизнесті дамытуда экономикалық, құқықтық және ұйымдық
жағдайлар жасайады, олар: нормативті-құқықтық база, қаржылық орындар,
лизингтік фирмалар, кадрларды дайындау.
Кәсіпкерлік субъектілерін қолдаудағы мемлекеттің әрекеттері.
1 Статистикалық және ақпараттық қызмет, ғылыми-техникалық жобаларды
жасауда жеңілдіктер, осыған байланысты мемлекеттік бюджеттен қаржылық
қолдау.
2 Кәсіпкерлік үшін кадрларды дайындау және олардың біліктілігін көтеру.
3 Кәсіпкерлер үшін салықтық жеңілдіктер.
4 Жер учаскелерін сатуға және жалға беруде қолдау көрсету.
5 Екінші деңгейдегі банктерден несие көлемін төмендетілген ставкамен
алуға жағдай жасау.
2
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерліктің құрылуы, қалыптасуы және нормативті-
құқықтық актілермен реттелуі.
1991 жылдан бастап еліміз түбегейлі экономикалық реформаларды жүзеге
асыруды бастады, себебі тәуелсіздік алған Қазақстан экономикасын
қалыптастыру үшін сол кездегі экономикалық реформаларға негізделген
Үкіметтің бағдарламалары іске асырылып, осыған байланысты тапсырмалар мен
мақсаттардың орындалуынан тұрды. Бұл кездегі экономикалық саясатты
қалыптастыру әміршіл-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты қиын кезеңмен дөп келді. Өйткені, экономикамыз нарықтың алғашқы
уақытында шығынды экономика ретінде дамып отырды, яғни көптеген ірі
кәсіпорындар тоқтап, соның салдарынан көптеген адамдар жұмыссыз қалды. Осы
кезде нарықтық экономикаға негізгі субъект ретінде – шағын кәсіпкерлік
келді.
Экономиканың дамуына негізгі ықпал етуші күш Шағын кәсіпкерлік -
экономикалық құбылыстарды жеделдетуші-, деген пікірді айтушы ағылшын ғалым-
экономисі Альфред Маршалды еске түсірсек, оның дамуы, қалыптасуы,
мемлекеттің араласуын қажет етті.
Бизнестің Қазақстан Республикасында белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталып, ол бірден құқықтық қолдау алды. Тәуелсіз еліміз шағын
кәсіпкерліктің дамуына қолдау көрсетудегі бірінші құжаты 1992 жылғы
Кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Заңы болды. Бұл Заң кәсіпкерлікті
белгілеу, қорғау және қолдау әдістерін, сондай-ақ жеке кәсіпкерлік секторға
мемлекеттің тікелей араласуын қысқартумен байланысты болып, осы жағдайда
кәсіпкерлік еркіндік алды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің Шағын
кәсіпкерлік орталықтарын құру туралы 15 қыркүйек 1993 жылғы шешімінің де
рөлі ерекше болды. Жоғарыда айтылғандай, тәуелсіздік алған жылдардың бас
кезіндегі сипат бойынша өнеркәсіп жұмысының төмендеуі және жұмыссыздықтық
өсуі тағы да басқа кең етек алған мәселелерді тоқтату болса, ол әрине,
кәсіпкерлікті дамытумен реттелетіні айқын. Осыған байланысты, Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1994 жылдың 10 маусымындағы
Қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы 1994-1996 жылдардағы кәсіпкерлікті
дамыту мен қолдаудың мемлекеттік Бағдарламасын бекітті. Ол кәсіпорын мен
кәсіпкерліктің дамуына мемлекет тарапынан жасалған қолдау болып, онымен
бірге белсенді әрекеттер орындалды. Әрі қарай, Қазақстан Республикасының
Үкіметі 1994 жылдың 10 қазанында Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
Қазақстанда білім беру орталықтарын құру туралы Қаулысын бекітті. Сондай-
ақ, білім берудегі тағы бір оңды атқарылған іс – ол Қазақстанда білім беру
орталықтарының ғылыми-тәжірибелік кеңесінің ұйымдастырылуы. Бұл орын
кәсіпкерліктің құқықтық қорғалуы және оқу-әдістемелік нұсқауларды
дайындаумен шұғылданды.3,4
Жалпы Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңына
сәйкес мемлекеттің бизнес субъектілерін қолдаудағы негізгі ұстанымдары
мыналар:
• Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамытудың
приоритеттері;
• мемлекеттің кәсіпкерлікті қолдаудағы кешенділігі;
• кәсіпкерлікті қолдаудағы инфрақұрылымға қол жетушілік;
• оларды дамыту мен қолдауда халықаралық әріптестіктің болуы.
Осындай ұстанымдар ерекшелене келе, төмендегі бағыттардың орындалуын
қарастырады:
• кәсіпкерлік субъектілерін ұжымдық дайындау, олардың біліктілігін
көтеру;
• кәсіпкерлікті дамытуда жеңілдік жағдайларын құру, яғни
мемлекеттік қаржылық, статистикалық, материалды-техникалық және
ақпараттық ресурстары, сонымен бірге, ғылыми-техникалық
жаңалықтарға байланысты;
• кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркеу бойынша
жеделдетілген тәртіп орнату және де олардың қызметтерін
лицензиялау, өнімдерін сертификаттау;
• кәсіпкерлер үшін қолайлы құқықтық тәртіп орнату, оған
жеңілдетілген салық салу тәртібі, кеден төлемдерін төлеу кіреді;
• қатыстыру жүйесін және инвестицияларды пайдалануды қаматамасыз
етеді, яғни шетелдік инвесторларды тарту;
• кәсіпкерліктің сыртқы экономикалық қызметтерін қолдау, яғни
сауда,ғылыми-техникалық, өндірістік және басқа да шетелдік
әрістестермен байланысы;
• қаржы көздерін белгілеу арқылы кәсіпкерлік субъектілер үшін
несиелік бағдарламалар қабылдау.
Бұл ұстанымдар мен бағыттардың орындалуы мемлекеттің және аймақтық
ұйымдардың бекітілген баңдарламалары, сонымен қатар, заңдары арқылы
орындалып отырады.2
1-кесте
Экономика саласы бойынша шағын
бизнес субъектілерінің өсім саны.
Тіркелген шағын Шағын бизнес Шағын бизнес
кәсіпкерлік кәсіпорындарының кәсіпорындарының ЖІӨ-гі
субъектілерінің экономикалық қызмет үлесі, пайызбен
саны,бірлікпен түрлерінің
саны,бірлікпен
1998 ж. 109 041 2000 ж. 76 743 2000 ж. 14,8
1999 ж. 109 861 2001 ж. 87 995 2001 ж. 15,2
2000 ж. 111 665 2002 ж. 102 182 2002 ж. 16,7
2001 ж. 102 182 2003 ж. 116 924 2003 ж. 20,0
2002 ж. 116 924
Дерек көзі: Дерек көзі: Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігінің мәліметі бойынша құрастырылды.5
Әр жылда Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуға және
қолдау көрсетуге арналған нормативті-құқықтық актілері, мемлекеттік
бағдарламалар жасалып жатты. Кәсіпкерлікті дамыту мәселелеріне кәсіпкерлер
тарапынан да үкімет тарапынан да назар аудару әлсіреген жоқ.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауға
байланысты нормативтік-құқықтық заң актілері.
№ Атауы Қабылдау Бұйрық
мерзімі
1. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау 19.06.1997 № 131-І
2. Жеке кәсіпкерлік туралы 19.06.1997 № 135-І
3. Шағын кәсіпкерлік субъектілері болып
табылатын заңды тұлғалардың үлгілік жарғысы
туралы.(Қаулысы) 29.09.1997 № 1382
4. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
еркіндігіне құқықтық қорғау туралы.ҚР-сы
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығы.
27.04.1998 № 3928
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудің
ережесі.ҚР-ы Әділет Министрлігінің тіркеу
қызмет комитеті. 23.04.1999 № 66
5. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу үшін
алым ставкалары.ҚР-сы Үкіметінің Қаулысы. 06.12.2001 № 1586
6. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне
мемлекеттік органдардың тексерулер жүргізу
ережесі.ҚР-сы Үкіметінің Қаулысы. 17.06.2003 № 572
7. Жеке кәсіпкерлер үшін патент алуға өтініш
жасау ережелері.ҚР-сы Қаржы Министрлігінің
бұйрығы. 03.12.2003 № 493
Осындай т.б. заңнамалық актілер кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыруға
және кәсіпкер боламын деген әрбір Қазақстан азаматы өз жоспарларына
дәйектеме тапты. Мемлекет оларға тек қана қолдау көрсетіп қана қоймай
мемлекеттік орындар тарапынан тексерулер жүргізіп отыру жөнінде заң
актілерін қабылдап отырды. Сондай–ақ кәсіпкерлікпен айналысып жүргендер де
осы құқықтық актілерге сүйене отырып, әрекет етуге мүмкіндігі болды. 6
2.Бөлім. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамуытудағы
ерекшеліктер.
2.1.Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қарастырылған салықтық
жеңілдіктер мен ұсынылған несиелер.
Қаржы жүйесінің дамуын реттеу салық жүйесімен де байланысты болды.
Нарықтық экономикадағы салық саясатының мақсаты - бюджеттің кіріс бөлігін
қаржымен толтыру. Салық қызметі мына бағыттар арқылы реттеліп отырады:
• салық жүйесін қалыптастыру;
• салық салуда мемлекеттік орындардың міндетін анықтау;
• арнайы салық орындарының жүйесін қалыптастыру;
• салық заңдарын ұйымдастырып, сақталуын бақылау.
Салық салу жүйесін реформалау Қазақстанда 1991 жылдан басталды. Осы
жылдың 9-шы шілдесіндегі Қазақ КСР–і Мемлекеттік салық комитетін құру
туралы Жарлығымен Қазақ КСР–нің басты мемлекеттік салық инспекциясы
құрылды. Сондай–ақ жалпы мемлекеттік, жалпыға бірдей міндетті жергілікті
салықтар мен алымдарды қамтитын заң актілер пакеті қабылданды.
Одан кейінгі жаңа салық жүйесінің заңдылығына дайындық 1994 жылдан
басталып, 1995 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы Жарлығының
қабылдануымен пысықталды. Ол Жарлық еліміздің салық жүйесін халықаралық
стандарт бойынша салық салу принциптеріне негіздеді, және де оның
қабылдануы елдегі жүріп жатқан жағдайды түбегейлі өзгертіп, нарықтық
қатынастардағы талаптарға жауап беруге бағытталды.
Салық реформаларының жүргізілуімен Қазақстан Республикасындағы заңды
және жеке тұлғалардан алынатын 45 салық түрлері ауыспалы түрде, 11
салыққа қысқартылып, ықшамдалды.
Жалпымемлекеттік салықтар Жергілікті салықтар
- заңды және жеке тұлғадан алынатын - жер салығы;
табыс салығы; - заңды және жеке тұлғалардың мүлік
- қосылған құн салығы; салығы;
- акциздер; - көлік құралының салығы;
- бағалы қағаздармен жасалатын - кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
операциялар салығы; жеке және заңды
- жер қойнауын пайдаланушылардың тұлғаларды тіркеу алымы;
арнайы салығы мен төлемдері. - жекелеген қызмет түрімен айналысуға
құқық беру алымы;
- аукциондар.
Міне, Тәуелсіз ел ретінде қалыптасқан Қазақстанның салық жүйесінің
қалыптасу және құрылу деңгейі әртүрлі бағыттардың реттелуімен іске асып,
жалғасуда болды. 2,7
Республикамыздағы салық жүйесінің орындалуы Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1997 жылдың 6–шы наурызында Шағын
кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту жандандыру жөніндегі
шаралар Жарлығын қабылдаумен айқындалды. Жарлықтың мақсаты–шағын
кәсіпкерлікті ынталандыру, Қазақстан азаматтарының кәсіпкерлік
бастамаларын жүзеге асыру үшін қолайлы құқықтық және экономикалық жағдай
жасау.
Сонымен қатар, кәсіпкерлік мемлекет тарапынан төмендегіше Еркін
шаруашылық қызметі және кәсіпкерлікті дамыту, Лицензиялау туралы,
Банкроттық туралы, Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы, Кооперациялау
туралы заң актілерімен реттелді.
Осындай заңдардың қабылдануына орай, жеке кәсіпкерлер статистикалық
орындарға тіркелді. Олардың қызмет түрлері лицензияланып, олар лицензиямен
жұмыс жасайтын болды. Сөйтіп, заң актілері тыйым салмайтын кез–келген
салада қызметтермен айналысты. Олар бұл жағдайда өз өнімдерінің
сапасына жауап берді. Жеке адамдарға екінші деңгейдегі банктер қызмет
жасап, несие берілу қызметі жақсарды және де банктік–есеп шоттардың
барлық түрлерін ашуға құқықтары болды. Заңды тұлғалармен бірдей дәрежеде
экономикалық қызметтер жүргізуге жағдай жасалды. Ондай кәсіпкерлерден
заңды тұлға ретінде табыс салығы алынды. Төлем түрінде төленетін біржолғы
салық та осы қатарда болды. Олардың қызметі республикалық зейнетақы
қорына төлем жасап отыру болып, мемлекеттік зейнетақыны тағайындау үшін
жұмыс өтіліне есептелді.
Аталған Жарлықта (06.03.1997 ж.): Материалдық өнім шығарумен
шұғылданатын шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне салық және кеден алымы
саласындағы жеңілдіктер тиесілі етілсін, - жазылған болатын. Осыған
орай, өзгертілген салық заңдарының мәнісі: өндіріспен айналысудан алынған
жиынтық табысының үлесі 80%-дан аспайтын шағын кәсіпорындарға үш жыл
бойы салық салмау, жетуі қиын және экологиялық қолайсыз жерлерде
өндірістік қызметпен шұғылданатын кәсіпорындардан табыс салығын мүлде
алмау, сонымен қатар, ауданнан жұмыс орындарын ашуды ынталандыру үшін
шалғай аудандарда өндірістік қызметпен айналысатын шағын кәсіпорындарды
табыс салығынан босатумен ерекшеленді. 8
Бюджетке маңызды кіріс әкелетін салық жүйесі экономикалық өсімнің
негізгі факторы болып табылады. 1995 жылы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен алғаш рет өзіміздің Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы салық заңдылығы
қабылданса, ол 1998 жылы 1 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы кейбір
заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы салық заңдылығына да өзгертулер мен
толықтырулардың енгізілуімен жалғасты. Осыған байланысты салық жүйесінде
өзгерістер болды.
1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап кәсіпорындардың жарна бойынша
жарғылық қорына, яғни НДС–ке жеңілдік қарастырылды. Айта кету керек,
акциздік тауар тізімі қысқартылды. Мүлік салығының тәртібіне өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Бухгалтерлік есеп стандарттарымен алым объектілерін
белгілеу қарастырылды. Ол объект - ретінде кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың жалпы құралдарының қалған құны
болып табылды. Осындай өзгертуге көлік құралдарына салынатын салық та
кірістірілді. Ол өзгеріс - жеңіл көлік құралдарына салынатын салықтың
ставкасына коэффиценттің түзетілуі. Осы салыққа мөлшер көлік құралдарының
қуаттылық сомасынан шығарылды.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығына енгізілген өзгертулерде ең
аз ставка 5% - да алынды, егер кіріс жылдық көрсеткіш 10 еселенген
мөлшерде болса, сондай – ақ, сома 350 еселенген мөлшерде болса, оған онда
ең көп 30% - дық ставка қолданылды. Айлық есеп көрсеткіші 1997 жылы 6960
теңге болса, 1998 жылы 7740 теңге болып өзгертілді. 2
Сонымен, республикадағы экономиканың даму жылдарында салық – бюджет
саясаты экономиканың өсімін ынталандыру болып табылды. Дей тұрғанмен, елдің
әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатымен мемлекет салық түрлерінің
ставкаларын да төмендетті.
2001 жыл 2003 жыл
(04.07.2003 № 475 Салық кодексіндегі
өзгеріс бойынша)
Қосылған құн салығы 20% - дан Қосылған құн салығы 15%-ға
16% - ға
Әлеуметтік салық 26%-дан 21%-ға Әлеуметтік салық Регрессивті
шкала ставкасы
бойынша
20%-дан
7%-ға
Жеке табыс салығы 30%-дан
20%-ға
9,10
Нарықтық экономикада шаруашылықты дамытудағы шағын кәсіпкердің рөлін
айтып кеткен болсақ, оларды мемлекет тарапынан реттеу мен қолдаудың бірі
салықтық реттеу. Осы тұрғыда бірнеше заң актілері қабылданды. Мемлекет
кәсіпкерлікті жүзеге асыруда жағдай жасап отырады. Жасалған жағдайлардың
қатарында, заңдық негіздер құрды; әкімшілік тосқауылдардың болмауын
қадағалады; инфрақұрылымдық жүйе; инновациялық шаралар жүйесін құрды.
Сондай – ақ, табыс көздеріне оңайлатылған салық салу тәртібін құрылды.
Кәсіпкерлер салық салу тәртібін ерікті түрде таңдады. Жеке тұлғалар үшін
бір жолғы талон негізінде арнайы салық салынды. Аталған талон бюджетпен
есеп айырысқанға дейін қолданылды. Жұмысшылар жалдамайтын және табыс көлемі
екі миллионнан аспайтын кәсіпкерлер патенттік есеп айырысуды қолданды, ол
кезде табыс көзінен 3% мөлшерінде салық алынды. 11
Ерікті түрде таңдауға жалпы бекітілген тәртіп, арнайы салық тәртібі
бір жолғы талон негізінде, патент негізіндегі арнайы салық салу тәртібі,
оңайылатылған негіздегі салық салу тәртібі. Ондай арнайы салық салу
тәртібін заңды тұлғалар, заңды тұлғалардың еншілес ұйымдары мен оларға
тәуелді акционерлік қоғамдар, әр түрлі тұрғын пунктерінде тұратын салық
төлеушілер төледі. 12
2003 жылы жеке кәсіпкерлер және заңды тұлғалар үшін салық ставкалары
да төмендегенін айта кетсек, мемлекеттің осы жағдайдағы салық саясаты
шағын және орта бизнесті дамытуды ынталандыру болды.
Мемлекет салықты төмендетіп қана қоймай, салық төлеу тәртібіне
қаталдықпен қарап, салық берешегін мәжбүрлеп өндіру шараларын қолданды және
оған бақылауды да күшейтті. Сонымен қатар, осыған байланысты, Қазақстан
Республикасының Салық кодексінде Салық төлеушінің электронды құжаты пайда
болды. Электронды құжат – электронды форматта беріліп, онда салық
төлеушінің куәландыратын электронды санды қолтаңбасы беріліп тұрады. Салық
жүйесінің бұл әдісі салық төлеушіге салық есебін электронды түрде тапсыру
мүмкіндігін жасады. Бұл жағдайда ақпарат жылдамдықпен таралады, сонымен
қатар, сақтауға да қолайлы болды.13
2001 жылдың 7 мамырында Қазақстан Республикасы Президенті № 597
Жарлығын бекітті. Осы Жарлықтың негізінде Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001–2002 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Аталған бағдарламаның мақсаты – шағын
кәсіпкерліктің өндірістік салада серпінді дамуы мемлекеттік қолдау саясатын
жетілдіру болды. Ал, негізігі міндетіне – халықтың жұмыспен қамтылуы;
қоғамдық ұйымдардың шағын кәсіпкерлікті қорғап, қолдауы; шағын кәсіпкерлік
бойынша өндірістік секторларды дамыту; шағын кәсіпкерлікті ақпараттық
жүйемен қамтамасыз ету сияқты мәселелер жатты. Сонымен қатар,
нормативтік–құқықтық актілерді жетілдіру мен оларға бақылау жасау;
инфрақұрылымдық тиімділікті пайдалану; кадрлық, ғылыми - әдістемелік
білімділік көтеру; қаржы-несиелік және инвестициялық тетіктерді жетілдіру
бағыттары бойынша бағдарламаны жүзеге асыру.
Кәсіпкерлікпен айналысушы жеке тұлғалар салық төлеушіден келісім шарт
негізінде пайда көзінен табыс салығын ұстауға міндетті болып табылды. 1998
жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмысшылардан: міндетті зейнетақы қорына айлық
кірістің 5% - ы Мемлекеттік зейнетақы төлеу қорына жарна; Қазақстан
Республикасы Үкіметі жанындағы міндетті медициналық сақтандыру қорына
айлық кірістен 33% жарна; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына 16%
жарна аударылу қажет болды. Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорына 10%
мөлшерінде міндетті зейнетақы жарнасын төлеп отырды.2
Арнайы салық салу тәртібінің бір жолғы талон негізі мен патент
жөнінде айтылып кетті. Енді арнайы салық салу тәртібіндегі оңайылатылған
декларация үлгісіндегі салық салу тәртібіне көңіл аударсақ: оны шағын
бизнес субъектілеріндегі жеке тұлғалар - мына жағдайда, егер жеке
кәсіпкер қарамағында он бес адамнан кем болмаған жұмыскер болса және салық
кезеңінде кіріс сомасы 4500, 0 мың теңге жеткендер қолданды. Заңды
тұлғалар–қарамағындағы жұмыс істеушілер саны жиырма бес адамнан асатын
болса және салық кезеңіндегі кіріс сомасы 9000, 0 теңгеге жеткендер
қолданды. Оңайылатылған декларация негізінде салық алымдарының коэффиценті
жеке және заңды тұлғалар үшін нақты ставкаларын белгіледі.
2-кесте
Оңайлатылған декларация негізінде
салық алымдарының коэффиценті.
Заңды тұлғалар үшін Жеке тұлғалар үшін
Ставка 2002 ж. 2003 ж. Ставка 2002 ж. 2003 ж.
Ең аз 5 4 Ең аз 4 3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.Бөлім. Кәсіпкерлік кызметтің түрлері,классификациясы, мемлекеттік
реттелуі Қазақстан Республикасында
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері және
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2.Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік реттеудің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерліктің құрылуы, қалыптасуы және нормативті-
құқықтық актілермен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.Бөлім.Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамуытудағы
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..8
2.1.Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қарастырылған салықтық жеңілдіктер
мен ұсынылған
несиелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2.Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті қолдауда Қазына тұрақты
дамыту қорының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .24
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе
Адамзат қызметінде ерекше орын алатын кәсіпкерлік ұғымы жөнінде
атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз
Шумпетер (1883-1950 ж.ж.) Кәсіпкер болу – басқаның жасағанын жасамау
деген болса, келесі француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832 ж.ж.) ол
жөнінде тұжырымдаманы былай жасаған: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам.
Сонымен, Кәсіпкерлік терминін ең алғаш ағылшын экономисі Ричард
Кантильон (1650-1734 ж.ж.) енгізді. Ол осы терминге мына ойды сыйғызды,
яғни, нарықтық қатынастарға байланысты табысқа қол жеткізу, өндірісті дұрыс
ұйымдастырудағы адам белсенділігімен байланыстырды.
Экономикада кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын бірінің орнына бірін
қолдану қолданып жатады, негізінде ол екеуі тығыз байланста болғанымен,
екуінің қызметі ерекшеленіп тұрады. Бизнес табыс әкелетін қызмет түрі
болса, кәсіпкерлік ол новаторлық қызмет.
Кәсіпкерлік қабілет экономика ғылымында кездесетін ұғымдардың бірі.
Ондай қабілеті бар адам бизнесте жаңалық ашу қабілеттілігіне ие болушы адам
немесе кәсіпкер болады. Сонымен, экономикалық қызмет түріне жатқызатын
бизнес адамға табыс әкеледі деп есептелсе, кәсіпкерлік қызмет жаңа ізденіс
арқылы осы істі тәуекелмен жүзеге асыру.
Кәсіпкерлік бизнес саласы арқылы жүріп отырғандықтан, олардың ұғымы
да біге қарастырылып жүреді.
1.Бөлім. Кәсіпкерлік кызметтің түрлері,классификациясы, мемлекеттік
реттелуі Қазақстан Республикасында құрылуы.
1.1. Кәсіпкерлік қызметтің түрлері және классификациясы.
Кәсіпкерлік қызметтің түрлерін жіктесек, олардығ алғашқысы мыналар:
бір тұлғалы жекелеген шаруашылықтар, серіктестіктер және акционерлік
қоғамдар болады. Осы кәсіпкерліктің түрлеріне сипаттама берсек, олардың
артықшылығымен қоса олқылықтары да бірге кездесіп отырады: бір тұлғалы
жекелеген шаруашылықтардың артықшылық жақтары оларды ұйымдастырудағы
қарапайымдылығы, қызмет жасаудағы толық еркіндігі, нарық саласындағы
мінездік икемділігі, қызметтік құпиясын сақтау мүмкіндігі, табыс табудағы
максимальды мүдделілігі, олқылық жақтары капитал тартудағы қиындықтары,
зардаптарға сай жауапкершіліктің шексіздігі, ұйымдық және басқарушылық
әрекетін біріктіру қажеттігі. Серіктестіктердің артықшылық жақтары:
басқарудағы міндеттердің бөлінуі, қаржы тартудағы мүмкінкіншіліктің
көптігі, еркін және оперативті әрекетте әріптестермен келісудің
шектеулілігі, олқылық жағы: әріптес бойынша өнімсіздігінің ықтималдылығы,
сенімсіздікке байланысты психологиялық жайсыздық. Келесі, акционерлік
қоғамдар бойынша артық болатын жерлері мыналар: қосымша капиталды тез тарту
мүмкіндігі, корпорация бойынша салалық капитал қозғалысының еркіндігі,
акционерлердің шектеулі жауапкершілігі болса, олардың жайсыз болатын
жерлері: басқару кезіндегі күрделілік және оперативтіліктің төмендігі,
акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі,
сонымен қатар, кәсіби құпияның ашылу мүмкіндігі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлік қызметтің нысанасы
мен түрлеріне қарай өзіндік классификациясы бар: олар ұйымдық-құқықтық
нысана бойынша картелдер. Шаруашылық қызметі өндіріс,ал салалық қызметі
өнеркәсіп, меншік нысанасы мемлекеттік. Сол секілді, синдикаттар
(консорциумдар) шаруашылық қызметіне қарай саудалық және делдалдық болса,
салалық қызметі ауыл шаруашылығы, меншік нысанасы қазыналық, ұжымдық. Әрі
қарай, кәсіпкерлік қызметке жататын трестер, концерндер. Олар банктік
қызметті атқара келіп, сауда бойынша салалық қызметті атқарады, сондай-ақ
меншік нысанасы жалгерлік. Концерн-конгломераттар сақтандырушылық және
инвестициялық шаруашылық қызметте болып, салалық қызметі байланыс және
көлік болады, меншік нысанасы кооперативтік. Холдинг-компаниялар
инновациялық-инжинирингтік қызметінде қаржы-несиелік сала бойынша қызмет
атқарады, акционерлік қоғамдар венчурлық және консалтингтік шаруашылығы
бойынша сипаттала отырып, мәдиенет, өнер, білім саласында қызмет етеді.1
1.2.Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекеттік реттеудің рөлі.
Кәсіпкерлікті дамыту ұзақ және қиын құбылыс болғандықтан, оларды
дамыту бағдарламалық басқаруды қажет етеді. Осыған орай, оған орталық
мемлекеттік билік орындарының араласуы орынды болары хақ.
Кәсіпкерліктің дамуы перспективалы түрде екі бағытта жүзеге
асырылады:
1.Ірі ұжымдық-шаруашылық құрылымдардың құрылуы(ол экономикаға
тұрақтылық беру керек және ғылыми-техникалық жаңалыққа жол ашу қажет).
2.Шағын бизнесті дамыту(ол бәсекелестік ортаны қалыптастыру керек,
сонымен бірге, өндірістің дамуын қаматамасыз ету қажет).
Бірінші бағыт шеңберінде ұжымдық-шаруашылық құрылымдардың құрылуында
жаңа түрлері пайда болады, олар: мемлекеттік, аралас және жеке
корпорациялар, концерндер, қаржы-өнеркәсіптік топтар.
Қаржы-өнекәсіптік топтарға қарағанда, шағын кәсіпкерлік нарық
конъюктурасындағы өзгерістерге шұғыл түрде назар аударады, яғни нарықтық
экономикаға қажетті жағдай жасауға негізделеді. Бұл шағын бизнес қазіргі
жағдайда маңызды болады.
Сонымен қатар, шағын бизнес тұрғындар ресурсында маңызды қаржылық
және өндірістік орын алады. Бәсекелестік ортаны қалыптастыруда, экономиканы
жоғары монополияландыруда маңызы ерекше. Шағын бизнес өз табиғатында
антимонополияландырылған, бұл олардың түрлі аспектілері қызметінде
байқалады.
Бизнес рөлінің маңызы түрлі ғылыми-техникалық прогресс бағытында,
соның ішінде, электроника, кибернетика, информатика саласында орны ерекше.
Жұмысбастылық мәселесін шешу барысында өзіндік салымы бар. Сондай-ақ,
әлеуметтік мәселеге байланысты сұрақтардың шешілуіне күш-жігерін салатыны
белгілі.
Кәсіпкерлік субъектілеріне жатады: кәсіпкерлік қызметпен айналысушы
жеке және заңды тұлғалар, заңды тұлға болмайтын жеке тұлғалар, ұжымдық-
құқықтық түрдегі заңды тұлғалар (серіктестіктер, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, өндірістік кооперативтер т.б.).
Мемлекет бизнесті дамытуда экономикалық, құқықтық және ұйымдық
жағдайлар жасайады, олар: нормативті-құқықтық база, қаржылық орындар,
лизингтік фирмалар, кадрларды дайындау.
Кәсіпкерлік субъектілерін қолдаудағы мемлекеттің әрекеттері.
1 Статистикалық және ақпараттық қызмет, ғылыми-техникалық жобаларды
жасауда жеңілдіктер, осыған байланысты мемлекеттік бюджеттен қаржылық
қолдау.
2 Кәсіпкерлік үшін кадрларды дайындау және олардың біліктілігін көтеру.
3 Кәсіпкерлер үшін салықтық жеңілдіктер.
4 Жер учаскелерін сатуға және жалға беруде қолдау көрсету.
5 Екінші деңгейдегі банктерден несие көлемін төмендетілген ставкамен
алуға жағдай жасау.
2
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерліктің құрылуы, қалыптасуы және нормативті-
құқықтық актілермен реттелуі.
1991 жылдан бастап еліміз түбегейлі экономикалық реформаларды жүзеге
асыруды бастады, себебі тәуелсіздік алған Қазақстан экономикасын
қалыптастыру үшін сол кездегі экономикалық реформаларға негізделген
Үкіметтің бағдарламалары іске асырылып, осыған байланысты тапсырмалар мен
мақсаттардың орындалуынан тұрды. Бұл кездегі экономикалық саясатты
қалыптастыру әміршіл-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты қиын кезеңмен дөп келді. Өйткені, экономикамыз нарықтың алғашқы
уақытында шығынды экономика ретінде дамып отырды, яғни көптеген ірі
кәсіпорындар тоқтап, соның салдарынан көптеген адамдар жұмыссыз қалды. Осы
кезде нарықтық экономикаға негізгі субъект ретінде – шағын кәсіпкерлік
келді.
Экономиканың дамуына негізгі ықпал етуші күш Шағын кәсіпкерлік -
экономикалық құбылыстарды жеделдетуші-, деген пікірді айтушы ағылшын ғалым-
экономисі Альфред Маршалды еске түсірсек, оның дамуы, қалыптасуы,
мемлекеттің араласуын қажет етті.
Бизнестің Қазақстан Республикасында белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталып, ол бірден құқықтық қолдау алды. Тәуелсіз еліміз шағын
кәсіпкерліктің дамуына қолдау көрсетудегі бірінші құжаты 1992 жылғы
Кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Заңы болды. Бұл Заң кәсіпкерлікті
белгілеу, қорғау және қолдау әдістерін, сондай-ақ жеке кәсіпкерлік секторға
мемлекеттің тікелей араласуын қысқартумен байланысты болып, осы жағдайда
кәсіпкерлік еркіндік алды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің Шағын
кәсіпкерлік орталықтарын құру туралы 15 қыркүйек 1993 жылғы шешімінің де
рөлі ерекше болды. Жоғарыда айтылғандай, тәуелсіздік алған жылдардың бас
кезіндегі сипат бойынша өнеркәсіп жұмысының төмендеуі және жұмыссыздықтық
өсуі тағы да басқа кең етек алған мәселелерді тоқтату болса, ол әрине,
кәсіпкерлікті дамытумен реттелетіні айқын. Осыған байланысты, Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1994 жылдың 10 маусымындағы
Қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы 1994-1996 жылдардағы кәсіпкерлікті
дамыту мен қолдаудың мемлекеттік Бағдарламасын бекітті. Ол кәсіпорын мен
кәсіпкерліктің дамуына мемлекет тарапынан жасалған қолдау болып, онымен
бірге белсенді әрекеттер орындалды. Әрі қарай, Қазақстан Республикасының
Үкіметі 1994 жылдың 10 қазанында Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
Қазақстанда білім беру орталықтарын құру туралы Қаулысын бекітті. Сондай-
ақ, білім берудегі тағы бір оңды атқарылған іс – ол Қазақстанда білім беру
орталықтарының ғылыми-тәжірибелік кеңесінің ұйымдастырылуы. Бұл орын
кәсіпкерліктің құқықтық қорғалуы және оқу-әдістемелік нұсқауларды
дайындаумен шұғылданды.3,4
Жалпы Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңына
сәйкес мемлекеттің бизнес субъектілерін қолдаудағы негізгі ұстанымдары
мыналар:
• Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамытудың
приоритеттері;
• мемлекеттің кәсіпкерлікті қолдаудағы кешенділігі;
• кәсіпкерлікті қолдаудағы инфрақұрылымға қол жетушілік;
• оларды дамыту мен қолдауда халықаралық әріптестіктің болуы.
Осындай ұстанымдар ерекшелене келе, төмендегі бағыттардың орындалуын
қарастырады:
• кәсіпкерлік субъектілерін ұжымдық дайындау, олардың біліктілігін
көтеру;
• кәсіпкерлікті дамытуда жеңілдік жағдайларын құру, яғни
мемлекеттік қаржылық, статистикалық, материалды-техникалық және
ақпараттық ресурстары, сонымен бірге, ғылыми-техникалық
жаңалықтарға байланысты;
• кәсіпкерлік субъектілерін мемлекеттік тіркеу бойынша
жеделдетілген тәртіп орнату және де олардың қызметтерін
лицензиялау, өнімдерін сертификаттау;
• кәсіпкерлер үшін қолайлы құқықтық тәртіп орнату, оған
жеңілдетілген салық салу тәртібі, кеден төлемдерін төлеу кіреді;
• қатыстыру жүйесін және инвестицияларды пайдалануды қаматамасыз
етеді, яғни шетелдік инвесторларды тарту;
• кәсіпкерліктің сыртқы экономикалық қызметтерін қолдау, яғни
сауда,ғылыми-техникалық, өндірістік және басқа да шетелдік
әрістестермен байланысы;
• қаржы көздерін белгілеу арқылы кәсіпкерлік субъектілер үшін
несиелік бағдарламалар қабылдау.
Бұл ұстанымдар мен бағыттардың орындалуы мемлекеттің және аймақтық
ұйымдардың бекітілген баңдарламалары, сонымен қатар, заңдары арқылы
орындалып отырады.2
1-кесте
Экономика саласы бойынша шағын
бизнес субъектілерінің өсім саны.
Тіркелген шағын Шағын бизнес Шағын бизнес
кәсіпкерлік кәсіпорындарының кәсіпорындарының ЖІӨ-гі
субъектілерінің экономикалық қызмет үлесі, пайызбен
саны,бірлікпен түрлерінің
саны,бірлікпен
1998 ж. 109 041 2000 ж. 76 743 2000 ж. 14,8
1999 ж. 109 861 2001 ж. 87 995 2001 ж. 15,2
2000 ж. 111 665 2002 ж. 102 182 2002 ж. 16,7
2001 ж. 102 182 2003 ж. 116 924 2003 ж. 20,0
2002 ж. 116 924
Дерек көзі: Дерек көзі: Қазақстан Республикасы Статистика
агенттігінің мәліметі бойынша құрастырылды.5
Әр жылда Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуға және
қолдау көрсетуге арналған нормативті-құқықтық актілері, мемлекеттік
бағдарламалар жасалып жатты. Кәсіпкерлікті дамыту мәселелеріне кәсіпкерлер
тарапынан да үкімет тарапынан да назар аудару әлсіреген жоқ.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауға
байланысты нормативтік-құқықтық заң актілері.
№ Атауы Қабылдау Бұйрық
мерзімі
1. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау 19.06.1997 № 131-І
2. Жеке кәсіпкерлік туралы 19.06.1997 № 135-І
3. Шағын кәсіпкерлік субъектілері болып
табылатын заңды тұлғалардың үлгілік жарғысы
туралы.(Қаулысы) 29.09.1997 № 1382
4. Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
еркіндігіне құқықтық қорғау туралы.ҚР-сы
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығы.
27.04.1998 № 3928
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудің
ережесі.ҚР-ы Әділет Министрлігінің тіркеу
қызмет комитеті. 23.04.1999 № 66
5. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу үшін
алым ставкалары.ҚР-сы Үкіметінің Қаулысы. 06.12.2001 № 1586
6. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне
мемлекеттік органдардың тексерулер жүргізу
ережесі.ҚР-сы Үкіметінің Қаулысы. 17.06.2003 № 572
7. Жеке кәсіпкерлер үшін патент алуға өтініш
жасау ережелері.ҚР-сы Қаржы Министрлігінің
бұйрығы. 03.12.2003 № 493
Осындай т.б. заңнамалық актілер кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыруға
және кәсіпкер боламын деген әрбір Қазақстан азаматы өз жоспарларына
дәйектеме тапты. Мемлекет оларға тек қана қолдау көрсетіп қана қоймай
мемлекеттік орындар тарапынан тексерулер жүргізіп отыру жөнінде заң
актілерін қабылдап отырды. Сондай–ақ кәсіпкерлікпен айналысып жүргендер де
осы құқықтық актілерге сүйене отырып, әрекет етуге мүмкіндігі болды. 6
2.Бөлім. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамуытудағы
ерекшеліктер.
2.1.Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты қарастырылған салықтық
жеңілдіктер мен ұсынылған несиелер.
Қаржы жүйесінің дамуын реттеу салық жүйесімен де байланысты болды.
Нарықтық экономикадағы салық саясатының мақсаты - бюджеттің кіріс бөлігін
қаржымен толтыру. Салық қызметі мына бағыттар арқылы реттеліп отырады:
• салық жүйесін қалыптастыру;
• салық салуда мемлекеттік орындардың міндетін анықтау;
• арнайы салық орындарының жүйесін қалыптастыру;
• салық заңдарын ұйымдастырып, сақталуын бақылау.
Салық салу жүйесін реформалау Қазақстанда 1991 жылдан басталды. Осы
жылдың 9-шы шілдесіндегі Қазақ КСР–і Мемлекеттік салық комитетін құру
туралы Жарлығымен Қазақ КСР–нің басты мемлекеттік салық инспекциясы
құрылды. Сондай–ақ жалпы мемлекеттік, жалпыға бірдей міндетті жергілікті
салықтар мен алымдарды қамтитын заң актілер пакеті қабылданды.
Одан кейінгі жаңа салық жүйесінің заңдылығына дайындық 1994 жылдан
басталып, 1995 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы Жарлығының
қабылдануымен пысықталды. Ол Жарлық еліміздің салық жүйесін халықаралық
стандарт бойынша салық салу принциптеріне негіздеді, және де оның
қабылдануы елдегі жүріп жатқан жағдайды түбегейлі өзгертіп, нарықтық
қатынастардағы талаптарға жауап беруге бағытталды.
Салық реформаларының жүргізілуімен Қазақстан Республикасындағы заңды
және жеке тұлғалардан алынатын 45 салық түрлері ауыспалы түрде, 11
салыққа қысқартылып, ықшамдалды.
Жалпымемлекеттік салықтар Жергілікті салықтар
- заңды және жеке тұлғадан алынатын - жер салығы;
табыс салығы; - заңды және жеке тұлғалардың мүлік
- қосылған құн салығы; салығы;
- акциздер; - көлік құралының салығы;
- бағалы қағаздармен жасалатын - кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
операциялар салығы; жеке және заңды
- жер қойнауын пайдаланушылардың тұлғаларды тіркеу алымы;
арнайы салығы мен төлемдері. - жекелеген қызмет түрімен айналысуға
құқық беру алымы;
- аукциондар.
Міне, Тәуелсіз ел ретінде қалыптасқан Қазақстанның салық жүйесінің
қалыптасу және құрылу деңгейі әртүрлі бағыттардың реттелуімен іске асып,
жалғасуда болды. 2,7
Республикамыздағы салық жүйесінің орындалуы Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1997 жылдың 6–шы наурызында Шағын
кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту жандандыру жөніндегі
шаралар Жарлығын қабылдаумен айқындалды. Жарлықтың мақсаты–шағын
кәсіпкерлікті ынталандыру, Қазақстан азаматтарының кәсіпкерлік
бастамаларын жүзеге асыру үшін қолайлы құқықтық және экономикалық жағдай
жасау.
Сонымен қатар, кәсіпкерлік мемлекет тарапынан төмендегіше Еркін
шаруашылық қызметі және кәсіпкерлікті дамыту, Лицензиялау туралы,
Банкроттық туралы, Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы, Кооперациялау
туралы заң актілерімен реттелді.
Осындай заңдардың қабылдануына орай, жеке кәсіпкерлер статистикалық
орындарға тіркелді. Олардың қызмет түрлері лицензияланып, олар лицензиямен
жұмыс жасайтын болды. Сөйтіп, заң актілері тыйым салмайтын кез–келген
салада қызметтермен айналысты. Олар бұл жағдайда өз өнімдерінің
сапасына жауап берді. Жеке адамдарға екінші деңгейдегі банктер қызмет
жасап, несие берілу қызметі жақсарды және де банктік–есеп шоттардың
барлық түрлерін ашуға құқықтары болды. Заңды тұлғалармен бірдей дәрежеде
экономикалық қызметтер жүргізуге жағдай жасалды. Ондай кәсіпкерлерден
заңды тұлға ретінде табыс салығы алынды. Төлем түрінде төленетін біржолғы
салық та осы қатарда болды. Олардың қызметі республикалық зейнетақы
қорына төлем жасап отыру болып, мемлекеттік зейнетақыны тағайындау үшін
жұмыс өтіліне есептелді.
Аталған Жарлықта (06.03.1997 ж.): Материалдық өнім шығарумен
шұғылданатын шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне салық және кеден алымы
саласындағы жеңілдіктер тиесілі етілсін, - жазылған болатын. Осыған
орай, өзгертілген салық заңдарының мәнісі: өндіріспен айналысудан алынған
жиынтық табысының үлесі 80%-дан аспайтын шағын кәсіпорындарға үш жыл
бойы салық салмау, жетуі қиын және экологиялық қолайсыз жерлерде
өндірістік қызметпен шұғылданатын кәсіпорындардан табыс салығын мүлде
алмау, сонымен қатар, ауданнан жұмыс орындарын ашуды ынталандыру үшін
шалғай аудандарда өндірістік қызметпен айналысатын шағын кәсіпорындарды
табыс салығынан босатумен ерекшеленді. 8
Бюджетке маңызды кіріс әкелетін салық жүйесі экономикалық өсімнің
негізгі факторы болып табылады. 1995 жылы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен алғаш рет өзіміздің Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы салық заңдылығы
қабылданса, ол 1998 жылы 1 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы кейбір
заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы салық заңдылығына да өзгертулер мен
толықтырулардың енгізілуімен жалғасты. Осыған байланысты салық жүйесінде
өзгерістер болды.
1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап кәсіпорындардың жарна бойынша
жарғылық қорына, яғни НДС–ке жеңілдік қарастырылды. Айта кету керек,
акциздік тауар тізімі қысқартылды. Мүлік салығының тәртібіне өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Бухгалтерлік есеп стандарттарымен алым объектілерін
белгілеу қарастырылды. Ол объект - ретінде кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың жалпы құралдарының қалған құны
болып табылды. Осындай өзгертуге көлік құралдарына салынатын салық та
кірістірілді. Ол өзгеріс - жеңіл көлік құралдарына салынатын салықтың
ставкасына коэффиценттің түзетілуі. Осы салыққа мөлшер көлік құралдарының
қуаттылық сомасынан шығарылды.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығына енгізілген өзгертулерде ең
аз ставка 5% - да алынды, егер кіріс жылдық көрсеткіш 10 еселенген
мөлшерде болса, сондай – ақ, сома 350 еселенген мөлшерде болса, оған онда
ең көп 30% - дық ставка қолданылды. Айлық есеп көрсеткіші 1997 жылы 6960
теңге болса, 1998 жылы 7740 теңге болып өзгертілді. 2
Сонымен, республикадағы экономиканың даму жылдарында салық – бюджет
саясаты экономиканың өсімін ынталандыру болып табылды. Дей тұрғанмен, елдің
әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатымен мемлекет салық түрлерінің
ставкаларын да төмендетті.
2001 жыл 2003 жыл
(04.07.2003 № 475 Салық кодексіндегі
өзгеріс бойынша)
Қосылған құн салығы 20% - дан Қосылған құн салығы 15%-ға
16% - ға
Әлеуметтік салық 26%-дан 21%-ға Әлеуметтік салық Регрессивті
шкала ставкасы
бойынша
20%-дан
7%-ға
Жеке табыс салығы 30%-дан
20%-ға
9,10
Нарықтық экономикада шаруашылықты дамытудағы шағын кәсіпкердің рөлін
айтып кеткен болсақ, оларды мемлекет тарапынан реттеу мен қолдаудың бірі
салықтық реттеу. Осы тұрғыда бірнеше заң актілері қабылданды. Мемлекет
кәсіпкерлікті жүзеге асыруда жағдай жасап отырады. Жасалған жағдайлардың
қатарында, заңдық негіздер құрды; әкімшілік тосқауылдардың болмауын
қадағалады; инфрақұрылымдық жүйе; инновациялық шаралар жүйесін құрды.
Сондай – ақ, табыс көздеріне оңайлатылған салық салу тәртібін құрылды.
Кәсіпкерлер салық салу тәртібін ерікті түрде таңдады. Жеке тұлғалар үшін
бір жолғы талон негізінде арнайы салық салынды. Аталған талон бюджетпен
есеп айырысқанға дейін қолданылды. Жұмысшылар жалдамайтын және табыс көлемі
екі миллионнан аспайтын кәсіпкерлер патенттік есеп айырысуды қолданды, ол
кезде табыс көзінен 3% мөлшерінде салық алынды. 11
Ерікті түрде таңдауға жалпы бекітілген тәртіп, арнайы салық тәртібі
бір жолғы талон негізінде, патент негізіндегі арнайы салық салу тәртібі,
оңайылатылған негіздегі салық салу тәртібі. Ондай арнайы салық салу
тәртібін заңды тұлғалар, заңды тұлғалардың еншілес ұйымдары мен оларға
тәуелді акционерлік қоғамдар, әр түрлі тұрғын пунктерінде тұратын салық
төлеушілер төледі. 12
2003 жылы жеке кәсіпкерлер және заңды тұлғалар үшін салық ставкалары
да төмендегенін айта кетсек, мемлекеттің осы жағдайдағы салық саясаты
шағын және орта бизнесті дамытуды ынталандыру болды.
Мемлекет салықты төмендетіп қана қоймай, салық төлеу тәртібіне
қаталдықпен қарап, салық берешегін мәжбүрлеп өндіру шараларын қолданды және
оған бақылауды да күшейтті. Сонымен қатар, осыған байланысты, Қазақстан
Республикасының Салық кодексінде Салық төлеушінің электронды құжаты пайда
болды. Электронды құжат – электронды форматта беріліп, онда салық
төлеушінің куәландыратын электронды санды қолтаңбасы беріліп тұрады. Салық
жүйесінің бұл әдісі салық төлеушіге салық есебін электронды түрде тапсыру
мүмкіндігін жасады. Бұл жағдайда ақпарат жылдамдықпен таралады, сонымен
қатар, сақтауға да қолайлы болды.13
2001 жылдың 7 мамырында Қазақстан Республикасы Президенті № 597
Жарлығын бекітті. Осы Жарлықтың негізінде Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001–2002 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Аталған бағдарламаның мақсаты – шағын
кәсіпкерліктің өндірістік салада серпінді дамуы мемлекеттік қолдау саясатын
жетілдіру болды. Ал, негізігі міндетіне – халықтың жұмыспен қамтылуы;
қоғамдық ұйымдардың шағын кәсіпкерлікті қорғап, қолдауы; шағын кәсіпкерлік
бойынша өндірістік секторларды дамыту; шағын кәсіпкерлікті ақпараттық
жүйемен қамтамасыз ету сияқты мәселелер жатты. Сонымен қатар,
нормативтік–құқықтық актілерді жетілдіру мен оларға бақылау жасау;
инфрақұрылымдық тиімділікті пайдалану; кадрлық, ғылыми - әдістемелік
білімділік көтеру; қаржы-несиелік және инвестициялық тетіктерді жетілдіру
бағыттары бойынша бағдарламаны жүзеге асыру.
Кәсіпкерлікпен айналысушы жеке тұлғалар салық төлеушіден келісім шарт
негізінде пайда көзінен табыс салығын ұстауға міндетті болып табылды. 1998
жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмысшылардан: міндетті зейнетақы қорына айлық
кірістің 5% - ы Мемлекеттік зейнетақы төлеу қорына жарна; Қазақстан
Республикасы Үкіметі жанындағы міндетті медициналық сақтандыру қорына
айлық кірістен 33% жарна; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына 16%
жарна аударылу қажет болды. Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорына 10%
мөлшерінде міндетті зейнетақы жарнасын төлеп отырды.2
Арнайы салық салу тәртібінің бір жолғы талон негізі мен патент
жөнінде айтылып кетті. Енді арнайы салық салу тәртібіндегі оңайылатылған
декларация үлгісіндегі салық салу тәртібіне көңіл аударсақ: оны шағын
бизнес субъектілеріндегі жеке тұлғалар - мына жағдайда, егер жеке
кәсіпкер қарамағында он бес адамнан кем болмаған жұмыскер болса және салық
кезеңінде кіріс сомасы 4500, 0 мың теңге жеткендер қолданды. Заңды
тұлғалар–қарамағындағы жұмыс істеушілер саны жиырма бес адамнан асатын
болса және салық кезеңіндегі кіріс сомасы 9000, 0 теңгеге жеткендер
қолданды. Оңайылатылған декларация негізінде салық алымдарының коэффиценті
жеке және заңды тұлғалар үшін нақты ставкаларын белгіледі.
2-кесте
Оңайлатылған декларация негізінде
салық алымдарының коэффиценті.
Заңды тұлғалар үшін Жеке тұлғалар үшін
Ставка 2002 ж. 2003 ж. Ставка 2002 ж. 2003 ж.
Ең аз 5 4 Ең аз 4 3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz