Қазақстан Республикасынының бюджет жүйесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... .5
1.1 Бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы ... ...9
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің атқарылу барысы ..15
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ҮШЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЛАУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... .5
1.1 Бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы ... ...9
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің атқарылу барысы ..15
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ҮШЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЛАУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге, экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. Осындай орталықтандырылған қаржылардың негізін мемлекеттік бюджет құрайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады.
Жұмыстың тақырыбы өте өзекті болып келеді, өйткені объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория ретінде көрінеді.
Курстық жұмыстың мақсаты - мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін көрсету. Бұл мақсатқа жету үшін біз мына міндеттерді орындауымыз керек:
- мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін;
- бюджет жүйесі және бюджет құрылысын талдау;
- бюджет балансы және бюджет тапшылығын қарастыру;
- мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымын;
- Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджетін жетілдіру жолдары мен 2009-2011 жылдарға арналған үш жылдық бюджетті жоспарлау бағдарламасының маңыздылығыны ашу;
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгiзiледi.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады.
Жұмыстың тақырыбы өте өзекті болып келеді, өйткені объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория ретінде көрінеді.
Курстық жұмыстың мақсаты - мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін көрсету. Бұл мақсатқа жету үшін біз мына міндеттерді орындауымыз керек:
- мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін;
- бюджет жүйесі және бюджет құрылысын талдау;
- бюджет балансы және бюджет тапшылығын қарастыру;
- мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымын;
- Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджетін жетілдіру жолдары мен 2009-2011 жылдарға арналған үш жылдық бюджетті жоспарлау бағдарламасының маңыздылығыны ашу;
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгiзiледi.
1. 1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі 2008 ж.
2. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. (Салық Кодексi). – Алматы, 2003ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2004. – 448 бет.
4. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2002. – 285с.
5. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2004. – 432 бет.
6. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
7. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М.: Дело. 2003. – 472 с.
8. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 2002. – 252 с.
9. Финансы, денги, кредит. Учебник. Под. ред. О.В. Соколовой. – М: ЮРИСТ, 2002. – 784 с.
10. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
11. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2004. – 131 бет.
12. З.С. Мұхамбетова «Мемлекеттің әлеуметтік аяны рететудегі фискалдық саясаттың маңызы» // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №4, 2008г.
13. Л. Бурлаков «Совершенствовать межбюджетные отношения» // Қаржы-Қаражат, №6, 2008г. 12-17стр.
14. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2007-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
15. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» - Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2008 жылғы 29 тамыз, №754, Астана, Үкімет Үйі.
16. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
17. Қазақстан Республикасының Заңы «2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы».
18. Статистический ежегодник, 2008 год. – 462 стр.
19. Қ.Р. статистика агенттігі «Республика Казахстан», Алматы 2008
20. www.minfin.kz
21. www.google.kz
22. www.kz-today.kz
2. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. (Салық Кодексi). – Алматы, 2003ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2004. – 448 бет.
4. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2002. – 285с.
5. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2004. – 432 бет.
6. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
7. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М.: Дело. 2003. – 472 с.
8. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 2002. – 252 с.
9. Финансы, денги, кредит. Учебник. Под. ред. О.В. Соколовой. – М: ЮРИСТ, 2002. – 784 с.
10. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
11. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2004. – 131 бет.
12. З.С. Мұхамбетова «Мемлекеттің әлеуметтік аяны рететудегі фискалдық саясаттың маңызы» // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №4, 2008г.
13. Л. Бурлаков «Совершенствовать межбюджетные отношения» // Қаржы-Қаражат, №6, 2008г. 12-17стр.
14. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2007-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
15. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» - Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2008 жылғы 29 тамыз, №754, Астана, Үкімет Үйі.
16. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
17. Қазақстан Республикасының Заңы «2008 жылға арналған республикалық бюджет туралы».
18. Статистический ежегодник, 2008 год. – 462 стр.
19. Қ.Р. статистика агенттігі «Республика Казахстан», Алматы 2008
20. www.minfin.kz
21. www.google.kz
22. www.kz-today.kz
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... .5
1.1 Бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы ... ...9
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің атқарылу барысы ..15
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ҮШЖЫЛДЫҚ
ЖОСПАРЛАУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..36
КІРІСПЕ
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді. Осындай орталықтандырылған қаржылардың негізін
мемлекеттік бюджет құрайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады.
Жұмыстың тақырыбы өте өзекті болып келеді, өйткені объективті
бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола отырып, құндық бөліністің
ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды
орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді,
экономикалық категория ретінде көрінеді.
Курстық жұмыстың мақсаты - мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен
рөлін көрсету. Бұл мақсатқа жету үшін біз мына міндеттерді орындауымыз
керек:
- мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін;
- бюджет жүйесі және бюджет құрылысын талдау;
- бюджет балансы және бюджет тапшылығын қарастыру;
- мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымын;
- Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджетін жетілдіру жолдары
мен 2009-2011 жылдарға арналған үш жылдық бюджетті жоспарлау
бағдарламасының маңыздылығыны ашу;
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша
бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн
күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске
асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгiзiледi.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым қаржы саласындағы мемлекеттік
бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну, бюджеттің
функциялары мен қызметтерін талдау, мемлекеттік бюджетті кірістері мен
шығыстарының құрамы мен құрылымын, олардың жіктелуін талдау және осылардың
негізінде 2008-2009 жылдарды мысалға ала отырып бюджеттің кірістері мен
шығыстарын салыстыра талдау болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы міндеттеріме:
• Қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет
ету барысын түсіну;
• Бюджеттің функциялары мен қызметтерін талдау;
• Қазақстанның мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары негізінде
жан-жақты талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын
шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала
отырып талдау;
• Әлеуметтік саланың дамытудағы бюджеттің маңыздылығы мен дамыту
қызметтеріне тоқталу;
• Салықты жетілдіру негізінде мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің
қалыптасу көздерін табу және олардың нысандары мен жетілдіру әдістерін
жазу болып табылады.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
1.1 Бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Бюджет - мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұныны құрайды. 3, 208 б
Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық
бюджет.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік
қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс
қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік
емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30 %, жалпы ішкі өнімнің 10 % бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет
Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды
орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып
салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар - халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған от бастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жұмыс істеп тұруы.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық кәсіпорындармен және ұжымдармен етене байланысқан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы-шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік - аумақтық
бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастары мен
байланысының ұйымдық нысандары бюджет құқықтарының жиынтығы - бюджет
құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттік
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді.
Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен оның аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да – жерлердің
(ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде - федерация
субъектілерінің бюджеттері);
жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және
тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды.
Қазақстан жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50 % тиді, оның 35 %
республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15 % жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Сурет-1 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
Қазақстан республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитті пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқасы),
аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда) бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.
Сурет-2 – Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады. 4, 187 б
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекетік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті
көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтылығы, нақтылығы
және жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың
дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым
толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік
алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтардың
берілуімен байланысты бұл қағидат әлсіреді. Бюджеттердің бірлігі ел
аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы жүйесінің өмір
сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде көрінеді. Бұл қағидат
бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен ұйымдастырылуының бірлігіне, оның
әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді.
Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапының бюджеттік
қаражаттардың қозғалысына тиімді бақылауды белгілеу болып табылады. Бюджет
жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және
ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық
және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы
барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі
бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ
ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да
негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлудің
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қаматамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Сонымен бірге бюджеттердің барлық
түрлерінің шығыстары осы аумақтың (аймақтың) әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы (толымдылығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын
шоғырландыруды, әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республикасының
салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның
ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық
тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде міндетті және толық көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың - зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Нақтылық қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылық қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шыншыл көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялығы бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдегі адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен
салықтар, алымдар арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық
жүргізу субъектілерінің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы
хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті
заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары
үшін міндетті болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп
баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының
көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі
және оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту,
қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және "Бюджет жүйесі туралы", "Жергілікті өкілді және атқарушы органдар
туралы", "Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы"
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Төменгі-жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеуінің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.
Барлық деңгейлер бюджеттерінің теңгерімділігі бюджет-қаржы саясатының
қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде
билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін
белгілеуі мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады:
мемлекеттік қарыздар шығару;
кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу - ағымдағы қаржы
жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша (қорғалатындарынан
басқа) белгілі бір пайызға ммлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету-
пайдаланылады.
Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламенті мен биліктің жергілікті
органдары анықтап, бекітеді.
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің атқарылу барысы
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
табылады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді; шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Бюджет кірістерінің негізгі көзі салықтар немесе оларға барабар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттiң құрылымы мынадай
бөлiмдерден тұрады:
1) кiрiстер: 1
• салықтық түсiмдер;
• салықтық емес түсiмдер;
• негiзгi капиталды сатудан түскен түсiмдер;
• ресми трансферттер түсiмдерi;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттiк кредит беру:
• бюджеттiк кредиттер;
• бюджеттiк кредиттердi өтеу;
5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
• қаржы активтерiн сатып алу;
• мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер;
6) бюджет тапшылығы (профицитi);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):
• қарыздар түсiмi;
• қарыздарды өтеу;
• бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кiрiстерi салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттiң қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы
Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес
бюджетке eceптелуге тиiстi ақша бюджет кiрiстерi болып табылады. Салықтық
түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгiленген салықтар
және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден тұрады.
Баршамызға белгiлi елiмiздiң салық жүйесi бiршама өзгерiстерге ұшырап,
дамып және нығайып келедi. Бұл орайда 2003 жылдың 1-шi қаңтарынан iске
қосылған Салық Кодексiне байланысты салық салу iсiнде көптеген өзгерiстер
мен жаңалықтар енгiзiлдi. 2
2002 жылдың 12 маусымында Жаңа салық Кодексi қабылданып, 2003 жылдың 1-
шi қаңтарынан бастап ол iске қосыла бастады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттiк
баж, 4 кедендiк алым белгiлендi.
Жаңа Салық Кодексi 2003 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстанда мынадай
салықтар енгiзiлдi:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы. 2
Осы Салық Кодексiндегi 13 түрлi алымдарға:
• заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасаған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• радиоэлекторндық құралдары және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• механикалық көлiк құралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• автакөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
• аукциондардан алынатын алым;
• елтаңбалық алым;
• жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
• телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожилiк спектiрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым. 2
Салық Кодексiндегi төлемақыларға:
• жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• қоршаған ортаның ластанғаны үшiн төлемақы;
• жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• радиожилiк спектерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер –
салықтар. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi
салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 2-шi кестеден көре аламыз.
Кесте 2
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi салықтық
түсiмдердiң үлес салмағы 18
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Мемлекеттiк бюджет 242,7 279,4 304,1 393,0 587,0 746,9 7961,4
кiрiсi (млрд. теңге)
Оның iшiнде салықтық 178,1 204,1 215,6 330,3 524,1 670,0 7300,6
түсiмдер
Салық түсiмердiң 73,4 73,0 70,9 89,0 89,3 92,5 91,7
мемлекеттiң
бюджетiндегi үлесi %
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
18
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Оны келесі 3-ші кестеден көре аламыз: 18
3-кесте. 2001-2008 жж. Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы, (%)
Табыстар 2001 2002 2003
Табыстар 1004566 1286734 2098511
Салық түсімдері 947251 1186137 1998314
одан:
корпорациялық табыс салығы 272632 382814 834332
қосылған құн салығы 231338 242955 343926
акциздер 26986 29913 33416
жеке табыс салығы 93281 98535 122999
әлеуметтік салық 157676 167995 197300
Салықтан тыс түсімдер 44813 81500 66016
Капиталмен жасалатын операциялардан түскен
табыс 12502 19096 34182
Алынған ресми трансферттер 0 0 0
Кредиттерді қайтару 17690 18390 11351
Шығындар 971959 1287938 1946128
одан:
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету
қорғаныс 62287 83587 103786
қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 47483 58011 78663
білім беру 91593 118564 152904
денсаулық сақтау 148989 190748 256935
әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік 89781 131183 185456
көмек
мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық 239229 272333 345356
кеңістік
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық 33788 43949 57076
отын-энергетикалық кешен 34544 69058 118326
ауыл, су, орман және балық шаруашылығы, 5596 21319 24839
балық аулау, аңшылық
және қоршаған ортаны қорғау
өнеркәсіп және құрылыс 44658 64520 64560
көлік және байланыс 3896 2353 5215
өзгелері 82113 104587 119476
борышты өтеуге қызмет көрсету 37067 40978 33933
ресми трансферттер 35437 34970 30344
Бюджеттік кредиттер 12497 9310 369258
Тапшылық (-), профицит (+) 41447 35611 18590
-46183 -18697 46662
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап
отыр ( қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы,
әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.). Салықтық түсімдер жылдан
жылға өсіп келе жатыр. Ал шығындардың көбісі әлеуметтік көмекке жұмсалып
отыр. Кестеден көрініп тұрғандай, бюджеттік кредиттер жылдан жылға азайып
келе жатыр.
Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомствовалық сыныптама
қарастырылады. Функционалдық сыныптама қызмет түрлерінің, шаралардың және
бюджет қатынастары қатысушыларының кең көлемді сипататмасы болып табылады.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстара бес бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ; ішкі функция; мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама.
Шығыстардың экономикалық сыныптамасы оларды экономикалық белгілері
бойынша төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат
мыналарды қамтиды: ағымдағы шығыстар, күрделі шығыстар, кредит беру,
қаржыландыру. Сынып, ішкі сынып және ерекшелік шығыстардың арналымы мен
сипатын нақтылай түседі, мысалы, ағымдағы шығыстарда: тауарлар мен
қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығындар – жұмысшылар мен қызметкерлердің
жалақысы – жұмысшылар мен қызметкерлердің негізгі жалақысы.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары ҚР-ның Бюджет Кодексі бойынша келесілерден
тұрады: 1
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк саясатты iске
асыру мақсатында (мемлекеттiк органдардың өздерiнiң тұтынуына арналмаған)
өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк
органдардың ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес жеке
тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) субсидиялар - мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер болып
табылмайтын шаруа (фермер) қожалықтары мен заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... .5
1.1 Бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы ... ...9
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің атқарылу барысы ..15
2.2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ҮШЖЫЛДЫҚ
ЖОСПАРЛАУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..36
КІРІСПЕ
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді. Осындай орталықтандырылған қаржылардың негізін
мемлекеттік бюджет құрайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады.
Жұмыстың тақырыбы өте өзекті болып келеді, өйткені объективті
бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола отырып, құндық бөліністің
ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды
орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді,
экономикалық категория ретінде көрінеді.
Курстық жұмыстың мақсаты - мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен
рөлін көрсету. Бұл мақсатқа жету үшін біз мына міндеттерді орындауымыз
керек:
- мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін;
- бюджет жүйесі және бюджет құрылысын талдау;
- бюджет балансы және бюджет тапшылығын қарастыру;
- мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымын;
- Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджетін жетілдіру жолдары
мен 2009-2011 жылдарға арналған үш жылдық бюджетті жоспарлау
бағдарламасының маңыздылығыны ашу;
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң қайтарымды негiзде ақша
бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейiн
күшiн жояды.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына
арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен
толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың оларды iске
асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгiзiледi.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым қаржы саласындағы мемлекеттік
бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну, бюджеттің
функциялары мен қызметтерін талдау, мемлекеттік бюджетті кірістері мен
шығыстарының құрамы мен құрылымын, олардың жіктелуін талдау және осылардың
негізінде 2008-2009 жылдарды мысалға ала отырып бюджеттің кірістері мен
шығыстарын салыстыра талдау болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы міндеттеріме:
• Қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет
ету барысын түсіну;
• Бюджеттің функциялары мен қызметтерін талдау;
• Қазақстанның мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары негізінде
жан-жақты талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын
шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала
отырып талдау;
• Әлеуметтік саланың дамытудағы бюджеттің маңыздылығы мен дамыту
қызметтеріне тоқталу;
• Салықты жетілдіру негізінде мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің
қалыптасу көздерін табу және олардың нысандары мен жетілдіру әдістерін
жазу болып табылады.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
1.1 Бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Бюджет - мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұныны құрайды. 3, 208 б
Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық
бюджет.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік
қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс
қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік
емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекет заңдарының бірі болып табылады
(мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң).
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30 %, жалпы ішкі өнімнің 10 % бөлінеді және қайта бөлінеді. Бюджет
Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік күштерді неғұрлым ұтымды
орналастырудың, экономика мен мәдениетті көтерудің талаптарын ескере отырып
салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
Әлеуметтік саясаттағы басымдықтар - халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған от бастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жұмыс істеп тұруы.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық кәсіпорындармен және ұжымдармен етене байланысқан.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы-шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түсуде.
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың
барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде
аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік - аумақтық
бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды
және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің
жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру, оларды
теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара
қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қатынастары мен
байланысының ұйымдық нысандары бюджет құқықтарының жиынтығы - бюджет
құрылысын құрайды.
Дүние жүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттік
құрылысына, аумақтық-әкімшілік бірлігіне, экономиканың даму деңгейіне және
нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен
ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді.
Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен оның аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да – жерлердің
(ландтардың), Канадада - провинциялардың, Ресейде - федерация
субъектілерінің бюджеттері);
жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы бойынша
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және
тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды.
Қазақстан жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас
республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік
бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық
және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық бюджеттен, 15
одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік
бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50 % тиді, оның 35 %
республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15 % жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Сурет-1 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
Қазақстан республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет - бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитті пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджеттер, қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқасы),
аудандардың (қаладағы аудандарды қоспағанда) бюджеттері.
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.
Сурет-2 – Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады. 4, 187 б
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекетік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті
көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтылығы, нақтылығы
және жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың
дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым
толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік
алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтардың
берілуімен байланысты бұл қағидат әлсіреді. Бюджеттердің бірлігі ел
аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы жүйесінің өмір
сүруінде, мемлекет шығыстарының біркелкілігінде көрінеді. Бұл қағидат
бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен ұйымдастырылуының бірлігіне, оның
әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланысына кепілдік береді.
Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапының бюджеттік
қаражаттардың қозғалысына тиімді бақылауды белгілеу болып табылады. Бюджет
жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және
ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық
және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы
барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі
бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ
ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да
негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай құқықтық негізбен, Қаржы министрлігі
бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен, ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлудің
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қаматамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын құқықтар белгіленген. Сонымен бірге бюджеттердің барлық
түрлерінің шығыстары осы аумақтың (аймақтың) әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы (толымдылығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын
шоғырландыруды, әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдері мен
шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республикасының
салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның
ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардан алынатын түсімдердің толық
тізбесінің және шығыстарының бюджеттерде міндетті және толық көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының
барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік
қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму тенденциясын, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың - зейнетақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Нақтылық қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарын, сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылық қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шыншыл көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылық дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялығы бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдегі адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен
салықтар, алымдар арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық
жүргізу субъектілерінің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады.
Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық
төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы
хабардар болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасының бюджеті
заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары
үшін міндетті болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп
баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының
көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі
және оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту,
қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және "Бюджет жүйесі туралы", "Жергілікті өкілді және атқарушы органдар
туралы", "Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы"
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Төменгі-жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеуінің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.
Барлық деңгейлер бюджеттерінің теңгерімділігі бюджет-қаржы саясатының
қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде
билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін
белгілеуі мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады:
мемлекеттік қарыздар шығару;
кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу - ағымдағы қаржы
жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша (қорғалатындарынан
басқа) белгілі бір пайызға ммлекеттің шығыстарын үйлесімді төмендету-
пайдаланылады.
Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламенті мен биліктің жергілікті
органдары анықтап, бекітеді.
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮРДІСІ
2.1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің атқарылу барысы
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
табылады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді; шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Бюджет кірістерінің негізгі көзі салықтар немесе оларға барабар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттiң құрылымы мынадай
бөлiмдерден тұрады:
1) кiрiстер: 1
• салықтық түсiмдер;
• салықтық емес түсiмдер;
• негiзгi капиталды сатудан түскен түсiмдер;
• ресми трансферттер түсiмдерi;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттiк кредит беру:
• бюджеттiк кредиттер;
• бюджеттiк кредиттердi өтеу;
5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
• қаржы активтерiн сатып алу;
• мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер;
6) бюджет тапшылығы (профицитi);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):
• қарыздар түсiмi;
• қарыздарды өтеу;
• бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кiрiстерi салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттiң қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы
Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес
бюджетке eceптелуге тиiстi ақша бюджет кiрiстерi болып табылады. Салықтық
түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгiленген салықтар
және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден тұрады.
Баршамызға белгiлi елiмiздiң салық жүйесi бiршама өзгерiстерге ұшырап,
дамып және нығайып келедi. Бұл орайда 2003 жылдың 1-шi қаңтарынан iске
қосылған Салық Кодексiне байланысты салық салу iсiнде көптеген өзгерiстер
мен жаңалықтар енгiзiлдi. 2
2002 жылдың 12 маусымында Жаңа салық Кодексi қабылданып, 2003 жылдың 1-
шi қаңтарынан бастап ол iске қосыла бастады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан
Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттiк
баж, 4 кедендiк алым белгiлендi.
Жаңа Салық Кодексi 2003 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстанда мынадай
салықтар енгiзiлдi:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы. 2
Осы Салық Кодексiндегi 13 түрлi алымдарға:
• заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жеке кәсiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және олармен жасаған мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• радиоэлекторндық құралдары және жиiлiгi жоғары құрылғыларды
мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• механикалық көлiк құралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• теңiз, өзен кемелерi мен шағын көлемдi кемелердi мемлекеттiк тiркегенi
үшiн алым;
• азаматтық әуе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• дәрi-дәрмек құралдарын мемлекеттiк тiркегенi үшiн алым;
• автакөлiк құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
• аукциондардан алынатын алым;
• елтаңбалық алым;
• жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
• телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожилiк спектiрiн
пайдалануға рұқсат беру үшiн алым. 2
Салық Кодексiндегi төлемақыларға:
• жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• жер бетiндегi көздердiң су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• қоршаған ортаның ластанғаны үшiн төлемақы;
• жануарлар дүниесiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• радиожилiк спектерiн пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• кеме жүретiн су жолдарын пайдаланғаны үшiн төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшiн төлемақы.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер –
салықтар. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi
салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 2-шi кестеден көре аламыз.
Кесте 2
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi салықтық
түсiмдердiң үлес салмағы 18
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Мемлекеттiк бюджет 242,7 279,4 304,1 393,0 587,0 746,9 7961,4
кiрiсi (млрд. теңге)
Оның iшiнде салықтық 178,1 204,1 215,6 330,3 524,1 670,0 7300,6
түсiмдер
Салық түсiмердiң 73,4 73,0 70,9 89,0 89,3 92,5 91,7
мемлекеттiң
бюджетiндегi үлесi %
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
18
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Оны келесі 3-ші кестеден көре аламыз: 18
3-кесте. 2001-2008 жж. Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы, (%)
Табыстар 2001 2002 2003
Табыстар 1004566 1286734 2098511
Салық түсімдері 947251 1186137 1998314
одан:
корпорациялық табыс салығы 272632 382814 834332
қосылған құн салығы 231338 242955 343926
акциздер 26986 29913 33416
жеке табыс салығы 93281 98535 122999
әлеуметтік салық 157676 167995 197300
Салықтан тыс түсімдер 44813 81500 66016
Капиталмен жасалатын операциялардан түскен
табыс 12502 19096 34182
Алынған ресми трансферттер 0 0 0
Кредиттерді қайтару 17690 18390 11351
Шығындар 971959 1287938 1946128
одан:
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету
қорғаныс 62287 83587 103786
қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 47483 58011 78663
білім беру 91593 118564 152904
денсаулық сақтау 148989 190748 256935
әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік 89781 131183 185456
көмек
мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық 239229 272333 345356
кеңістік
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық 33788 43949 57076
отын-энергетикалық кешен 34544 69058 118326
ауыл, су, орман және балық шаруашылығы, 5596 21319 24839
балық аулау, аңшылық
және қоршаған ортаны қорғау
өнеркәсіп және құрылыс 44658 64520 64560
көлік және байланыс 3896 2353 5215
өзгелері 82113 104587 119476
борышты өтеуге қызмет көрсету 37067 40978 33933
ресми трансферттер 35437 34970 30344
Бюджеттік кредиттер 12497 9310 369258
Тапшылық (-), профицит (+) 41447 35611 18590
-46183 -18697 46662
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап
отыр ( қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы,
әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.). Салықтық түсімдер жылдан
жылға өсіп келе жатыр. Ал шығындардың көбісі әлеуметтік көмекке жұмсалып
отыр. Кестеден көрініп тұрғандай, бюджеттік кредиттер жылдан жылға азайып
келе жатыр.
Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомствовалық сыныптама
қарастырылады. Функционалдық сыныптама қызмет түрлерінің, шаралардың және
бюджет қатынастары қатысушыларының кең көлемді сипататмасы болып табылады.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстара бес бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ; ішкі функция; мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама.
Шығыстардың экономикалық сыныптамасы оларды экономикалық белгілері
бойынша төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат
мыналарды қамтиды: ағымдағы шығыстар, күрделі шығыстар, кредит беру,
қаржыландыру. Сынып, ішкі сынып және ерекшелік шығыстардың арналымы мен
сипатын нақтылай түседі, мысалы, ағымдағы шығыстарда: тауарлар мен
қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығындар – жұмысшылар мен қызметкерлердің
жалақысы – жұмысшылар мен қызметкерлердің негізгі жалақысы.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары ҚР-ның Бюджет Кодексі бойынша келесілерден
тұрады: 1
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк саясатты iске
асыру мақсатында (мемлекеттiк органдардың өздерiнiң тұтынуына арналмаған)
өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк
органдардың ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес жеке
тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) субсидиялар - мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер болып
табылмайтын шаруа (фермер) қожалықтары мен заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz