Қазақстан Республикасының мемлекет нысандарының жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Мемлекет нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Мемлекет нысандары және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының нысандарының жүйесі ... ... ... ... 17
2.1. Қазақстан Республикасының нысандары құрылымы ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Қазақстанның мемлекеттік әр.түрлі жүйесінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
І Тарау. Мемлекет нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Мемлекет нысандары және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .8
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының нысандарының жүйесі ... ... ... ... 17
2.1. Қазақстан Республикасының нысандары құрылымы ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Қазақстанның мемлекеттік әр.түрлі жүйесінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Мемлекет нысандары – саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару нысанын, мемлекеттік ұйымдастыру нысандарын және саяси режимді қосып алады.
Егер «мемлекеттің негізі» санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге байланысты екенін белгілесе, «мемлекет нысаны» санаты – қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әр түрлі аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда қоғамдағы саяси өмірдің өзі, мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Осы тұрғыдан келгенде еліміз тәуелсіздік алған кезден (1991 жылдың желтоқсаны) бастап мемлекеттігімізді жаңадан құру барысында оны басқару жүйесі өзгермелі жағдайларға жиі ұшырағаны өзінен-өзі түсінікті. Міне, осы өзгерістердің негізі болған – экономикалық тоқырау жағдайынан шығу кезеңдері, шаруашылық жүргізудің жаңа нарықтық үлгісінің орнығуы және де әлеуметтік-экономикалық өсу қарқынының тұрақтылығына қол жеткізу проблемаларын шешу барысында Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні органдар жүйесі мен міндеттері осы аталған курстық жұмыстың негізі болып табылады.
Мемлекеттің пайда болу үрдісінің негізінде адамдардың қажеттіліктерді қанағаттандырудан туындайтын іс-әрекеттерінің сан түрге бөліну және көбею заңы жатыр. Еңбекті не іс-әрекеттің осындай сан-салаға таралуы қоғамдағы адамдар арасындағы еңбек бөлінісіне, кәсіптің қалыптасуына, мамандықтың тууына, біліктіліктің, дағдының, әдеттің нәтижесінде еңбектің белгілі бір түрімен айналысатын адамдардың үлкен топтары қалыптаса бастады. Адамдар арасында әлеуметтік теңсіздік біртіндеп ұлғая түсіп, қоғам барынша күрделеніп, оны басқаруды қалыптастырудың қажеттілігі туды. Сөйтіп, қоғамық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің, бай мен кедей сияқты таптардың қалыптасуы, көшпеліліктен отырықшылыққа ауысу, аумақтың анықталуы сияқты құбылыстар мемлекеттің пайда болу қажеттілігін туғызды. Жоғарыда айтылған әлеуметтік факторлармен қоса мемлекеттің пайда болуының демографиялық, психологиялық, геосаяси, жағрапиялық, этникалық т.б. сияқты факторлары бар.жер шарындағы елдердің табиғи-жағрапиялық, мәдени, діни, салт пен сана, дәстүрлерінің ерекшеліктеріне байланысты мемлекеттің қалыптасуы бірнеше жолдармен жүзеге асырылды. Осындай мемлекеттің қалыптасуының үш жолы қалыптасты: 1) шығыстық жол; 2) батыстық жол және 3) аралас жол.
Егер «мемлекеттің негізі» санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге байланысты екенін белгілесе, «мемлекет нысаны» санаты – қоғамда кім және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әр түрлі аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда қоғамдағы саяси өмірдің өзі, мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Осы тұрғыдан келгенде еліміз тәуелсіздік алған кезден (1991 жылдың желтоқсаны) бастап мемлекеттігімізді жаңадан құру барысында оны басқару жүйесі өзгермелі жағдайларға жиі ұшырағаны өзінен-өзі түсінікті. Міне, осы өзгерістердің негізі болған – экономикалық тоқырау жағдайынан шығу кезеңдері, шаруашылық жүргізудің жаңа нарықтық үлгісінің орнығуы және де әлеуметтік-экономикалық өсу қарқынының тұрақтылығына қол жеткізу проблемаларын шешу барысында Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні органдар жүйесі мен міндеттері осы аталған курстық жұмыстың негізі болып табылады.
Мемлекеттің пайда болу үрдісінің негізінде адамдардың қажеттіліктерді қанағаттандырудан туындайтын іс-әрекеттерінің сан түрге бөліну және көбею заңы жатыр. Еңбекті не іс-әрекеттің осындай сан-салаға таралуы қоғамдағы адамдар арасындағы еңбек бөлінісіне, кәсіптің қалыптасуына, мамандықтың тууына, біліктіліктің, дағдының, әдеттің нәтижесінде еңбектің белгілі бір түрімен айналысатын адамдардың үлкен топтары қалыптаса бастады. Адамдар арасында әлеуметтік теңсіздік біртіндеп ұлғая түсіп, қоғам барынша күрделеніп, оны басқаруды қалыптастырудың қажеттілігі туды. Сөйтіп, қоғамық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің, бай мен кедей сияқты таптардың қалыптасуы, көшпеліліктен отырықшылыққа ауысу, аумақтың анықталуы сияқты құбылыстар мемлекеттің пайда болу қажеттілігін туғызды. Жоғарыда айтылған әлеуметтік факторлармен қоса мемлекеттің пайда болуының демографиялық, психологиялық, геосаяси, жағрапиялық, этникалық т.б. сияқты факторлары бар.жер шарындағы елдердің табиғи-жағрапиялық, мәдени, діни, салт пен сана, дәстүрлерінің ерекшеліктеріне байланысты мемлекеттің қалыптасуы бірнеше жолдармен жүзеге асырылды. Осындай мемлекеттің қалыптасуының үш жолы қалыптасты: 1) шығыстық жол; 2) батыстық жол және 3) аралас жол.
1. Мемлекет: мәні, белгілері, негіздері // Баққұлов., Құқық негіздері Оқулық,-Алматы,2004.-248 бет;
2. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәніды ұйымдастыру// Оспанов., Құқық негіздері.2бас.,-Алматы: Жеті Жарғы,2007.-304 бет;
3. Қазіргі Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың адам дамуындағы ролі// Адам дамуы,-Алматы,2003;
4. Сущность гоударственного управления// Атаманчук., Теория государственного управления: курс лекции.-М.: Юрид.лит.,1997.-400стр;
5. ҚР-ның Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні механизмі//ҚР Конституциясы,1995;
6. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030//Мемлекеттік басшысының Қазақстан халқына Жолдауы-қазан,1997;
7. О местном государственном управлении в РК. Закон РК от 23 января 2001 года, №148//Казахстанская правда-2001.-30 января;
8. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәніды реформалау// Ақиқат,2008,№ 12;
9. Қазақстан бүгінде...//Сартаев., «Тәуелсіз Қазақстан»-2009;
10. Реформирование системы государственного управления. Зарубежный опыт и Казахстан.// научное издание.-Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005;
11. Н.Ә. Назарбаев, ХХІ ғасыр тоғысында.-Алмтаты,1996;
12. М.С. Әшімбаев, Формиравание института президенства в ходе политического транзита в Казахстане// http//centrasia.com;
13. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы// http// www.akorda.kz;
2. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәніды ұйымдастыру// Оспанов., Құқық негіздері.2бас.,-Алматы: Жеті Жарғы,2007.-304 бет;
3. Қазіргі Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың адам дамуындағы ролі// Адам дамуы,-Алматы,2003;
4. Сущность гоударственного управления// Атаманчук., Теория государственного управления: курс лекции.-М.: Юрид.лит.,1997.-400стр;
5. ҚР-ның Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні механизмі//ҚР Конституциясы,1995;
6. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030//Мемлекеттік басшысының Қазақстан халқына Жолдауы-қазан,1997;
7. О местном государственном управлении в РК. Закон РК от 23 января 2001 года, №148//Казахстанская правда-2001.-30 января;
8. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәніды реформалау// Ақиқат,2008,№ 12;
9. Қазақстан бүгінде...//Сартаев., «Тәуелсіз Қазақстан»-2009;
10. Реформирование системы государственного управления. Зарубежный опыт и Казахстан.// научное издание.-Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005;
11. Н.Ә. Назарбаев, ХХІ ғасыр тоғысында.-Алмтаты,1996;
12. М.С. Әшімбаев, Формиравание института президенства в ходе политического транзита в Казахстане// http//centrasia.com;
13. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы// http// www.akorda.kz;
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Мемлекет
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..4
1. Мемлекет нысандары және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының нысандарының
жүйесі ... ... ... ... 17
2.1. Қазақстан Республикасының нысандары құрылымы ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Қазақстанның мемлекеттік әр-түрлі жүйесінің
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Мемлекет нысандары – саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару
нысанын, мемлекеттік ұйымдастыру нысандарын және саяси режимді қосып алады.
Егер мемлекеттің негізі санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты – қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әр түрлі
аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда қоғамдағы саяси өмірдің өзі,
мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Осы тұрғыдан келгенде еліміз тәуелсіздік алған кезден (1991 жылдың
желтоқсаны) бастап мемлекеттігімізді жаңадан құру барысында оны басқару
жүйесі өзгермелі жағдайларға жиі ұшырағаны өзінен-өзі түсінікті. Міне, осы
өзгерістердің негізі болған – экономикалық тоқырау жағдайынан шығу
кезеңдері, шаруашылық жүргізудің жаңа нарықтық үлгісінің орнығуы және де
әлеуметтік-экономикалық өсу қарқынының тұрақтылығына қол жеткізу
проблемаларын шешу барысында Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні органдар жүйесі мен міндеттері осы аталған курстық жұмыстың негізі
болып табылады.
І Тарау. Мемлекет нысандары
Мемлекет нысандары және оның жіктелуі
Мемлекеттің пайда болу үрдісінің негізінде адамдардың қажеттіліктерді
қанағаттандырудан туындайтын іс-әрекеттерінің сан түрге бөліну және көбею
заңы жатыр. Еңбекті не іс-әрекеттің осындай сан-салаға таралуы қоғамдағы
адамдар арасындағы еңбек бөлінісіне, кәсіптің қалыптасуына, мамандықтың
тууына, біліктіліктің, дағдының, әдеттің нәтижесінде еңбектің белгілі бір
түрімен айналысатын адамдардың үлкен топтары қалыптаса бастады. Адамдар
арасында әлеуметтік теңсіздік біртіндеп ұлғая түсіп, қоғам барынша
күрделеніп, оны басқаруды қалыптастырудың қажеттілігі туды. Сөйтіп, қоғамық
еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің, бай мен кедей сияқты таптардың
қалыптасуы, көшпеліліктен отырықшылыққа ауысу, аумақтың анықталуы сияқты
құбылыстар мемлекеттің пайда болу қажеттілігін туғызды. Жоғарыда айтылған
әлеуметтік факторлармен қоса мемлекеттің пайда болуының демографиялық,
психологиялық, геосаяси, жағрапиялық, этникалық т.б. сияқты факторлары
бар.жер шарындағы елдердің табиғи-жағрапиялық, мәдени, діни, салт пен сана,
дәстүрлерінің ерекшеліктеріне байланысты мемлекеттің қалыптасуы бірнеше
жолдармен жүзеге асырылды. Осындай мемлекеттің қалыптасуының үш жолы
қалыптасты: 1) шығыстық жол; 2) батыстық жол және 3) аралас жол.
Ежелгі Шығыста мемлекеттің пайда болуы қауымдастық мүшелерін,
тұрғындарды сумен қамтамасыз етуге арналған жұмыстарды ұйымдастыруға
бағытталған қажеттіліктен туындады. Шығыс елдерінде алғашқы қауымдық
құрылыстың ыдырау кезеңінде ірі су каналдарын қазу, суармалы ирригациялық
жүйелер құру, құрғақшылықпен күресу, дамбалар салу, суармалы егістікті
жетілдіру сияқты ірі де күрделі ирригациялық жұмыстар жүргізу керек болды.
Бұндай аса ауыр жұмысты іске асыру жекелеген отбасы немесе бір
қауымдастықтың қолынан келмейтін еді. Міне осы күрделі істерді жүзеге асыру
үшін арнаулы басқару аппараты қажет болды. Ол аппарат жетіле келе
мемлекетке айналды. Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу
себептеріне:
- ірі ирригациялық жүйелерді салу;
- оны іске асыру үшін құралдаржы, жұмысшыларды жүйелі топтастыру,
ұйымдастыру;
- атқарылатын жұмыстарды бір орталықтан басқару жатады.
Батыс елдерінде мемлекет алғашқы қауымдық қоғамның ыдырап, жеке
меншіктің, мүлікті теңсіздіктің және таптардың қалыптасуы нәтижесінде пайда
болды.
Мемлекеттің пайда болуының аралас жолы рулық, тайпалық құрылыстан ерте
феодалдық мемлекетке бірден өткен елдерге тән. [1,4]
Теологиялық теория мемлекетті мақсаты мен мәні жер бетінде құдай
патшалығындағы сияқты тәртіп пен үйлесімділік, жүйелілк, татулық, бірлік
орнату болып табылатын құдайлық кәсіп танылды. Биліктің барлығы құдайдан
тарайды. Құдай барлық жер бетіндегі барлық тіршілік атаулының, оның ішінде
мемлекеттің де жаратушысы. Ал құдай жаратқан жаратылыстың сыры секілді
мемлекеттің де мәнін түсіну мүмкін емес. Сондықтан құдай жаратқан дүниеге,
мемлекетке және билікке шүбә келтірмей, күмәнданбай, оларға мойынсұнып
қараған дұрыс. Теократиялық теория өзінен-өзі қялдың барысында пайда бола
қойған жоқ. Оның қалыптасуының өзіндік алғышарттары бар. Адамзат тарихында
пайда болған ең алғашқы мемлекеттер діни сипатта болып оны басқаруға діни
қызметкерлер – абыздар тікелей араласқан. Мемлекеттің құдайлық негізі оның
беделін нығайтып, шешіміне міндеттілік берді. Мысалы ежелгі Вавилон патшасы
Хаммурапидің заңдарында патшаның билігін құдай жаратқан, патша билігі
құдайдан деп көрсетілген. Жалпы, биліктің құдайдан таралғаны жайындағы
пікірлер барлық діндерге тән.
Мемлекеттің пайда болу жайындағы екінші бір теория ол патриархалдық
теория деп аталады. Теория отбасы руға, ру тайпаларға, тайпалар тайпа
одағына , ал тайпалар одағы белгілі бір мемлекетке бірігіп, нәтижесінде
мемлекет пайда болады деп түсіндіреді. Сондықтан мемлекет үлкен отбасы
сияқты. Мемлекет басшысы монархтың өзінің қол астындағы тұрғындарына
қатынасын, отағасының отбасы мүшелерімен қатынасына ұқсас деп дәлелдейді.
Патриархалдық теорияның негізін қалаушыларға Аристотельді, Конфуцийді және
ХVІІІ ғасырда өмір сүрген ағылшын ойшылы Р.Фильмерді жатқызуға болады.
Мемлекет: ұғымы, мәні, белгілері, нысандары, механизмі, атқаратын
қызметтері. Ғылымға мемлекет терминін алғаш рет итальяндық ойшыл Николло
Макиавелли (1469-1527) енгізген. Оған дейін мемлекет деген ұғымның орнына
республика, корольдік, қалалық қауым, патшалық, ел, басқару,
ат төбеліндей билік сияқты әр түрлі атаулар қолданылып келген.
Мемлекеттің түпкі мәні қандай болса оның ұғымының, белгілерінің,
нысандарының, атқаратын қызметінің мазмұны да сонда болады. Демек, осы
тұрғыдан қарағанда мемлекетті оқып білуді оның мәнін ашып көрсетуден бастау
дұрыс әдіс. Мемлекеттің мәні дегеніміз оның табиғатын, мазмұнын, қызмет ету
мақсатын, қоғамдағы қажеттілігін анықтайтын барынша маңызды, тұрақты ішкі
және сыртқы жақтары мен қасиеттерінің жиынтығы. Мемлекеттің мәнін ашып
көрсетудің екі жолы қалыптасқан: таптық (маркстік-лениндік) және
жалпыәлеуметтік.
Мемлекеттің әлеуметтік мәнін жақтаушылар мемлекет адамзат қоғамына
ортақ, әмбебап, жалпы ұйым болғандықтан ол халықтың барлық топтарының
мүддесін, ешкімге артықшылық, кемшілік жасамйбірдей қорғау керек деген
пікір айтады.
Солардың барлығын ескере келе, бүгінгі таңда мемлекет дегеніміз –
егемендікке ие, құқықтың негізінде, арнайы аппараттың көмегімен елді
басқаруды іске асыратын, заңдандырылған мәжбүрлеу мен күштеу қолдану құқы
бар, қоғамдағы саяси биліктің ұйымдастырылуының ерекше түрпішіні деп айтуға
болады.
Мемлекеттің мәні оның ерекшеліктері мен сипатты белгілерінің
жиынтығынан тұратын мазмұнынан көрінеді. Мемлекеттің қоғамдағы саяси
партиялар, қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар мен институттардан ерекшеленетін
өзіндік бірнеше белгілері бар. Ондай белгілерге мемлекеттің аумағының
болуы, мемлекеттің халқының болуы, мемлекеттік (бұқаралық) билік,
мемлекеттің егемендігі, құқық пен заңдардың барлығы, салық пен салықтық
жүйенің болуы жатады.
Кез келген мемлекеттің өзінің белгілі бір аумағы болады. Аталған
аумақта сол мемлекеттің тұрғындары, халқы шоғырландырылады және осы
аумақтың көлемінде мемлекеттің билігі таралып, іске асырылады. Тек елшілік
аясында немесе басқа да халықаралық келісім арқылы көрсетілген шеңберде
болмаса, бір мемлекеттің аумағында екінші мемлекеттің билігі жүрмейді.
Мемлекеттің екінші бір белгісі ол мемлекеттік (бұқаралық) биліктің
болуы. Биліктің бұқаралық болуы себебі ол, сол мемлекеттің халқы атынан
оның аумағында тұратын елдің, адамдардың барлығына бірдей таратылады.
Бұқаралық билікке мемлекеттік билік пен басқару органдары, мәжбүр ету
аппараттары жатады. Тек мемлекет қана сот, прокуратура, ішкі істер
бөлімдері, әскер, абақты сияқты органдар мен мекемелердің көмегімен
мемлекеттік билікті іске асырады.
Халықаралық құқық теориясына сәйкес мемлекеттің ең негізгі белгілерінің
бірі сол мемлекеттің аумағында тұратын халқының болуы. Мемлекеттік билік
өзінің аумағында тұратын адамдардың арасындағы қоғамдық қатынастарды құқық,
заң арқылы реттеу үшін, сол халыққа арналған құқықтық нормативтік актілерді
қабылдайды. Қабылданған құқықтық нормативтік актілер халықтың барлық
топтарына ортақ және міндетті түрде орындалуға, сақталуға және іске
асырылуға тиіс.
Мемлекеттің тағы бір белгісі ол мемлекетте құқықтың, заңдардың болуы,
құқық пен мемлекеттің ажырамас, тығыз байланысы. Кез келген мемлекет өзінің
саясатын, билігін белгілі бір нормативті актілерді қабылдау арқылы іске
асырады. Құқық пен заңды сол мемлекеттің өзі қабылдап бекітеді және олар
сол мемлекеттің бүкіл іс-әрекетін заңдастыруға көмектеседі, қоғамдағы
тәртіп епн тұрақтылықты, қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілерінің тағы бірі сол мемлекетте салық пен
салық жүйесінің болуы. Салықтар, алымдар, төлемдер – мемлекеттік аппаратты,
қызметкерлерді ұстауға, қоғамның басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға
жұмсалатын мемлекет қазынасына түсетін, қайтарылмайтын, халық табысының бір
бөлігі. Мемлекет халықтан салық алып, оны мемлекеттік аппаратты ұстауға,
қоғам қажеттіліктерін өтеуге жұмсайды. [3,8]
1.2. Мемлекет басқару нысандары
Мемлекет нысандары – саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару
нысанын, мемлекеттік ұйымдастыру нысандарын және саяси режимді қосып алады.
Егер мемлекеттің негізі санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты – қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әр түрлі
аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда қоғамдағы саяси өмірдің өзі,
мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Құқық нысанына – оның құрылымы, әлеуметтік-экономикалық факторлар,
сонымен бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тариха және діни ерекшеліктер,
қоғамның мәдени деңгейінің дамуы әсер етеді.
Мемлекет нысандарының құрамдары (4-кесте):
- Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-
қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының
ерекшеліктеріне байланысты монархиялық және республикалық болып
бөлінеді.
- Мемлекеттік құрылым нысанында – мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық
(біртұтастық), федеративтік және конфедеративтік (достастық)
мемлекеттер жатады;
- Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары
мен әдістерінің жүйесін көрсеседі. Осы ерекшеліктеріне байланысты
демократиялық, антидемократиялық және саяси (мемлекеттік) режимдерге
бөлінеді.
Мемлекет нысанының түрлері
Мемлекеттің жоғары аппаратының
құрылысы, оларды құру
тәсілі,аппараттың бір-бірімен
байланысы
Мемлекеттің әкімшілік-аймақтық және
ұлттық құрылысы, автономиялардың,
өлкелердің бір-бірімен байланысы,
орталық аппаратпен жергілікті
органдардың қарым-қатынасы
Жалпы мемлекетті басқару
тәсілдері, саясаттағы
демократияның деңгейі
1-кесте. Мемлекеттің нысаны
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың нысандары – мемлекет
нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның
органдарының құрылуындағы тәртіпті және олардың тұрғындарымен қарым-
қатынасын сипаттайды (5-кесте).
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен – жалғыз билеуші) – басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады – монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с.).
Монархияның белгілеріне:
- Жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
- Басқаруының уақыты шектеусіз (абсолютті) болады;
- Сайлаушылырдың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік
мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана
монарх болады. Мысалы, қазіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы –
Сауб Аравиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық )
монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші,
басқа мемлекеттік органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу
жүргізу үшін құрылған (Англия, Жапония, Испания, Швеция, Норвегия).
Монархия бірнеше жүз жылдарға созылған уақытта, дүние жүзіндегі
үстемдік құрған басқару нысаны болды. Арнайыланған нысанда, ол бүгінде
сақталып дүние жүзіндегі елдердің үшінші бөлігіне тараған.
Республика (латын сөзінен аударғанда – мемлекеттік, қоғамдық іс) –
басқару нысаны, мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның
билігі сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен
белгіленеді.
Республиканың белгілеріне :
- Өкіметтің сайлануы;
- Белгілі ғана уақытқа сайлау;
- Сайланушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында болады және кімге есеп
береді, осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және
аралас болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина,Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды. Парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Индия, Израиль т.б.) – парламент, аралас
(Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) – Президент пен
Парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, Президент парламенттен тәуелсіз сайланады,
не сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен сайланады және ол бір
мезгілде мемлекеттің дәне үкіметтің басшысы қызметін атқарады. Ол өзі
Үкіметті тағайындайды және оның жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алмайды, ал Президент –
Парламентті таратпайды. Деген мен Парламент қабылданатын заңдардың
көмегімен Президент пен Үкіметтің жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және
бюджетті құрғанда, тағы сондай жағдайларда Президентті жұмысынан аластатуы
мүмкін (әсіресе, ол Конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз
жағынан, заң шығарушы органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқы бар
(латын тілінен – тыйым салу).
Қазақстан Республикасының Президенті (Конституцияның 63-бабы) мына
жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер-
Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламенттің
Палаталары арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттік өкіметтің басқа
тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс
болғанда Парламентті тарата алады.
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы оргганмен құрылады
және ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына
(министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министрдің өзіне жариялауға құқығы бар бар. Президент, мемлекеттік өкімет
органдарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті органдардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы
мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас ( жарты президенттік, жарты парламенттік) республиканың
сипатына үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдында
және парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент
халықпен тікелей сайланады. Мемлекеттің басшысы Президент болып есептеледі.
Ол Үкіметтің басшысын және министрлерді саяси күштердің Парламенттег
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен тексеруге
мүмкіндігі бар, оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да
болады.
Мемлекеттік құрылым нысандары – мемлекет нысанының құрамы, ішкі
құрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлудің жолы, мемлекеттің барлық
органдарының белгілі қарым-қатынастарын, оны құрайтын органдардың бөлігімен
келісімділігін қамтамасыз етеді (6-кесте).
Қазіргі кезде, қауымдастырылған мемлекеттік бірігудің жаңа нысаны
пайда болды, оларды – тәуелсіз мемлекеттер достастығы деп атайды. Мысалға
қазіргі әрекеттегі ТМД мемлекеттерін айтуға болады. Ол құрылымның
конфедерацияға қарағанда түсініксіз жағдайлары көптеу.
Сонымен бірге, жоғарыдағы айтылған мемлекеттер нысандары сияқты
тарихта басқа да арнайыланған мемлекеттер нысандары болған – империялар,
протектараттар және басқалары.
Мысалы, империя - дегенміздің түсінігіне мемлекеттік құрылымдар
жатады, оларды негізгі айырмашылығына – аумағы жағынан кеңдігі, бір
орталықтағы мықты өкімет билігі, орталықтың шет аумақтарымен қарым-
қатынасы, тұрғындардың әр түрлі этникалық және мәдени құрамы. Мысалы,
империялар (Рим, Британия, Ресей) әр түрлі тарихи кезеңдерде пайда болды.
Протекторат – мықты мемлекеттің халі тнашарлау мемлекетке көрсеткен
формальді көмегі, әдеттегідей, ондай мемлекеттер тәуелсіздігін жоғалтады
және жерлері жаулап алынуы мүмкін.
Саяси режим – саяси өкілетті іске асыруға арналған құралдардың,
жолдардың және әдістердің жиынтығы. Берілген кейіптегі мемлекетің негізінде
болатын әр түрлі өзгерістер, ең алдымен оның режимінде көрініп, мемлекеттік
құрылым нысанына және Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні
нысанына тікелей ықпал жасайды. Саяси режим – саяси режимнің динамикалық
(қимылдағы), функционалдық сипаты. саяси режим және саяси жүйе бір-
бірімен тығыз байланыстағы категориялар.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні саласындағы туындайтын
қоғамдық қатынастар әкімшілік құқықтың реттейтін пәні болып табылады.
жалпы басқарудың: 1. машиналар мен технологиялық үрдістерді басқаратын
механикалық; 2. тірі организмдердегі басқарылатын биологиялық; 3.
адамдардың мінез-құлығы мен ұжымдарды басқаратын әлеуметтік басқару сияқты
бірнеше түрлері бар. басқару нақты бір нәтижеге жету мақсатында, екі не
одан да көп адамдардың келісілген іс-әрекеті. Басқару адамзат қоғамында
объективті түрде қалыптасады. сондықтан да басқару алғашқы қауымдық, құл
иеленуші, феодалдық құрылыстардың барлығында болып келген. қоғам дамуы
барысында тек қана басқарудың типі, әдістері, мақсаты және түрпішіндері
өзгеріп отыратындығымен, өмірдің сан-саласын басқару қажеттілігі сақталады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні қоғам дамуының
барысында қоғамдық қатынастарды реттеу мен тікелей практиклық
ұйымдастырудағы атқарушылық және бөлушілік іс-әрекет. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәні барынша кең мағынада, мемлекеттің істерін
басқару, мемлекеттік органдардың барлығының қатынасуымен іске асырылады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні дегеніміз: а) заңдарды
орындау барысындағы іс-әрекеттер; б) объектілер мен адамдарға ағымдағы
өкімдік жасау және олардың орындауға міндетті болып табылатын, заңдық күші
бар нормативтік актілерді қабылдаумен байланысты іс-әрекет.
Барынша тар мағынасында Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні деп экономиканы, әлеуметтік-мәдени, әкімшілік-саяси салаға практикалық
және тікелей басшылық жасауға бағытталған атқару, бөлу, заңдық күші бар,
бір-біріне бағынышты Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні
органдарының іс-әрекетін айтуға болады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қағидаттары –
басқару, басқару аппараты сүйенетін, белгілі бір ереже түрінде қалыптасуы
мүмкін, негізгі басшылық бастамасы. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері
ұғымы, мәнідың қағидалары заңдарда және басқа да заңдық күші бар
нормативтік актілерде беріледі. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні қағидаттары әлеуметтік-құқықтық және ұйымдастырушылық сияқты екі топқа
бөлінеді. Әлеуметтік-құқықтыққа жататындар:
1) жоғарғы мемлекеттік лауазымдар мен органдардың қабылдаған нормативтік
актілерін, жергілікті жерлердің ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге
асыруға мүмкіншілік беретін, демократиялық негізде орталықтанған,
демократиялық орталықтану қағидаты;
2) барлық ұлттар мен этностардың өкілдері Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәніға араласатын тең құқық, кемсітушілікке жол
берілмейтін, ұлттардың теңдігі қағидаты;
3) Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні органдарының іс-
әрекеттері белгілі бір мемлекет көлемінде жоспарланған жоспар,
бағдарлама, стратегия бойынша жүзеге асырылатын жоспарлық қағидат.
Мысалы, Қазақстанда мемлекеттік органдар жұмыстарын жетілдіру
Президенттің Жолдаулары, нұсқаулары, жарғылары және Парламенттің
заңдары арқылы жоспарланып отырады;
4) жариялылық және қоғамдық пікірмен санасып отыру қоғамды
демократияландырудың бір әдісін қамтитын бұқараның, халықтың басқарға
араласуы қағидаты;
5) бұқара халықтың басқаруға араласуын және мемлекеттік органдардың
ұйымдастырылуын, іс-әрекетін реттейтін, халықтың еркін білдіретін
құқықтық нормалардың, заңдылықтың қатаң сақталу қағидаты;
Ұйымдастырушылық қағидаты:
1) Қызметтер мен құзыреттерді жіктеу, реттеу және белгілеу қағидасы;
2) Құзырет шегінде жауаптылық қағидасы;
3) Басқарудағы салалық, салааралық және аумақтық бастамаларды
үйлестіру қағидасы;
4) Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәніда төменгі орган
жоғарғы органға және маманданған бағынушылық бастамаларды үйлестіру
қағидасы;
5) Көпшілік арқылы басқарудың үстемдігі барысында, көпшілік пен жеке
басқару әдістері үйлестіру қағидасы.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні белгілі бір
әдістердің көмегімен іске асырылады. Басқарудың әдістері дегеніміз:
1) Әкімшілік құқық субъектілерінің іс-әрекеттерін ұйымдастыру;
2) Басқару үрдісі барысында туындайтын нақты мәселелерді шешу;
3) Басқарушылардың ықпалына әсер етудің тәсілдері мен әдістері.
Басқарудың төмендегідей субординация және координация сияқты екі
әдісін көрсетуге болады. Субординация әдісінің белгілері:
1) Басқарылушылардың құқықтары мен міндеттері бекіту арқылы тікелей
ықпал ету;
2) Басқару органының міндетті шешудің не нақты мінез-құлық кескінін
анықтаудың тәсілін бір жақты таңдауы;
3) Орындалмағаны үшін әкімшілік ықпал ету шаралары қолданылатын, басқару
актісінің заңды міндеттілігі;
4) Заңнамаларда бекітілген тәртіп бойынша жеке және заңды тұлғалардың
құқықтарын қорғау. Координациялық әдіс әр түрлі органдардың күрделі
мәселені шешуге деген қажеттілігінен көрінеді. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың құқықтық және құқықтық емес секілді екі
түрпішіні бар. Құқықтық түрпішініне:
1) нормативтік құқықтық кескіндерді дайындау және қабылдау;
2) шарт жасау жатады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметтері. Кез
келген әлеуметтік басқарудың түрлері, соның ішінде Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәні да белгілі бір әлеуметтік мақсатты, қызметтерді
(іс-әрекетінің) атқаруға құрылады. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері
ұғымы, мәнідың мақсаты билікті қолында ұстап отырған не билік басындағы
әлеуметтік топтың мүддесіне тәуелді болады. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметі – оның мақсатымен анықталатын
басқарушылық іс-әрекеттің еркін, дара бағыты, түрі. Сонда Мемлекеттік
нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметтері оның мақсаттары мен
міндеттерін іске асырудың құралы боп табылады. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметтері өздерінің пәні, мазмұны және
басқарылып отырылған нысанды сақтаудың және өзгертудің тәсілдері бойынша
бірнеше түрлерге бөлінеді. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні
қызметтерінің жалпы, арнайы және қосымша түрлері бар. Жалпы қызметтеріне
әлеуметтік басқарудың субъектілері мен объектілерінің арасындағы
басқарушылық әрекеттің барлық үрдісінде орын алады. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың жалпы қызметтеріне болжам жасау, жоспарлау,
ұйымдастыру, реттеу, жалпы басшылық, жедел бөлушілік, бақылау, есеп сияқты
іс-әрекеттер жатады.
Болжам жасау дегеніміз ғылым мен әр түрлі зерттеулердің жетістіктеріне
сүйене отырып, үрдістер, құбылыстар не оқиғалардың даму барысындағы
өзгерістерді болжай білуі. Аталған қызмет өзге барлық басқарушылық
қызметтердің сәтті орындалуы үшін маңызды болып табылады.
Жоспарлау белгілі бір іс-әрекет үрдісінің даму барысы мақсатының,
нәтижесінің сандық, сапалы көрсеткіштерінің бағытын анықтау. Жедел не ұзақ
мерзімді бағдарламаларды жасау және оларды материалды, қаржылық, еңбек
байлықтарымен қамтамасыз ету.
Ұйымдастыру басқару мен басқарылатын жүйелерді, қызметкерлерді және
олардың өзара қатынастарын қалыптастыратын басқарудың бір қызметі болып
табылады. Ұйымдастыру дегеніміз түр беру, тәртіпке келтіру, құрылымды
анықтау.
Реттеу белгілі бір іс-әрекет үшін, тәртіп орнату, оның іске асырылуына
және оларға қосымша ықпал жасау болып табылады. Жалпы басшылықты басқарудың
бұйрық, тапсырма, ақыл-кеңес, бағыт-бағдар беру сияқты әрекетінің бағыты
ретінде қарастыруға болады.
Жедел өкімшілік басқарылып отырылған нысанға байланысты жедел түрдегі
тапсырмалар беру.
Бақылау басқарылып отырған нысанның нақты қалпының бұрынғы берілген
қалыпқа сәйкестігін анықтау.
Есеп басқарылып отырған нысанның материалдық мүмкіншіліктерінің сандық
сапасын анықтау. [3,90]
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының нысандары жүйесі
2.1. Қазақстан Республикасының нысандары құрылымы
Нысандарының құрылымы Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы 1995
жылы 30 тамызда қабылданған.
Қазақстандағы қазіргі парламентаризмді Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен Конституциялық комиссия жасады.
Бұл орайда байырғы демократиялық дәстүрлері бар елдердегі парламентаризм
дамуының бай тәжірибесі пайдаланылды.
Қазақстан Парламенті өкілді биліктің бір палаталы органы – Жоғарғы
Кеңестің орнына келді, ол алғашқыда - 1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясы
негізінде, содан кейін 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясы және 1993 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде құрылған еді. Өзі жұмыс
істеген кезде Жоғарғы Кеңес он үш рет сайланды.
1991 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Конституциялық заң мемлекеттік билікті заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу принципін жариялады, бұл
Қазақстандағы парламентаризмді құру жолындағы маңызды қадам болды.
1993 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы Жоғарғы
Кеңесті республиканың бірден-бір заң шығарушы және жоғары өкілді органы
ретінде таныды. Ол өте ауқымды өкілеттіктерге ие болды, мұның өзі
мемлекеттік билікті бөлу принципін жүзеге асыруды, тыю және қарама-қарсылық
жүйесін құруды қиындатты. Сөйтіп, 1993 жылғы Конституцияда мемлекеттік
биліктің ішкі қарама-қайшы құқықтық базасы болды. Соған қарамастан Жоғарғы
Кеңес қабылдаған заңдар жаңа мемлекеттік құқықтық жүйенің негізгі
элементтерінің негізін қалады.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде белгіледі.
Халық өзінің саяси еркін тікелей ғана емес, Парламент арқылы да білдіретін
болды.
Парламент республикалық бюджетті және үкімет пен республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің
атқарылуы туралы есебін бекітеді, бюджетке өзгерістер мен толықтырулар
енгізеді. Парламент үкіметтің Бағдарламасын мақұлдауы немесе кері қайтаруы
және үкіметке сенімсіздік білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Парламенті өз жұмысын сессия өткізу
тәртібімен жүзеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардың, Палаталар
Бюроларының, тұрақты комитеттердің және Палаталардың бірлескен
комиссияларының бірлескен және жеке отырыстарынан тұрады.
Кезекті сессиялар жылына бір рет қыркүйектің бірінші жұмыс күнінен
маусымның соңғы жұмыс күніне дейін өткізіледі. Парламент сессиясы Сенат пен
Мәжілістің бірлескен отырыстарында ашылады және жабылады. Парламент
сессиясын - Республика Президенті, ал ол жоқ болған кезде Мәжіліс Төрағасы
ашады. [14]
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТI (ҚРП) —
Қазақстан Республикасындағы заң шығару қызметiн жүзеге асыратын ең жоғарғы
өкiлдiктi орган. 1995 ж. 30 тамызда бүкiлхалықтық референдуммен қабылданған
ҚР Конституциясына сәйкес Парламент екi рет (1995 ж. және 1999 ж.)
сайланды. Парламенттiң өкiлеттiгi оның бiрiншi сессиясы ашылған сәттен
басталып, жаңадан сайланған Парламенттiң бiрiншi сессиясы жұмысқа кiрiскен
кезден аяқталады. Өкiлеттiк Конституцияда көзделген жағдайлар мен реттерде
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн. Парламенттiң ұйымдастырылуы мен
қызметi, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституц. заңмен
белгiленедi. ҚРП құрылымы тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн екi палатадан:
жоғ. палата — Сенат және төменгі палата — Мәжiлiстен тұрады.
Сенат әрбiр облыстан, респ. мәндегi қаладан және ҚР астанасынан екi
адамнан, тиiстi облыстағы, респ. мәнге ие қаладағы және ел астанасындағы
барлық өкiлеттi органдар депутаттарының бiрлескен отырыстарында сайланатын
депутаттардан құралады. Сенаттың жетi депутатын Парламенттiң өкiлеттiк
мерзiмiне Президент тағайындайды. Сенат депутаттары жанама сайлау негiзiнде
жасырын дауыс беру жолымен сайланады.
Сенаттың ерекше қарауына мыналар жатады: Қазақстан Республикасы
Президентiнiң ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын және
Жоғарғы Сотының судьяларын сайлау мен қызметтен босату, олардың анттарын
қабылдау; Республика Президентінің Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын,
Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына
келісім беру; Республиканың Бас Прокурорын, Жоғарғы Сотының Төрағасы мен
судьяларын оларға ешкiмнiң тиiспеуi жөнiндегi құқығынан айыру; Мәжілістің
өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты, ол уақытша болмаған
кезеңде Республика Парламентінің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау
жөніндегі функцияларын орындау; Конституциямен Парламент Сенатына жүктелген
өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасының кемiнде 5 жыл азаматы болған, жасы отызға
толған, жоғары бiлiмдi және кемiнде 5 жыл жұмыс стажы бар, Республика
аумағында кемiнде 3 жыл тұрақты тұрған азаматы 6 жыл өкiлеттiк мерзiмге
Сенат депутаты бола алады. Сенат депутаттарын сайлау — мәслихат
депутаттарының бiрлескен отырыстарында өткiзiледi.
Сенаттың тұрақты комитеттері:
- Заннама және құқықтық мәселелер комитеті
- Қаржы және бюджет комитеті
- Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті
- Экономикалық және өнірлік саясат комитеті
- Әлеуметтік-мәдени даму комитеті
- Аграрлық мәселелер және қоршаған ортаны қорғау комитеті
- Комитеттерге мүше емес
Мәжiлiс 77 депутаттан тұрады. 67 депутат республиканың әкiмш.-аумақтық
бөлiнiсiн ескерiп жасақталатын және сайлаушылар саны шамамен бiрдей болатын
бiр мандатты аумақтық сайлау округтерi бойынша сайланады. 10 депутат тең
дәрежелi өкiлеттiлiк және бiртұтас жалпыұлттық сайлау округiнiң аумағы
бойынша партиялық тiзiм негiзiнде сайланады.
Мәжілістің ерекше қарауына мыналар жатады: Парламентке енгізілген
конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және осы
жобаларды қарау; Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен
Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім
беру; Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау; Конституциямен
Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру. Мәжіліс
депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен, Мәжіліс депутаттарының
жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша Мәжіліс Үкіметке
сенімсіздік білдіруге хақылы.
Мәжiлiс депутаттарын сайлау жалпыға бiрдей тең және төте сайлау құқығы
негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республиканың жасы 25-
ке толған азаматы Мәжiлiс депутаты бола алады. Респ. және жергiлiктi
бiрлестiктер арқылы, сондай-ақ, өзiн өзi ұсыну жолымен азаматтар Мәжiлiс
депутаттығына кандидаттар ұсынуға құқылы.
Мәжіліс комитеттері:
- Аграрлық мәселелер комитеті
- Заңнама және сот-құқықтық реформа комитеті
- Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті
- Әлеуметтік-мәдени даму комитеті
- Экология мәселелері және табиғат пайдалану комитеті
- Қаржы және бюджет комитеті
- Экономикалық реформа және өңірлік даму комитеті
Парламент депутаты Конституцияға сәйкес, Парламенттiң бiрiншi
сессиясында, оның Палаталарының бiрлескен отырысында, Қазақстан халқына
адал қызмет етуге, республиканың тұтастығы мен тәуелсiздiгiн нығайтуға ант
бередi. Парламент депутаты императивтiк мандатқа, қандай да болсын аманат
пен тапсырмаға тәуелдi емес. Ол Парламентте өзiнiң сенiмi бойынша дауыс
бередi. Парламент депутаты қол сұғылмаушылық құқықты пайдаланады. Қандай да
бiр қылмыс жасағаны дәлелденген жағдайда Конституцияда көзделген тәртiппен,
заң бойынша жауапкершiлiкке тартылуы мүмкiн. Парламент депутатының
өкiлеттiгi оның кәсiпкерлiк қызмет атқаруы, коммерц. ұйымдардың басқарушы
органының немесе қадағалаушы кеңесiнiң құрамына кiруi, сондай-ақ,
жергiлiктi өкiлдi органға депутат болып сайлануы себептi тоқтатылады. Әр
Палатаның өзiнiң өкiлеттiлiк күшi жүретiн қызмет аясы бар, сонымен бiрге
олар бiрқатар өкiлеттiктердi бiрлесе отырып жүзеге асырады.
Парламент өз Палаталарының бөлек отырысында мәселелердi әуелi
Мәжiлiсте, содан соң Сенатта қарау арқылы заңдар қабылдайды; респ. бюджеттi
және оның атқарылуы туралы есептердi, бюджетке енгiзiлетiн өзгерiстер мен
толықтыруларды талқылайды, мемл. салықтар мен алымдарды белгiлейдi және
оларды алып тастайды; ҚР-ның әкiмш.-аумақтық құрылымына қатысты мәселелердi
шешу тәртiбiн белгiлейдi; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актiлер
шығарады; палаталардың бiрлескен комиссиялары мүшелерiнiң жартысын
сайлайды; Конституцияға сәйкес Палаталар депутаттарының өкiлеттiгiн
тоқтатады, оларды қол сұғылмаушылық құқығынан айырады; Үкiмет мүшелерiнiң
есептерiн тыңдайды; палаталардың үйлестiрушi және жұмысшы органдарын
жасақтайды, регламент қабылдайды, ҚР Конституциясында (54-бап) көзделген
басқа да өзгерiстердi жүзеге асырады.
Конституцияның 55-бабына сәйкес, Сенаттың ерекше құзырына мыналар
жатады: Президенттiң ұсынысы бойынша Жоғ. сот төрағасын тағайындау және
қызметтен босату, Президенттiң Бас прокурорды және Ұлттық Қауiпсiздiк к-
тiнiң төрағасын тағайындауына келiсiм беру; Бас прокурорды, Жоғ. сот
төрағасын дербес құқықтылығынан айыру; жергiлiктi өкiлеттi органдардың
өкiлдiгiн мерзiмiнен бұрын тоқтату; Президенттi қызметтен кетiру туралы
Мәжiлiс көтерген мәселенi қарау, т.б.
Мәжiлiстiң ерекше құзырына мыналар жатады: тиiстi заң жобаларын қарауға
қабылдап алу және қарау; Парламент қабылдаған заңдарға Президенттiң
қарсылығы бойынша ұсыныстар әзiрлеу; Орт. сайлау комиссиясы төрағасын,
төраға орынбасарларын, хатшылары мен мүшелерiн сайлау және босату;
Президенттiң кезектi сайлауын жариялау және оның кезектен тыс сайлауын
өткiзудi тағайындау; әдiлет бiлiктiлiк алқасының құрамына 2 депутат ұсыну;
ҚР Президентiне қарсы мемл. опасыздық жасады деген айып тағу, т.б. (ҚР
Конституциясы, 56-бап).
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің төрағасы Парламент
Палаталардың бiрлескен отырыстарында: Президенттiң ұсынысы бойынша
Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзедi; Конституц. заңдар
қабылдайды, оларға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзедi; респ. бюджеттi
және Үкiмет пен Респ. бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi Есеп к-тiнiң
бюджеттiң атқарылуы туралы есептерiн бекiтедi, бюджетке өзгертулер мен
толықтырулар енгiзедi; Президенттiң қарсылығын туғызған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Мемлекет
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..4
1. Мемлекет нысандары және оның жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының нысандарының
жүйесі ... ... ... ... 17
2.1. Қазақстан Республикасының нысандары құрылымы ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Қазақстанның мемлекеттік әр-түрлі жүйесінің
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Мемлекет нысандары – саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару
нысанын, мемлекеттік ұйымдастыру нысандарын және саяси режимді қосып алады.
Егер мемлекеттің негізі санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты – қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әр түрлі
аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда қоғамдағы саяси өмірдің өзі,
мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Осы тұрғыдан келгенде еліміз тәуелсіздік алған кезден (1991 жылдың
желтоқсаны) бастап мемлекеттігімізді жаңадан құру барысында оны басқару
жүйесі өзгермелі жағдайларға жиі ұшырағаны өзінен-өзі түсінікті. Міне, осы
өзгерістердің негізі болған – экономикалық тоқырау жағдайынан шығу
кезеңдері, шаруашылық жүргізудің жаңа нарықтық үлгісінің орнығуы және де
әлеуметтік-экономикалық өсу қарқынының тұрақтылығына қол жеткізу
проблемаларын шешу барысында Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні органдар жүйесі мен міндеттері осы аталған курстық жұмыстың негізі
болып табылады.
І Тарау. Мемлекет нысандары
Мемлекет нысандары және оның жіктелуі
Мемлекеттің пайда болу үрдісінің негізінде адамдардың қажеттіліктерді
қанағаттандырудан туындайтын іс-әрекеттерінің сан түрге бөліну және көбею
заңы жатыр. Еңбекті не іс-әрекеттің осындай сан-салаға таралуы қоғамдағы
адамдар арасындағы еңбек бөлінісіне, кәсіптің қалыптасуына, мамандықтың
тууына, біліктіліктің, дағдының, әдеттің нәтижесінде еңбектің белгілі бір
түрімен айналысатын адамдардың үлкен топтары қалыптаса бастады. Адамдар
арасында әлеуметтік теңсіздік біртіндеп ұлғая түсіп, қоғам барынша
күрделеніп, оны басқаруды қалыптастырудың қажеттілігі туды. Сөйтіп, қоғамық
еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің, бай мен кедей сияқты таптардың
қалыптасуы, көшпеліліктен отырықшылыққа ауысу, аумақтың анықталуы сияқты
құбылыстар мемлекеттің пайда болу қажеттілігін туғызды. Жоғарыда айтылған
әлеуметтік факторлармен қоса мемлекеттің пайда болуының демографиялық,
психологиялық, геосаяси, жағрапиялық, этникалық т.б. сияқты факторлары
бар.жер шарындағы елдердің табиғи-жағрапиялық, мәдени, діни, салт пен сана,
дәстүрлерінің ерекшеліктеріне байланысты мемлекеттің қалыптасуы бірнеше
жолдармен жүзеге асырылды. Осындай мемлекеттің қалыптасуының үш жолы
қалыптасты: 1) шығыстық жол; 2) батыстық жол және 3) аралас жол.
Ежелгі Шығыста мемлекеттің пайда болуы қауымдастық мүшелерін,
тұрғындарды сумен қамтамасыз етуге арналған жұмыстарды ұйымдастыруға
бағытталған қажеттіліктен туындады. Шығыс елдерінде алғашқы қауымдық
құрылыстың ыдырау кезеңінде ірі су каналдарын қазу, суармалы ирригациялық
жүйелер құру, құрғақшылықпен күресу, дамбалар салу, суармалы егістікті
жетілдіру сияқты ірі де күрделі ирригациялық жұмыстар жүргізу керек болды.
Бұндай аса ауыр жұмысты іске асыру жекелеген отбасы немесе бір
қауымдастықтың қолынан келмейтін еді. Міне осы күрделі істерді жүзеге асыру
үшін арнаулы басқару аппараты қажет болды. Ол аппарат жетіле келе
мемлекетке айналды. Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу
себептеріне:
- ірі ирригациялық жүйелерді салу;
- оны іске асыру үшін құралдаржы, жұмысшыларды жүйелі топтастыру,
ұйымдастыру;
- атқарылатын жұмыстарды бір орталықтан басқару жатады.
Батыс елдерінде мемлекет алғашқы қауымдық қоғамның ыдырап, жеке
меншіктің, мүлікті теңсіздіктің және таптардың қалыптасуы нәтижесінде пайда
болды.
Мемлекеттің пайда болуының аралас жолы рулық, тайпалық құрылыстан ерте
феодалдық мемлекетке бірден өткен елдерге тән. [1,4]
Теологиялық теория мемлекетті мақсаты мен мәні жер бетінде құдай
патшалығындағы сияқты тәртіп пен үйлесімділік, жүйелілк, татулық, бірлік
орнату болып табылатын құдайлық кәсіп танылды. Биліктің барлығы құдайдан
тарайды. Құдай барлық жер бетіндегі барлық тіршілік атаулының, оның ішінде
мемлекеттің де жаратушысы. Ал құдай жаратқан жаратылыстың сыры секілді
мемлекеттің де мәнін түсіну мүмкін емес. Сондықтан құдай жаратқан дүниеге,
мемлекетке және билікке шүбә келтірмей, күмәнданбай, оларға мойынсұнып
қараған дұрыс. Теократиялық теория өзінен-өзі қялдың барысында пайда бола
қойған жоқ. Оның қалыптасуының өзіндік алғышарттары бар. Адамзат тарихында
пайда болған ең алғашқы мемлекеттер діни сипатта болып оны басқаруға діни
қызметкерлер – абыздар тікелей араласқан. Мемлекеттің құдайлық негізі оның
беделін нығайтып, шешіміне міндеттілік берді. Мысалы ежелгі Вавилон патшасы
Хаммурапидің заңдарында патшаның билігін құдай жаратқан, патша билігі
құдайдан деп көрсетілген. Жалпы, биліктің құдайдан таралғаны жайындағы
пікірлер барлық діндерге тән.
Мемлекеттің пайда болу жайындағы екінші бір теория ол патриархалдық
теория деп аталады. Теория отбасы руға, ру тайпаларға, тайпалар тайпа
одағына , ал тайпалар одағы белгілі бір мемлекетке бірігіп, нәтижесінде
мемлекет пайда болады деп түсіндіреді. Сондықтан мемлекет үлкен отбасы
сияқты. Мемлекет басшысы монархтың өзінің қол астындағы тұрғындарына
қатынасын, отағасының отбасы мүшелерімен қатынасына ұқсас деп дәлелдейді.
Патриархалдық теорияның негізін қалаушыларға Аристотельді, Конфуцийді және
ХVІІІ ғасырда өмір сүрген ағылшын ойшылы Р.Фильмерді жатқызуға болады.
Мемлекет: ұғымы, мәні, белгілері, нысандары, механизмі, атқаратын
қызметтері. Ғылымға мемлекет терминін алғаш рет итальяндық ойшыл Николло
Макиавелли (1469-1527) енгізген. Оған дейін мемлекет деген ұғымның орнына
республика, корольдік, қалалық қауым, патшалық, ел, басқару,
ат төбеліндей билік сияқты әр түрлі атаулар қолданылып келген.
Мемлекеттің түпкі мәні қандай болса оның ұғымының, белгілерінің,
нысандарының, атқаратын қызметінің мазмұны да сонда болады. Демек, осы
тұрғыдан қарағанда мемлекетті оқып білуді оның мәнін ашып көрсетуден бастау
дұрыс әдіс. Мемлекеттің мәні дегеніміз оның табиғатын, мазмұнын, қызмет ету
мақсатын, қоғамдағы қажеттілігін анықтайтын барынша маңызды, тұрақты ішкі
және сыртқы жақтары мен қасиеттерінің жиынтығы. Мемлекеттің мәнін ашып
көрсетудің екі жолы қалыптасқан: таптық (маркстік-лениндік) және
жалпыәлеуметтік.
Мемлекеттің әлеуметтік мәнін жақтаушылар мемлекет адамзат қоғамына
ортақ, әмбебап, жалпы ұйым болғандықтан ол халықтың барлық топтарының
мүддесін, ешкімге артықшылық, кемшілік жасамйбірдей қорғау керек деген
пікір айтады.
Солардың барлығын ескере келе, бүгінгі таңда мемлекет дегеніміз –
егемендікке ие, құқықтың негізінде, арнайы аппараттың көмегімен елді
басқаруды іске асыратын, заңдандырылған мәжбүрлеу мен күштеу қолдану құқы
бар, қоғамдағы саяси биліктің ұйымдастырылуының ерекше түрпішіні деп айтуға
болады.
Мемлекеттің мәні оның ерекшеліктері мен сипатты белгілерінің
жиынтығынан тұратын мазмұнынан көрінеді. Мемлекеттің қоғамдағы саяси
партиялар, қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар мен институттардан ерекшеленетін
өзіндік бірнеше белгілері бар. Ондай белгілерге мемлекеттің аумағының
болуы, мемлекеттің халқының болуы, мемлекеттік (бұқаралық) билік,
мемлекеттің егемендігі, құқық пен заңдардың барлығы, салық пен салықтық
жүйенің болуы жатады.
Кез келген мемлекеттің өзінің белгілі бір аумағы болады. Аталған
аумақта сол мемлекеттің тұрғындары, халқы шоғырландырылады және осы
аумақтың көлемінде мемлекеттің билігі таралып, іске асырылады. Тек елшілік
аясында немесе басқа да халықаралық келісім арқылы көрсетілген шеңберде
болмаса, бір мемлекеттің аумағында екінші мемлекеттің билігі жүрмейді.
Мемлекеттің екінші бір белгісі ол мемлекеттік (бұқаралық) биліктің
болуы. Биліктің бұқаралық болуы себебі ол, сол мемлекеттің халқы атынан
оның аумағында тұратын елдің, адамдардың барлығына бірдей таратылады.
Бұқаралық билікке мемлекеттік билік пен басқару органдары, мәжбүр ету
аппараттары жатады. Тек мемлекет қана сот, прокуратура, ішкі істер
бөлімдері, әскер, абақты сияқты органдар мен мекемелердің көмегімен
мемлекеттік билікті іске асырады.
Халықаралық құқық теориясына сәйкес мемлекеттің ең негізгі белгілерінің
бірі сол мемлекеттің аумағында тұратын халқының болуы. Мемлекеттік билік
өзінің аумағында тұратын адамдардың арасындағы қоғамдық қатынастарды құқық,
заң арқылы реттеу үшін, сол халыққа арналған құқықтық нормативтік актілерді
қабылдайды. Қабылданған құқықтық нормативтік актілер халықтың барлық
топтарына ортақ және міндетті түрде орындалуға, сақталуға және іске
асырылуға тиіс.
Мемлекеттің тағы бір белгісі ол мемлекетте құқықтың, заңдардың болуы,
құқық пен мемлекеттің ажырамас, тығыз байланысы. Кез келген мемлекет өзінің
саясатын, билігін белгілі бір нормативті актілерді қабылдау арқылы іске
асырады. Құқық пен заңды сол мемлекеттің өзі қабылдап бекітеді және олар
сол мемлекеттің бүкіл іс-әрекетін заңдастыруға көмектеседі, қоғамдағы
тәртіп епн тұрақтылықты, қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілерінің тағы бірі сол мемлекетте салық пен
салық жүйесінің болуы. Салықтар, алымдар, төлемдер – мемлекеттік аппаратты,
қызметкерлерді ұстауға, қоғамның басқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға
жұмсалатын мемлекет қазынасына түсетін, қайтарылмайтын, халық табысының бір
бөлігі. Мемлекет халықтан салық алып, оны мемлекеттік аппаратты ұстауға,
қоғам қажеттіліктерін өтеуге жұмсайды. [3,8]
1.2. Мемлекет басқару нысандары
Мемлекет нысандары – саяси өкіметті ұйымдастыру жолдары, басқару
нысанын, мемлекеттік ұйымдастыру нысандарын және саяси режимді қосып алады.
Егер мемлекеттің негізі санаты мемлекеттегі басты, заңдылық неге
байланысты екенін белгілесе, мемлекет нысаны санаты – қоғамда кім және
қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттік билік құрылымы
қалай қызмет істейді, ол аумақтың тұрғындары қалай біріккен, әр түрлі
аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдістердің және жолдардың көмегімен саяси билік жүргізетіндігін көрсетеді.
Мемлекет нысанынан көп жағдайда қоғамдағы саяси өмірдің өзі,
мемлекеттік институттардың беріктігі тәуелді.
Құқық нысанына – оның құрылымы, әлеуметтік-экономикалық факторлар,
сонымен бірге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тариха және діни ерекшеліктер,
қоғамның мәдени деңгейінің дамуы әсер етеді.
Мемлекет нысандарының құрамдары (4-кесте):
- Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен және тұрғындармен қарым-
қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының
ерекшеліктеріне байланысты монархиялық және республикалық болып
бөлінеді.
- Мемлекеттік құрылым нысанында – мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық
(біртұтастық), федеративтік және конфедеративтік (достастық)
мемлекеттер жатады;
- Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың жолдары
мен әдістерінің жүйесін көрсеседі. Осы ерекшеліктеріне байланысты
демократиялық, антидемократиялық және саяси (мемлекеттік) режимдерге
бөлінеді.
Мемлекет нысанының түрлері
Мемлекеттің жоғары аппаратының
құрылысы, оларды құру
тәсілі,аппараттың бір-бірімен
байланысы
Мемлекеттің әкімшілік-аймақтық және
ұлттық құрылысы, автономиялардың,
өлкелердің бір-бірімен байланысы,
орталық аппаратпен жергілікті
органдардың қарым-қатынасы
Жалпы мемлекетті басқару
тәсілдері, саясаттағы
демократияның деңгейі
1-кесте. Мемлекеттің нысаны
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың нысандары – мемлекет
нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның
органдарының құрылуындағы тәртіпті және олардың тұрғындарымен қарым-
қатынасын сипаттайды (5-кесте).
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен – жалғыз билеуші) – басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады – монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с.).
Монархияның белгілеріне:
- Жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
- Басқаруының уақыты шектеусіз (абсолютті) болады;
- Сайлаушылырдың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік
мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана
монарх болады. Мысалы, қазіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы –
Сауб Аравиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық )
монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші,
басқа мемлекеттік органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу
жүргізу үшін құрылған (Англия, Жапония, Испания, Швеция, Норвегия).
Монархия бірнеше жүз жылдарға созылған уақытта, дүние жүзіндегі
үстемдік құрған басқару нысаны болды. Арнайыланған нысанда, ол бүгінде
сақталып дүние жүзіндегі елдердің үшінші бөлігіне тараған.
Республика (латын сөзінен аударғанда – мемлекеттік, қоғамдық іс) –
басқару нысаны, мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның
билігі сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен
белгіленеді.
Республиканың белгілеріне :
- Өкіметтің сайлануы;
- Белгілі ғана уақытқа сайлау;
- Сайланушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында болады және кімге есеп
береді, осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және
аралас болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина,Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды. Парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Индия, Израиль т.б.) – парламент, аралас
(Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) – Президент пен
Парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, Президент парламенттен тәуелсіз сайланады,
не сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен сайланады және ол бір
мезгілде мемлекеттің дәне үкіметтің басшысы қызметін атқарады. Ол өзі
Үкіметті тағайындайды және оның жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алмайды, ал Президент –
Парламентті таратпайды. Деген мен Парламент қабылданатын заңдардың
көмегімен Президент пен Үкіметтің жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және
бюджетті құрғанда, тағы сондай жағдайларда Президентті жұмысынан аластатуы
мүмкін (әсіресе, ол Конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз
жағынан, заң шығарушы органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқы бар
(латын тілінен – тыйым салу).
Қазақстан Республикасының Президенті (Конституцияның 63-бабы) мына
жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер-
Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламенттің
Палаталары арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттік өкіметтің басқа
тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс
болғанда Парламентті тарата алады.
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы оргганмен құрылады
және ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына
(министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министрдің өзіне жариялауға құқығы бар бар. Президент, мемлекеттік өкімет
органдарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті органдардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы
мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас ( жарты президенттік, жарты парламенттік) республиканың
сипатына үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдында
және парламенттің алдында. Мұндай республикада президент және парламент
халықпен тікелей сайланады. Мемлекеттің басшысы Президент болып есептеледі.
Ол Үкіметтің басшысын және министрлерді саяси күштердің Парламенттег
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен тексеруге
мүмкіндігі бар, оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да
болады.
Мемлекеттік құрылым нысандары – мемлекет нысанының құрамы, ішкі
құрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлудің жолы, мемлекеттің барлық
органдарының белгілі қарым-қатынастарын, оны құрайтын органдардың бөлігімен
келісімділігін қамтамасыз етеді (6-кесте).
Қазіргі кезде, қауымдастырылған мемлекеттік бірігудің жаңа нысаны
пайда болды, оларды – тәуелсіз мемлекеттер достастығы деп атайды. Мысалға
қазіргі әрекеттегі ТМД мемлекеттерін айтуға болады. Ол құрылымның
конфедерацияға қарағанда түсініксіз жағдайлары көптеу.
Сонымен бірге, жоғарыдағы айтылған мемлекеттер нысандары сияқты
тарихта басқа да арнайыланған мемлекеттер нысандары болған – империялар,
протектараттар және басқалары.
Мысалы, империя - дегенміздің түсінігіне мемлекеттік құрылымдар
жатады, оларды негізгі айырмашылығына – аумағы жағынан кеңдігі, бір
орталықтағы мықты өкімет билігі, орталықтың шет аумақтарымен қарым-
қатынасы, тұрғындардың әр түрлі этникалық және мәдени құрамы. Мысалы,
империялар (Рим, Британия, Ресей) әр түрлі тарихи кезеңдерде пайда болды.
Протекторат – мықты мемлекеттің халі тнашарлау мемлекетке көрсеткен
формальді көмегі, әдеттегідей, ондай мемлекеттер тәуелсіздігін жоғалтады
және жерлері жаулап алынуы мүмкін.
Саяси режим – саяси өкілетті іске асыруға арналған құралдардың,
жолдардың және әдістердің жиынтығы. Берілген кейіптегі мемлекетің негізінде
болатын әр түрлі өзгерістер, ең алдымен оның режимінде көрініп, мемлекеттік
құрылым нысанына және Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні
нысанына тікелей ықпал жасайды. Саяси режим – саяси режимнің динамикалық
(қимылдағы), функционалдық сипаты. саяси режим және саяси жүйе бір-
бірімен тығыз байланыстағы категориялар.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні саласындағы туындайтын
қоғамдық қатынастар әкімшілік құқықтың реттейтін пәні болып табылады.
жалпы басқарудың: 1. машиналар мен технологиялық үрдістерді басқаратын
механикалық; 2. тірі организмдердегі басқарылатын биологиялық; 3.
адамдардың мінез-құлығы мен ұжымдарды басқаратын әлеуметтік басқару сияқты
бірнеше түрлері бар. басқару нақты бір нәтижеге жету мақсатында, екі не
одан да көп адамдардың келісілген іс-әрекеті. Басқару адамзат қоғамында
объективті түрде қалыптасады. сондықтан да басқару алғашқы қауымдық, құл
иеленуші, феодалдық құрылыстардың барлығында болып келген. қоғам дамуы
барысында тек қана басқарудың типі, әдістері, мақсаты және түрпішіндері
өзгеріп отыратындығымен, өмірдің сан-саласын басқару қажеттілігі сақталады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні қоғам дамуының
барысында қоғамдық қатынастарды реттеу мен тікелей практиклық
ұйымдастырудағы атқарушылық және бөлушілік іс-әрекет. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәні барынша кең мағынада, мемлекеттің істерін
басқару, мемлекеттік органдардың барлығының қатынасуымен іске асырылады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні дегеніміз: а) заңдарды
орындау барысындағы іс-әрекеттер; б) объектілер мен адамдарға ағымдағы
өкімдік жасау және олардың орындауға міндетті болып табылатын, заңдық күші
бар нормативтік актілерді қабылдаумен байланысты іс-әрекет.
Барынша тар мағынасында Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні деп экономиканы, әлеуметтік-мәдени, әкімшілік-саяси салаға практикалық
және тікелей басшылық жасауға бағытталған атқару, бөлу, заңдық күші бар,
бір-біріне бағынышты Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні
органдарының іс-әрекетін айтуға болады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қағидаттары –
басқару, басқару аппараты сүйенетін, белгілі бір ереже түрінде қалыптасуы
мүмкін, негізгі басшылық бастамасы. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері
ұғымы, мәнідың қағидалары заңдарда және басқа да заңдық күші бар
нормативтік актілерде беріледі. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы,
мәні қағидаттары әлеуметтік-құқықтық және ұйымдастырушылық сияқты екі топқа
бөлінеді. Әлеуметтік-құқықтыққа жататындар:
1) жоғарғы мемлекеттік лауазымдар мен органдардың қабылдаған нормативтік
актілерін, жергілікті жерлердің ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге
асыруға мүмкіншілік беретін, демократиялық негізде орталықтанған,
демократиялық орталықтану қағидаты;
2) барлық ұлттар мен этностардың өкілдері Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәніға араласатын тең құқық, кемсітушілікке жол
берілмейтін, ұлттардың теңдігі қағидаты;
3) Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні органдарының іс-
әрекеттері белгілі бір мемлекет көлемінде жоспарланған жоспар,
бағдарлама, стратегия бойынша жүзеге асырылатын жоспарлық қағидат.
Мысалы, Қазақстанда мемлекеттік органдар жұмыстарын жетілдіру
Президенттің Жолдаулары, нұсқаулары, жарғылары және Парламенттің
заңдары арқылы жоспарланып отырады;
4) жариялылық және қоғамдық пікірмен санасып отыру қоғамды
демократияландырудың бір әдісін қамтитын бұқараның, халықтың басқарға
араласуы қағидаты;
5) бұқара халықтың басқаруға араласуын және мемлекеттік органдардың
ұйымдастырылуын, іс-әрекетін реттейтін, халықтың еркін білдіретін
құқықтық нормалардың, заңдылықтың қатаң сақталу қағидаты;
Ұйымдастырушылық қағидаты:
1) Қызметтер мен құзыреттерді жіктеу, реттеу және белгілеу қағидасы;
2) Құзырет шегінде жауаптылық қағидасы;
3) Басқарудағы салалық, салааралық және аумақтық бастамаларды
үйлестіру қағидасы;
4) Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәніда төменгі орган
жоғарғы органға және маманданған бағынушылық бастамаларды үйлестіру
қағидасы;
5) Көпшілік арқылы басқарудың үстемдігі барысында, көпшілік пен жеке
басқару әдістері үйлестіру қағидасы.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні белгілі бір
әдістердің көмегімен іске асырылады. Басқарудың әдістері дегеніміз:
1) Әкімшілік құқық субъектілерінің іс-әрекеттерін ұйымдастыру;
2) Басқару үрдісі барысында туындайтын нақты мәселелерді шешу;
3) Басқарушылардың ықпалына әсер етудің тәсілдері мен әдістері.
Басқарудың төмендегідей субординация және координация сияқты екі
әдісін көрсетуге болады. Субординация әдісінің белгілері:
1) Басқарылушылардың құқықтары мен міндеттері бекіту арқылы тікелей
ықпал ету;
2) Басқару органының міндетті шешудің не нақты мінез-құлық кескінін
анықтаудың тәсілін бір жақты таңдауы;
3) Орындалмағаны үшін әкімшілік ықпал ету шаралары қолданылатын, басқару
актісінің заңды міндеттілігі;
4) Заңнамаларда бекітілген тәртіп бойынша жеке және заңды тұлғалардың
құқықтарын қорғау. Координациялық әдіс әр түрлі органдардың күрделі
мәселені шешуге деген қажеттілігінен көрінеді. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың құқықтық және құқықтық емес секілді екі
түрпішіні бар. Құқықтық түрпішініне:
1) нормативтік құқықтық кескіндерді дайындау және қабылдау;
2) шарт жасау жатады.
Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметтері. Кез
келген әлеуметтік басқарудың түрлері, соның ішінде Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәні да белгілі бір әлеуметтік мақсатты, қызметтерді
(іс-әрекетінің) атқаруға құрылады. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері
ұғымы, мәнідың мақсаты билікті қолында ұстап отырған не билік басындағы
әлеуметтік топтың мүддесіне тәуелді болады. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметі – оның мақсатымен анықталатын
басқарушылық іс-әрекеттің еркін, дара бағыты, түрі. Сонда Мемлекеттік
нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметтері оның мақсаттары мен
міндеттерін іске асырудың құралы боп табылады. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың қызметтері өздерінің пәні, мазмұны және
басқарылып отырылған нысанды сақтаудың және өзгертудің тәсілдері бойынша
бірнеше түрлерге бөлінеді. Мемлекеттік нысанының ерекшеліктері ұғымы, мәні
қызметтерінің жалпы, арнайы және қосымша түрлері бар. Жалпы қызметтеріне
әлеуметтік басқарудың субъектілері мен объектілерінің арасындағы
басқарушылық әрекеттің барлық үрдісінде орын алады. Мемлекеттік нысанының
ерекшеліктері ұғымы, мәнідың жалпы қызметтеріне болжам жасау, жоспарлау,
ұйымдастыру, реттеу, жалпы басшылық, жедел бөлушілік, бақылау, есеп сияқты
іс-әрекеттер жатады.
Болжам жасау дегеніміз ғылым мен әр түрлі зерттеулердің жетістіктеріне
сүйене отырып, үрдістер, құбылыстар не оқиғалардың даму барысындағы
өзгерістерді болжай білуі. Аталған қызмет өзге барлық басқарушылық
қызметтердің сәтті орындалуы үшін маңызды болып табылады.
Жоспарлау белгілі бір іс-әрекет үрдісінің даму барысы мақсатының,
нәтижесінің сандық, сапалы көрсеткіштерінің бағытын анықтау. Жедел не ұзақ
мерзімді бағдарламаларды жасау және оларды материалды, қаржылық, еңбек
байлықтарымен қамтамасыз ету.
Ұйымдастыру басқару мен басқарылатын жүйелерді, қызметкерлерді және
олардың өзара қатынастарын қалыптастыратын басқарудың бір қызметі болып
табылады. Ұйымдастыру дегеніміз түр беру, тәртіпке келтіру, құрылымды
анықтау.
Реттеу белгілі бір іс-әрекет үшін, тәртіп орнату, оның іске асырылуына
және оларға қосымша ықпал жасау болып табылады. Жалпы басшылықты басқарудың
бұйрық, тапсырма, ақыл-кеңес, бағыт-бағдар беру сияқты әрекетінің бағыты
ретінде қарастыруға болады.
Жедел өкімшілік басқарылып отырылған нысанға байланысты жедел түрдегі
тапсырмалар беру.
Бақылау басқарылып отырған нысанның нақты қалпының бұрынғы берілген
қалыпқа сәйкестігін анықтау.
Есеп басқарылып отырған нысанның материалдық мүмкіншіліктерінің сандық
сапасын анықтау. [3,90]
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының нысандары жүйесі
2.1. Қазақстан Республикасының нысандары құрылымы
Нысандарының құрылымы Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы 1995
жылы 30 тамызда қабылданған.
Қазақстандағы қазіргі парламентаризмді Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен Конституциялық комиссия жасады.
Бұл орайда байырғы демократиялық дәстүрлері бар елдердегі парламентаризм
дамуының бай тәжірибесі пайдаланылды.
Қазақстан Парламенті өкілді биліктің бір палаталы органы – Жоғарғы
Кеңестің орнына келді, ол алғашқыда - 1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясы
негізінде, содан кейін 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясы және 1993 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде құрылған еді. Өзі жұмыс
істеген кезде Жоғарғы Кеңес он үш рет сайланды.
1991 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Конституциялық заң мемлекеттік билікті заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу принципін жариялады, бұл
Қазақстандағы парламентаризмді құру жолындағы маңызды қадам болды.
1993 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы Жоғарғы
Кеңесті республиканың бірден-бір заң шығарушы және жоғары өкілді органы
ретінде таныды. Ол өте ауқымды өкілеттіктерге ие болды, мұның өзі
мемлекеттік билікті бөлу принципін жүзеге асыруды, тыю және қарама-қарсылық
жүйесін құруды қиындатты. Сөйтіп, 1993 жылғы Конституцияда мемлекеттік
биліктің ішкі қарама-қайшы құқықтық базасы болды. Соған қарамастан Жоғарғы
Кеңес қабылдаған заңдар жаңа мемлекеттік құқықтық жүйенің негізгі
элементтерінің негізін қалады.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде белгіледі.
Халық өзінің саяси еркін тікелей ғана емес, Парламент арқылы да білдіретін
болды.
Парламент республикалық бюджетті және үкімет пен республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің
атқарылуы туралы есебін бекітеді, бюджетке өзгерістер мен толықтырулар
енгізеді. Парламент үкіметтің Бағдарламасын мақұлдауы немесе кері қайтаруы
және үкіметке сенімсіздік білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Парламенті өз жұмысын сессия өткізу
тәртібімен жүзеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардың, Палаталар
Бюроларының, тұрақты комитеттердің және Палаталардың бірлескен
комиссияларының бірлескен және жеке отырыстарынан тұрады.
Кезекті сессиялар жылына бір рет қыркүйектің бірінші жұмыс күнінен
маусымның соңғы жұмыс күніне дейін өткізіледі. Парламент сессиясы Сенат пен
Мәжілістің бірлескен отырыстарында ашылады және жабылады. Парламент
сессиясын - Республика Президенті, ал ол жоқ болған кезде Мәжіліс Төрағасы
ашады. [14]
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТI (ҚРП) —
Қазақстан Республикасындағы заң шығару қызметiн жүзеге асыратын ең жоғарғы
өкiлдiктi орган. 1995 ж. 30 тамызда бүкiлхалықтық референдуммен қабылданған
ҚР Конституциясына сәйкес Парламент екi рет (1995 ж. және 1999 ж.)
сайланды. Парламенттiң өкiлеттiгi оның бiрiншi сессиясы ашылған сәттен
басталып, жаңадан сайланған Парламенттiң бiрiншi сессиясы жұмысқа кiрiскен
кезден аяқталады. Өкiлеттiк Конституцияда көзделген жағдайлар мен реттерде
мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн. Парламенттiң ұйымдастырылуы мен
қызметi, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституц. заңмен
белгiленедi. ҚРП құрылымы тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн екi палатадан:
жоғ. палата — Сенат және төменгі палата — Мәжiлiстен тұрады.
Сенат әрбiр облыстан, респ. мәндегi қаладан және ҚР астанасынан екi
адамнан, тиiстi облыстағы, респ. мәнге ие қаладағы және ел астанасындағы
барлық өкiлеттi органдар депутаттарының бiрлескен отырыстарында сайланатын
депутаттардан құралады. Сенаттың жетi депутатын Парламенттiң өкiлеттiк
мерзiмiне Президент тағайындайды. Сенат депутаттары жанама сайлау негiзiнде
жасырын дауыс беру жолымен сайланады.
Сенаттың ерекше қарауына мыналар жатады: Қазақстан Республикасы
Президентiнiң ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын және
Жоғарғы Сотының судьяларын сайлау мен қызметтен босату, олардың анттарын
қабылдау; Республика Президентінің Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын,
Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына
келісім беру; Республиканың Бас Прокурорын, Жоғарғы Сотының Төрағасы мен
судьяларын оларға ешкiмнiң тиiспеуi жөнiндегi құқығынан айыру; Мәжілістің
өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты, ол уақытша болмаған
кезеңде Республика Парламентінің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау
жөніндегі функцияларын орындау; Конституциямен Парламент Сенатына жүктелген
өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасының кемiнде 5 жыл азаматы болған, жасы отызға
толған, жоғары бiлiмдi және кемiнде 5 жыл жұмыс стажы бар, Республика
аумағында кемiнде 3 жыл тұрақты тұрған азаматы 6 жыл өкiлеттiк мерзiмге
Сенат депутаты бола алады. Сенат депутаттарын сайлау — мәслихат
депутаттарының бiрлескен отырыстарында өткiзiледi.
Сенаттың тұрақты комитеттері:
- Заннама және құқықтық мәселелер комитеті
- Қаржы және бюджет комитеті
- Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті
- Экономикалық және өнірлік саясат комитеті
- Әлеуметтік-мәдени даму комитеті
- Аграрлық мәселелер және қоршаған ортаны қорғау комитеті
- Комитеттерге мүше емес
Мәжiлiс 77 депутаттан тұрады. 67 депутат республиканың әкiмш.-аумақтық
бөлiнiсiн ескерiп жасақталатын және сайлаушылар саны шамамен бiрдей болатын
бiр мандатты аумақтық сайлау округтерi бойынша сайланады. 10 депутат тең
дәрежелi өкiлеттiлiк және бiртұтас жалпыұлттық сайлау округiнiң аумағы
бойынша партиялық тiзiм негiзiнде сайланады.
Мәжілістің ерекше қарауына мыналар жатады: Парламентке енгізілген
конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және осы
жобаларды қарау; Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен
Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім
беру; Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау; Конституциямен
Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру. Мәжіліс
депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен, Мәжіліс депутаттарының
жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша Мәжіліс Үкіметке
сенімсіздік білдіруге хақылы.
Мәжiлiс депутаттарын сайлау жалпыға бiрдей тең және төте сайлау құқығы
негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республиканың жасы 25-
ке толған азаматы Мәжiлiс депутаты бола алады. Респ. және жергiлiктi
бiрлестiктер арқылы, сондай-ақ, өзiн өзi ұсыну жолымен азаматтар Мәжiлiс
депутаттығына кандидаттар ұсынуға құқылы.
Мәжіліс комитеттері:
- Аграрлық мәселелер комитеті
- Заңнама және сот-құқықтық реформа комитеті
- Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитеті
- Әлеуметтік-мәдени даму комитеті
- Экология мәселелері және табиғат пайдалану комитеті
- Қаржы және бюджет комитеті
- Экономикалық реформа және өңірлік даму комитеті
Парламент депутаты Конституцияға сәйкес, Парламенттiң бiрiншi
сессиясында, оның Палаталарының бiрлескен отырысында, Қазақстан халқына
адал қызмет етуге, республиканың тұтастығы мен тәуелсiздiгiн нығайтуға ант
бередi. Парламент депутаты императивтiк мандатқа, қандай да болсын аманат
пен тапсырмаға тәуелдi емес. Ол Парламентте өзiнiң сенiмi бойынша дауыс
бередi. Парламент депутаты қол сұғылмаушылық құқықты пайдаланады. Қандай да
бiр қылмыс жасағаны дәлелденген жағдайда Конституцияда көзделген тәртiппен,
заң бойынша жауапкершiлiкке тартылуы мүмкiн. Парламент депутатының
өкiлеттiгi оның кәсiпкерлiк қызмет атқаруы, коммерц. ұйымдардың басқарушы
органының немесе қадағалаушы кеңесiнiң құрамына кiруi, сондай-ақ,
жергiлiктi өкiлдi органға депутат болып сайлануы себептi тоқтатылады. Әр
Палатаның өзiнiң өкiлеттiлiк күшi жүретiн қызмет аясы бар, сонымен бiрге
олар бiрқатар өкiлеттiктердi бiрлесе отырып жүзеге асырады.
Парламент өз Палаталарының бөлек отырысында мәселелердi әуелi
Мәжiлiсте, содан соң Сенатта қарау арқылы заңдар қабылдайды; респ. бюджеттi
және оның атқарылуы туралы есептердi, бюджетке енгiзiлетiн өзгерiстер мен
толықтыруларды талқылайды, мемл. салықтар мен алымдарды белгiлейдi және
оларды алып тастайды; ҚР-ның әкiмш.-аумақтық құрылымына қатысты мәселелердi
шешу тәртiбiн белгiлейдi; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актiлер
шығарады; палаталардың бiрлескен комиссиялары мүшелерiнiң жартысын
сайлайды; Конституцияға сәйкес Палаталар депутаттарының өкiлеттiгiн
тоқтатады, оларды қол сұғылмаушылық құқығынан айырады; Үкiмет мүшелерiнiң
есептерiн тыңдайды; палаталардың үйлестiрушi және жұмысшы органдарын
жасақтайды, регламент қабылдайды, ҚР Конституциясында (54-бап) көзделген
басқа да өзгерiстердi жүзеге асырады.
Конституцияның 55-бабына сәйкес, Сенаттың ерекше құзырына мыналар
жатады: Президенттiң ұсынысы бойынша Жоғ. сот төрағасын тағайындау және
қызметтен босату, Президенттiң Бас прокурорды және Ұлттық Қауiпсiздiк к-
тiнiң төрағасын тағайындауына келiсiм беру; Бас прокурорды, Жоғ. сот
төрағасын дербес құқықтылығынан айыру; жергiлiктi өкiлеттi органдардың
өкiлдiгiн мерзiмiнен бұрын тоқтату; Президенттi қызметтен кетiру туралы
Мәжiлiс көтерген мәселенi қарау, т.б.
Мәжiлiстiң ерекше құзырына мыналар жатады: тиiстi заң жобаларын қарауға
қабылдап алу және қарау; Парламент қабылдаған заңдарға Президенттiң
қарсылығы бойынша ұсыныстар әзiрлеу; Орт. сайлау комиссиясы төрағасын,
төраға орынбасарларын, хатшылары мен мүшелерiн сайлау және босату;
Президенттiң кезектi сайлауын жариялау және оның кезектен тыс сайлауын
өткiзудi тағайындау; әдiлет бiлiктiлiк алқасының құрамына 2 депутат ұсыну;
ҚР Президентiне қарсы мемл. опасыздық жасады деген айып тағу, т.б. (ҚР
Конституциясы, 56-бап).
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің төрағасы Парламент
Палаталардың бiрлескен отырыстарында: Президенттiң ұсынысы бойынша
Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзедi; Конституц. заңдар
қабылдайды, оларға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзедi; респ. бюджеттi
және Үкiмет пен Респ. бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi Есеп к-тiнiң
бюджеттiң атқарылуы туралы есептерiн бекiтедi, бюджетке өзгертулер мен
толықтырулар енгiзедi; Президенттiң қарсылығын туғызған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz