Үстірт керуен жолындағы Сам қаласы

Тарихтың атасы атанған Геродот бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi мыңжылдықтың орта шенiнде Қара теңiз маңынан Дон жағалауына, одан Оңтүстiк Оралдағы савроматтар жерi арқылы Ертiс бойы мен Алтайға, Зайсан көлiне дейiн барған «далалық сақ жолының» болғанын айтады. Ал заманымыздың кемеңгер жазушысы Әбiш аға Кекiлбаев «Шығыс пен Батыс арасындағы ең ежелгi жол-Памирге соқпай, терiстiктен орағытып өтетiн дала жолы. Оңтүстiк орыс далаларын Орталық Азиямен байланыстырып жатқан бұл жол көне замандарда «Скиф жолы» деп аталыпты. Геродот жазған грек саяхатшысы Аристей, бiздiң заманымызға дейiнгi VI ғасырдағы Қара теңiз жағалауындағы грек колонияларынан шығып, Батыс Сiбiр, Алтай, Тарим бассейнiне беттеген әйгiлi сапарына осы көне скиф жолының бойымен барып қайтқан», - деп жазады. Кейiн Ұлы жолдың құрамдас бөлiгiне айналған бұл көне керуен жолдары «екi мың жыл бойы жұртқа терiстiктегi Ұлы Жiбек жолы ретiнде белгiлi болды»,- дейдi Иманғали Тасмағанбетов пен Зейнолла Самашов.
Ұлы Жiбек жолымен бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi 103 жылы қытай императоры У Дидiң тапсырмасы бойынша тұңғыш рет жүрiп өткен Чжан Цянь есiмдi қытай дипломаты екен. Осы сапардан соң византиялықтар валюта есебінде пайдаланған, алтынмен қатар бағаланатын қытай жібегін Батыс Европаға, Сирияның асыл тастарын, Қызыл теңіздің інжу-маржандарын, Мысырдың маталары мен Вавилон кілемдерін Қытайға тасыған керуендер ағыла бастайды. Батыс өркениетi мен Шығыс мәдениетiнiң арасындағы күретамыр болған бұл жолға өзiнiң 1877 жылы жарық көрген «Қытай» атты кiтабында «Ұлы Жiбек жолы» деген географиялық атау берiп, тарихта қалдырған қытайдың физикалық географиясы мен Азияның жер бедерiн зерттеген Фердинанд фон Рихтгофен атты немiс географ-ғалымы көрiнедi. Ұлы Жiбек жолының негiзгi арнасында орналасқан қалалар мен керуен бекеттерi туралы алғашқы толық деректi 846-847 жылдары арабтың мемлекеттiк байланыс қызметкерi Әбу-л-Қасым Убейдаллах ибн Абдоллах ибн Хордадбех «Жолдар мен мемлекеттер туралы кiтап» атты әкiмшiлiк-географиялық анықтама еңбегiнде жазыпты. Ал Х ғасырда өмiр сүрген араб географы Әбу-л-Фарадж Кудама ибн Жафар әл-Басри өзiнiң «Харадж және хатшылық өнер жайлы кiтап» деген ресми құжаттар мол пайдаланылған шығармасында керуен жолы бойындағы табиғат жағдайлары мен географиялық объектiлерге нақты сипаттама берiптi. XIV ғасырдың отызыншы жылдарында бұл өңiрге аяқ басқан, араб Марко Полосы атанған белгiлi саяхатшы, табиғат пен адам жанының аса бiлгiрi Әбу Абдолла Мұхаммед ибн Батутта да өлкенi мекендейтiн халықтардың шаруашылығы, тұрмысы мен мәдениетi жайында өте бағалы деректер қалдырған дейдi ғалымдар.

1.Әжіғали С.,Каспий қайраңы,тарих тағылымы,Алматы.,2000.
2.Әлімгереев Ө.,Сарайшық., Алматы.,2000.
3.Басенов Т.,Архитектурные памятники в районе Сам., Алматы., 1947.
4.Бейнеу,тарихи танымдық әңгімелер,Алматы,2002.
5.Ислам Жеменей., Парсыша-қазақша және қазақша-парсыша сөздік.,Алматы.,1994.
6.Кекілбайұлы Ә., Он екі томдық шығармалар жинағы., 7том., Алматы.,1999.
7.Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы., т 1-7.,Алматы 1998-2005.
8.Маңғыстау энциклапедиясы., Алматы.,1997.
9.Мерзімді баспа сөз материалдары.
10.Оңдасынов Н., Арабша-қазақша сөздік.,1 том., Алматы.,1984.
11.Тасмағанбетов И.,Самашов З., Сарайшық., Алматы.,2001.