Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі: қазіргі жағдайы, мәселелері және даму перспективалары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... 51
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі мәселелері мен оның даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
3.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамыту жолдары ... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... 51
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі мәселелері мен оның даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
3.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамыту жолдары ... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару саласындағы қайта құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін тиімді және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға, инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе. Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод, Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
Дж. Бьюкенен, Д.Норд, Р.Коуз, К.Эрроу бюджет тетіктерінің қоғамдық әл-ауқатқа, оның жекелеген азаматтарының әл-ауқатына әсерін, мемлекеттік қаражаттарды шығындаудың басым бағыттарын анықтауға, мемлекеттің бюджет жүйесінің институционалды негізін жетілдіру мәселелеріне аса көп көңіл бөлді.
Экономика салаларын мемлекеттік реттеудегі бюджеттік жүйе мәселесі көптеген ресейлік Л.Брузати, Е.Гурвия, Л.Дробозина, Д.Львов, С.Лушин, В.М.Родионова, В.Сенчагова және қазақстандық экономист ғалымдар В.Д.Ли, Ә.М.Джуманов, И.К.Жүйріков, К.К.Ильясов, Ә.К.Идрисов, Р.С.Каренов, Ш.К.Купешов, О.Қалдыбаев, М.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.Нурумов, М.Т.Оспанов, А.Н.Саханова, О.Сабден, Қ.Сағадиев, Ә.К.Отаров, А.И.Худяков және т.б. басты зерттеу нысаны болып отыр.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты - мемлекетте нарықтық қатынастар жағдайында экономика салаларының тұрақты өсуін қамтамасыз ету бағытында мемлекеттік реттеу құралы ретінде бюджет жүйесінің реттеу нәтижелілігін арттыру жолдарын жетілдіру бойынша теориялық, тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды жасау болып табылады.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға, инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе. Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод, Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
Дж. Бьюкенен, Д.Норд, Р.Коуз, К.Эрроу бюджет тетіктерінің қоғамдық әл-ауқатқа, оның жекелеген азаматтарының әл-ауқатына әсерін, мемлекеттік қаражаттарды шығындаудың басым бағыттарын анықтауға, мемлекеттің бюджет жүйесінің институционалды негізін жетілдіру мәселелеріне аса көп көңіл бөлді.
Экономика салаларын мемлекеттік реттеудегі бюджеттік жүйе мәселесі көптеген ресейлік Л.Брузати, Е.Гурвия, Л.Дробозина, Д.Львов, С.Лушин, В.М.Родионова, В.Сенчагова және қазақстандық экономист ғалымдар В.Д.Ли, Ә.М.Джуманов, И.К.Жүйріков, К.К.Ильясов, Ә.К.Идрисов, Р.С.Каренов, Ш.К.Купешов, О.Қалдыбаев, М.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.Нурумов, М.Т.Оспанов, А.Н.Саханова, О.Сабден, Қ.Сағадиев, Ә.К.Отаров, А.И.Худяков және т.б. басты зерттеу нысаны болып отыр.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты - мемлекетте нарықтық қатынастар жағдайында экономика салаларының тұрақты өсуін қамтамасыз ету бағытында мемлекеттік реттеу құралы ретінде бюджет жүйесінің реттеу нәтижелілігін арттыру жолдарын жетілдіру бойынша теориялық, тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды жасау болып табылады.
1. Өтебаев Б.С, Мемлекеттік бюджет: Оқулық. – Алматы:Экономика/2006ж
2. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. – 416 бет
3. Мельников В.Д, Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Каржы-каражат, 2001г
4. Елубаева Ж.М. Основные этапы формирования бюджетной политики за период независимости РК// «Каржы-каражат» - №1/2008г – с.3
5. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
6. Смадиев А. Қаржы жүйесіндегі бюджеттің атқаратын ролі, экономикалық мәні мен мазмұны// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 196б.
7. Мухтарбекова Б.С. Бюджетная система РК: состояние и перспективы// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.85
8. Дуйсенгалиева М. Этапы формирования бюджетной системы Казахстана и дальнейшие направления укрепления финансовой дисциплины//«Каржы-каражат» - №5-6/2008г – с.32
9. Сартаев С.С. Бюджеттік құқық: Оқу құралы. –Алматы:Жеті Жарғы/2006ж
10. Ли В.Д. Финансы в вопросах и ответах: учеб.пособие - Алматы:
Изд. дом "Свет", 2004.- с.141
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жж арналған орта мерзімді фискалды саясаты// Егемен Қазақстан.13 тамыз 2007жыл
12. Баймуратов У.Б. Бюджетирование, ориентированное на результат как новая парадигма бюджетного планирования// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.12
13. Ахметова С.С. Мемлекеттік бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде//«Аль-Пари» - №1/2007ж – 103б.
14. Исахова П.Б. Изменения в бюджетном законодательстве Казахстана// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.87
15. Киргизбаев Д. Бюджетаралық қатынастар – орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін фактор ретінде// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 198б.
16. Тулеубекова А. Официальные трансферты и межбюджетные отношения: проблемы оценки результативности и развития процесса финансирования.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.68
17. ҚР Қазақстан Республикасының Салық кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
18. Аманбаев А.А. Оценка экономического состояния РК в условиях глобального экономического кризиса 2007-2009 годы имероприятия по его преодолению//«Аль-Пари» - №4/2008г – с.74
19. Есымханова З.К. Бюджетные ресурсы как основной источник финансирования региона.//«Аль-Пари» - №3/2008г – с.116
20. Елубаева Ж. Оценка эффективности бюджетных программ: новые инструменты.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.60
21. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения:состояние и направления реформирования - Алматы:2002г. – с.58
22. Мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру тұжырымдамасы. - ҚР Үкіметінің № 147 қаулысы - Астана, 10.02.2003 ж
23. ҚР Қаржы министрлігінің 2010 – 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. – ҚР Үкiметiнiң № 2304 қаулысы- Астана, 30.12.2009 ж
24. Алматы қаласының 2010-2014 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары. – Алматы: - 2009 ж
25. Алматы қаласының әлеуметтік-экономикалық даму Бағдарламасы. – Алматы: - 2009ж
26. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2008-2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары - Астана, 2008 ж
27. ҚР Қаржы министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.- ҚР Үкiметiнiң № 1199 қаулысы – Астана, 23.12.2008ж
28. ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені// №1,2010 ж
29. Аубакиров Я.А. О проблемах и перспективах национальной экономики в условиях глобального развития //Аль-Пари, 2005, №4. -С.49-81.
30. Анисимов С.А. Бюджетная политика как источник экономического роста //Финансы, 2005, №1.- С.16-18.
31. Махмутова М. Распределение расходных обязательств между уровнями бюджетной системы в Казахстане: материалы исслед. по проекту/ - Алматы: Б. И., 2003.- С.84.
32. Саханова А. Государственный сектор экономики РК //Экономика и статистика, 2006, №4.- С.45-53.
33. Берстембаева Р. Оценка взаимосвязи уровня и структуры государственного долга с показателями социально-экономического развития РК //Экономика и статистика. Агентство по статистике РК, 2006, №21.- С.21-26.
34. Берстембаева Р. Государственные внутренние заимствования: проблемы совершенствования //Финансы Казахстана. Алматы, 2005, №1.- С.85-92.
35. Колпакова Г. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебное пособие для вузов. 2-е изд. Перераб. И доп.-М.: Финансы и статистика, 2003.- С.49.
36. Капенова А. Источники и механизмы бюджетного кредитования. //Финансы Казахстана. Алматы, 2005, №2.- С.55-57.
37. Боровиков В,И.Денежное обращение, кредит и финансы: Курс лекций.-М: Изд-во Центр, 2002.- 224 б.
38. Нурымов А. Финансовые аспекты развития национальной экономики Казахстан //Финансы Казахстана. Алматы, 2006, №2.- С.3-8.
39. Конакбаева С. Эволюция бюджетного процесса в РК: исторические и практические доминанты //Финансы Казахстана. -Алматы, 2005, №5.- С.83-87
40. Кулекеев Ж.А. Проблемы эффективности использования средств государственного бюджета РК в условиях развития рыночных отношений/под.ред д.э.н. Серикбаева А.С. – Астана: Академия государственной службы при Президенте РК,2003. – с.194
41. Лушин С.И. Об эффективности государственного бюджета //Финансы. 2004,№10.-С.12-17.
2. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. – 416 бет
3. Мельников В.Д, Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Каржы-каражат, 2001г
4. Елубаева Ж.М. Основные этапы формирования бюджетной политики за период независимости РК// «Каржы-каражат» - №1/2008г – с.3
5. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
6. Смадиев А. Қаржы жүйесіндегі бюджеттің атқаратын ролі, экономикалық мәні мен мазмұны// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 196б.
7. Мухтарбекова Б.С. Бюджетная система РК: состояние и перспективы// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.85
8. Дуйсенгалиева М. Этапы формирования бюджетной системы Казахстана и дальнейшие направления укрепления финансовой дисциплины//«Каржы-каражат» - №5-6/2008г – с.32
9. Сартаев С.С. Бюджеттік құқық: Оқу құралы. –Алматы:Жеті Жарғы/2006ж
10. Ли В.Д. Финансы в вопросах и ответах: учеб.пособие - Алматы:
Изд. дом "Свет", 2004.- с.141
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жж арналған орта мерзімді фискалды саясаты// Егемен Қазақстан.13 тамыз 2007жыл
12. Баймуратов У.Б. Бюджетирование, ориентированное на результат как новая парадигма бюджетного планирования// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.12
13. Ахметова С.С. Мемлекеттік бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде//«Аль-Пари» - №1/2007ж – 103б.
14. Исахова П.Б. Изменения в бюджетном законодательстве Казахстана// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.87
15. Киргизбаев Д. Бюджетаралық қатынастар – орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін фактор ретінде// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 198б.
16. Тулеубекова А. Официальные трансферты и межбюджетные отношения: проблемы оценки результативности и развития процесса финансирования.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.68
17. ҚР Қазақстан Республикасының Салық кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
18. Аманбаев А.А. Оценка экономического состояния РК в условиях глобального экономического кризиса 2007-2009 годы имероприятия по его преодолению//«Аль-Пари» - №4/2008г – с.74
19. Есымханова З.К. Бюджетные ресурсы как основной источник финансирования региона.//«Аль-Пари» - №3/2008г – с.116
20. Елубаева Ж. Оценка эффективности бюджетных программ: новые инструменты.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.60
21. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения:состояние и направления реформирования - Алматы:2002г. – с.58
22. Мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру тұжырымдамасы. - ҚР Үкіметінің № 147 қаулысы - Астана, 10.02.2003 ж
23. ҚР Қаржы министрлігінің 2010 – 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. – ҚР Үкiметiнiң № 2304 қаулысы- Астана, 30.12.2009 ж
24. Алматы қаласының 2010-2014 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары. – Алматы: - 2009 ж
25. Алматы қаласының әлеуметтік-экономикалық даму Бағдарламасы. – Алматы: - 2009ж
26. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2008-2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары - Астана, 2008 ж
27. ҚР Қаржы министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.- ҚР Үкiметiнiң № 1199 қаулысы – Астана, 23.12.2008ж
28. ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені// №1,2010 ж
29. Аубакиров Я.А. О проблемах и перспективах национальной экономики в условиях глобального развития //Аль-Пари, 2005, №4. -С.49-81.
30. Анисимов С.А. Бюджетная политика как источник экономического роста //Финансы, 2005, №1.- С.16-18.
31. Махмутова М. Распределение расходных обязательств между уровнями бюджетной системы в Казахстане: материалы исслед. по проекту/ - Алматы: Б. И., 2003.- С.84.
32. Саханова А. Государственный сектор экономики РК //Экономика и статистика, 2006, №4.- С.45-53.
33. Берстембаева Р. Оценка взаимосвязи уровня и структуры государственного долга с показателями социально-экономического развития РК //Экономика и статистика. Агентство по статистике РК, 2006, №21.- С.21-26.
34. Берстембаева Р. Государственные внутренние заимствования: проблемы совершенствования //Финансы Казахстана. Алматы, 2005, №1.- С.85-92.
35. Колпакова Г. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебное пособие для вузов. 2-е изд. Перераб. И доп.-М.: Финансы и статистика, 2003.- С.49.
36. Капенова А. Источники и механизмы бюджетного кредитования. //Финансы Казахстана. Алматы, 2005, №2.- С.55-57.
37. Боровиков В,И.Денежное обращение, кредит и финансы: Курс лекций.-М: Изд-во Центр, 2002.- 224 б.
38. Нурымов А. Финансовые аспекты развития национальной экономики Казахстан //Финансы Казахстана. Алматы, 2006, №2.- С.3-8.
39. Конакбаева С. Эволюция бюджетного процесса в РК: исторические и практические доминанты //Финансы Казахстана. -Алматы, 2005, №5.- С.83-87
40. Кулекеев Ж.А. Проблемы эффективности использования средств государственного бюджета РК в условиях развития рыночных отношений/под.ред д.э.н. Серикбаева А.С. – Астана: Академия государственной службы при Президенте РК,2003. – с.194
41. Лушин С.И. Об эффективности государственного бюджета //Финансы. 2004,№10.-С.12-17.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультетінің магистратурасы
Қаржы кафедрасы
Мамандығы – 6N0509 Қаржы
МАГИСТРЛІК
ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
Орындаушы ___________________________________ Дарибаева М.Ж.
Ғылыми жетекші____________________________ ____Өсербайұлы С.
э.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі________________________ ____ Арзаева М.Ж.
э.ғ.к., доцент
____ ________ 2010 ж.
Алматы 2010
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 33
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау
және бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және
реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... 51
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі
мәселелері мен оның даму болашағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамыту жолдары ... ... ... 70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 4
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 89
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде
Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару саласындағы қайта
құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін тиімді және
бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.Қазақстанның ұлттық
экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-
экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды
көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде
халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында
мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға,
инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық
сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде
экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік
реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің
экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан
экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге
қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен
қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде
маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен
оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу
мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе.
Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз
еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін
зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод,
Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін
қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді
пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория
шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың
мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді
экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
Дж. Бьюкенен, Д.Норд, Р.Коуз, К.Эрроу бюджет тетіктерінің қоғамдық әл-
ауқатқа, оның жекелеген азаматтарының әл-ауқатына әсерін, мемлекеттік
қаражаттарды шығындаудың басым бағыттарын анықтауға, мемлекеттің бюджет
жүйесінің институционалды негізін жетілдіру мәселелеріне аса көп көңіл
бөлді.
Экономика салаларын мемлекеттік реттеудегі бюджеттік жүйе мәселесі
көптеген ресейлік Л.Брузати, Е.Гурвия, Л.Дробозина, Д.Львов, С.Лушин,
В.М.Родионова, В.Сенчагова және қазақстандық экономист ғалымдар В.Д.Ли,
Ә.М.Джуманов, И.К.Жүйріков, К.К.Ильясов, Ә.К.Идрисов, Р.С.Каренов,
Ш.К.Купешов, О.Қалдыбаев, М.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.Нурумов,
М.Т.Оспанов, А.Н.Саханова, О.Сабден, Қ.Сағадиев, Ә.К.Отаров, А.И.Худяков
және т.б. басты зерттеу нысаны болып отыр.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
зерттеудің мақсаты - мемлекетте нарықтық қатынастар жағдайында экономика
салаларының тұрақты өсуін қамтамасыз ету бағытында мемлекеттік реттеу
құралы ретінде бюджет жүйесінің реттеу нәтижелілігін арттыру жолдарын
жетілдіру бойынша теориялық, тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды жасау
болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі талап
етілді:
- нарықтық экономика жағдайында арнайы экономикалық
әдебиеттерді,
монографиялық еңбектерді оқу негізінде бюджеттік жүйені
мемлекеттік
реттеу тетіктерінің маңызын, мәнін анықтау және оның
экономикадағы орнына
баға беру;
- экономиканың әлеуметтік салаларын тұрақты дамытудың міндеттерін
шешуде мемлекеттік реттеудің іс-жүзіндегі тәжірибесін зерттеу;
- әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бюджеттің шығындарын
реттеудің бағыттарын белгілеу;
- Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамытуда мемлекеттік
қарыздарды қысқартуды бюджет тетіктерінің жанама көрсеткіші
ретінде қарастыру;
- бюджет жүйесін реттеуді дамыту жөнінде ұсыныстар жасау.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні болып Қазақстан Республикаында
бюджет жүйесі болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі болып мемлекеттің бюджет
жүйесінде қызмет ететін субъектілер мен қаржылық қатынастар есептеледі.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде бюджет жүйесін
реттеу және жүргізу, мемлекет меншігі мен мемлекеттік қарыздарды басқару
жөніндегі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының заң актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, нормативтік және
әдістемелік материалдар, ғылыми ұйымдардың нұсқаулары пайдаланылды.
Жұмысқа ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасының статистика
Агенттігінің, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі мен Экономикалық
даму және сауда Министрлігінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта
мерзімді фискалды саясатының мәліметтері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы бюджет жүйесін дамытудың негізгі
бағыттарын жүзеге асырудың басты механизмдерін жетілдіру жолдарын қарастыру
және ол төмендегідей тұжырымдар мен ұсыныстарды қамтиды:
бюджет жүйесін реттеуге ішкі және сыртқы факторлардың әсер ету
ерекшеліктерін есепке алатын талдау әдістемесін дамыту;
Қазақстан экономикасының қарқынды өсуіне кедергі келтіретін қазіргі
заманғы бюджет жүйесінің кемшіліктері анықталды және оны жою
механизмдері жасалды;
отандық экономиканың, бәсекелестік қабілетін арттырумен тығыз
байланысты болатын инновация мен әлеуметтік салаларға мемлекеттік
шығындарды басымдылықпен бөлудің негіздемесі түзілдi;
болашақта бюджеттің тиімділігі мен шынайылығын қамтамасыз ету
тәсілдері жасалды;
мемлекеттің бюджет элементтерін кешенді пайдалану механизмдері
айқындалды;
бюджеттік жоспарлауды жетілдіру құралдары анықталды;
болашақта бюджеттік жоспар жасаудың ролін арттыру мақсатында бюджет
жүйесін тиімді ұйымдастырудың тізбегі жасалды;
үкімет қарызының құрамындағы сыртқы қарыз үлесін төмендетудің жолдары
анықталды.
Тәжірибелік мәні:
бюджет жүйесін реттеуде ішкі және сыртқы факторлардың әсер ету
ерекшеліктерін анықтау және талдау;
мемлекеттің бюджеттік жүйесі шеңберінде экономиканың бәсекелестік қабілетін
арттырудың тәсілдерін ұсыну;
бюджет жүйесінің экономиканың өсуіне кедергі келтіретін кемшіліктерін
анықтау мен оны жою тетіктері;
инновация мен бюджеттік салаларға мемлекеттік шығындарды бөлудің
негіздемесін жасау;
Үкіметтің әлеуметтік салаларға қаржылық қолдау көрсету жүйесінің
тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну;
бюджеттің тиімділігі мен нақтылығын қамтамасыз ету тәсілдері;
мемлекеттің бюджеттік элементтерді кешенді пайдалану тетіктері;
әлеуметтік салаларды бюджеттік жоспарлауды жетілдіру құралдары;
үкімет қарызының құрамындағы сыртқы қарыз үлесін төмендету.
Басылымдар: Қазақстан Республикасы экономикасындағы инновациялық
белсенділікті арттырудың қаржылық механизмі атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясы және әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
Университетінің Жас ғалымдар және студенттердің Ғылыми әлемі Халықаралық
конференциясында екі мақала жарық көрді.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі және 8 кесте, 10 суреттен
тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру қағидаттары
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың ролі, орны мен мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляция деңгейі, валюталық курс және
басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейге жету осы қарым-
қатынастардың ахуалына тәуелді 1.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Экономикалық өмірге мемлекеттің қатысу себептері, формалары мен
тәсілдері өзекті мәселелер қатарына жатып, ғылыми зерттеудің пәні болып
табылады. Нарық экономикасында мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесінің болуы
елдің экономикалық дамуын және саяси тұрақтылықты ұстап тұрудың маңызды
шарты болып саналады. Қазіргі заманда мемлекет экономиканың өмірін енжар
бақылаушы емес, керісінше елдің шаруашылық-экономикалық өміріне белсенді
түрде қатысып, қажет болған кезде елдің экономикасын тұрақтандыру үшін
қажетті шараларды да жүргізеді.
Тиімді қаржы-экономикалық саясат – қазіргі кезеңдегі қоғам өміріне
қажетті жағдай. Мемлекет қызметін тиімді атқармаса, оның әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан тұрақты дамуы мүмкін емес. Экономикада болып жатқан
өзгерістер мемлекеттің қазіргі сатыдағы базалық мәселелеріне қайта оралып
қана қоймай, сонымен қатар ғылыми тұрғыдан да, тәжірибе тұрғысынан да оны
өзекті етеді 2.
Қазіргі кезде мемлекеттің экономикадағы орны мен ролі үздіксіз
күшеюде. Бұны тек жалпы ішкі өнім қатынасында мемлекеттік кірістер мен
шығындардың өсуі ғана емес, сонымен қатар экономикадағы дағдарысты
жағдайларды жеңуге бағытталған, үкіметтің реттеуші шараларының мәнінің де
өсуін куәландырады. Шаруашылық тәжірибе көрсеткендей, компаниялардың өз
қызметтерін жоспарлаудағы уақыт кезеңдерін кеңейтуге деген қажеттілігі
елдің шаруашылық дамуындағы мемлекеттің ролін жаңаша түсінуді қажет етті.
Экономикада мемлекеттік реттеудің тапсырмалары мен тәсілдерінің
өзгеруі әртүрлі факторлардың әсерінен болады, олардың ішінде ерекше орынды
қаржылық жаһаңдану, инновациялық дамудың ерекшелігі, сонымен қатар
әлеуметтік-саяси факторлар алады. Үнемі өзгеріп отыратын жағдайда өзінің
қызметін тиімді атқаруға қабілетті мемлекеттің сапасы жайлы мәселе
туындайды.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған аяларды бөліп көрсетуге болады.
Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабына сәйкес
бюджетке келесідей түсінік беріледі: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері
мен қызметтерін іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар,
материалдық негізі - орталықтандырылған ақша-қаражаттар қоры, экономикалық
негізі - жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендірілуі – заң
болып табылады 1.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
қызметтерін орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
несиелер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекеттің белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және
шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік
бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше категория,
оған келесі қызметтер атқару тән:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Мемлекеттік бюджеттік бөлу және бақылау қызметтері бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді 3.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан, оның
қызметтері де объективті. Бюджет қызметтерін бірден оның ішкі потенциалдық
қабілеттігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті түрде бюджеттік
қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі саласында көрініс табады.
Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер көрінісі, оларды бөлу мен бақылау
құралдары ретінде пайдалануы тек адами іс-әрекет үрдісінде мүмкін, ал ол
мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып және нақты түрде бюджеттік қатынастарды экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну үшін
тиімді ұйымдастырылған бюджет жүйесінің мәні өте зор.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет үдерісі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, аумақтық
құрылысы мен бөлінісіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан Республикасы – федеративті емес, басқарудың
Президенттік нысананы және сайланатын Парламенті бар унитарлы мемлекет
4.
Бюджеттік жүйе мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын - бюджетті қалыптастыру мен
пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен байланысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
үдеріс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп атайды.
2009 жылы 1 қаңтарда күшіне енген жаңа Бюджеттік кодекстің 6 - бабына
сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамына келесі бюджет
түрлері мен деңгейлері кіргізілген 5:
- республикалық бюджеті;
- облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
- аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Төтенше мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi бюджеттер
негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасында төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгiзiледi. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қабылдануы
туралы Қазақстан Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi. Төтенше
мемлекеттiк бюджеттiң қолданылу уақытында республикалық бюджет туралы
заңның және барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттің бюджеттері туралы
мәслихаттар шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттiк
бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген мерзiм iшiнде қолданыста
болады және оның қолданылуы тоқтатылысымен республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi нақтылау жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржылық актив түріндегі,
сондай-ақ, материалды емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі
активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады. Ұлттық қор
мемлекеттің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге,
қаржылық активтердің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де
мүліктердің қорлануына, экономиканың мұнай секторына тәуелділігін және
қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру
қызметтерін жүзеге асырады. Жинақтау қызметі материалды емес активтерді
қоспағанда, қаржылық активтер мен өзге де мүліктің жинақталуын және
тәуекелдің деңгейі бірқалыпты болған кезде ұзақ мерзімді перспективада
Қазақстан Республикасы Ұлттық қоры активтерінің кірістілігін қамтамасыз
етеді. Тұрақтандыру қызметі Ұлттық қордың активтері өтімділігінің
жеткілікті деңгейін ұстап тұруға арналған. Тұрақтандыру қызметін жүзеге
асыру үшін Ұлттық қордың бір бөлігі кепілдік берілген трансфертті
қамтамасыз етуге қажетті деңгейде айқындалады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану
дүниежүзілік және ішкі тауар мен қаржы нарықтарының коньюнктурасы,
мемлекеттегі және шет елдердегі экономикалық жағдай, республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық, фискалдық тұрақтылық және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорының негізгі мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады
1.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілген республикалық бюджет алады. Жаңа
бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа да түрлеріне
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың қызметтерін қаржымен
қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастарды
бейнелейді:
- мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қорын
қалыптастыру;
- мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерін бюджет тарапынан
қаржыландыру;
- мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптастыру және әр түрлі өтемақы
төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау;
- қаржы-несие жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі, Ұлттық
банк, т.б.);
- мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен болатын қаржылық қатынастар.
Қаржылық қатынастардың бұл формалары мемлекет реттейді, жетілдіреді
және белгілі қағидаттар мен құқықтық нормалар негізінде басқарады.
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржы қатынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі - олар мемлекет қатысатын
бөліс үрдісінде болады және жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қамтамасыз етуге
арналған ақша құралдарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру және
пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджет қатынастары – мемлекет пен халық, мекемелер мен кәсіпорындар
арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ,
онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекеме мен халық қаражаттарын ала
отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің
мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және
коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы
реттеу қызметіне пайдаланады. Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін:
кәсіпорындарды қаржыландыру және қаражаттандыру; мемлекеттік
инвестицияларды іске асыру; өнеркәсіптің қорғаныс салаларының
айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың құрылымдық қайта құруына
әсер ету. Мұнда кіріс немесе шығыс баптарын ұлғайту немесе азайту қатынасы
саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдің халықпен айла-шарғы жасау қаупі
туындайды. Осыған орай, бюджет саясатының қалыптасуы, оның іске асуының
бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму үрдістерімен ғана байланысты
емес, сондай-ақ саяси кеудемсоқтықты көрсетеді. Егер, бюджет саясатының
бағытталуы экономикалық даму заңдылықтарының анықталуы негізінде емес,
көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер арқылы анықталса, онда мұндай бюджет
саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту үстінде болады, яғни тек экономикалық
саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде ғана емес, сондай-ақ биліктің осы
немесе өзге саласының жағдаяттық пайымдауынан болады.
Макроэкономикалық реттеудің маңызды құралы болып бюджет саясаты
табылады, ол салық салу мен мемлекеттік шығындарды өзгерту арқылы іскерлік
белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін көрсетеді. Бюджет саясаты ұдайы
өндірістік кезең аяқталуының нәтижесінде жинақталатын, қаржы ресурстарын
жұмылдыру бойынша мемлекеттің қаржы саясатының экономикалық мазмұнын
анағұрлым толық көрсетеді және олардың мемлекет дамуының әлеуметтік-
экономикалық басымдылықтарының пайдаланылуы мен бөлінуіне әсер етеді. Қаржы
ағындарының қозғалысына реттеудің бастапқы қағидасы жиынтық тұтынудың
өсуіне бағытталған ұдайы өндіріс үдерісінің барлық қатысушыларының
мүдделерін ымыраға жеткізуден тұрады. Бюджет - бюджет саясатының негізгі
құралы ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық буындарын біріктіреді.
Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың қажеттілігі осымен шартталған, яғни
экономиканы реформалауға арналған шетел несиелері мен инвестициялары елдің
төлем балансын өзгерту мен жалпы қоғамдық өнімнің қозғалысына бюджет
саясатының белсенді әсері де шартталған. Бюджет саясаты бюджеттің белгілі
бір механизмін әзірлеу, қарастыру, бекіту, орындау, бақылау, сонымен қатар
бюджеттің орындалуы туралы есептің қызмет етуінің әр түрлі бюджет
деңгейінің өзара байланысына негізделген. Дамыған елдерде ортақ валюта-
қаржылық жүйені жасау бөлігінде қуатты және қаржы саласында орталықтан
бағытталған беталыстар айқын түрде көрініс табады. Ал бұрынғы кеңес үкіметі
аумағында қаржы жүйесінің жергілікті деңгейлерін өзін-өзі қаржыландыру,
жеке аймақтар мен жергілікті көздерінің мәні мен рөлін күшейту және
егемендіктің қалыптасуының қажеттілігі туындайды 4.
Қазақстан Республикасында бюджет жүйесінің дамуы аймақтық деңгейдің
тұтас шаруашылық кешенінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында
қаржы жүйесінің ортақ шеңберіндегі қаржы буындарының жергілікті және
орталық өзара әсерлерінің тиімді нұсқасын іздеу жолында. Бюджет экономикаға
бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Экономикаға тұтастай әсер ету құралы
ретінде бюджеттің бөлу және бақылау қызметі осыдан көрінеді. Осыған
байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен сұраныстарын
қанағаттандыру кірістер мен шығыстар бойынша бюджет шешімерін таңдау және
қаржы жүйесін бағалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет саясатын
бюджет үдерісін ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын бұзғаны үшін
жауапкершілік есебінен бюджеттің барлық деңгейінің орындалуына бақылау,
бекіту, қарастыру және құрастыру тәртібі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Бюджет жүйесінің қызметі келесі қағидаттар арқылы қамтамасыз етіледі:
- барлық бюджеттің біртұтастығы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы
және дербестігі;
- мемлекеттік қаржы статистикасының біртұтас нысаны, ортақ
бюджеттік сыныпталу, біртұтас қаржылық базаның бар болуы;
- бюджетте барлық түсімдердің толық көрінуі және түсімдердің қайта
бөлінуі арқылы бюджеттің икемді өзара іс-қимылдары;
- мемлекеттің ақша-несие саясатының өзара іс-қимылы және ақша
жүйесінің біртұтастығы.
Жергілікті билік органдарының шығыстық өкілдігімен байланысты бюджет
шығыстарын ең аз жасау қағидаларымен, аумақтар дамуының әлеуметтік -
экономикалық шығыстарының бюджетіне, теңгеріміділікке байланысты, олардың
бюджет шығыстарын ұлғайту қызығушылығында жергілікті бюджет табыстарының
саралануы жүреді. Қазақстан Республикасы аймағының жеке бюджеті бұл – елдің
бюджет жүйесінің дербес буыны, яғни жергілікті бюджет. Қазақстанда
жергілікті бюджеттер бағалы қағаздар нарығына шықпастан бұрын ең алдымен
бірқатар ұйымдастырушы – қаржылық шараларды іске асыруы қажет. Ұсыныстар
орталық және жергілікті басқару органдарының әрекеттеріне тікелей қатысты
және ұсыныстарды жергілікті бюджетті нығайту үшін жүргізу қажет, оны
жүргізгеннен соң жергілікті алыс - берістерді тиімді дамыту төмендегілерге
негізделеді:
1) үкіметтік деңгейде қаржы саласын орталықсыздандыруға бағытталған
заңдарды қабылдау керек. Бұл жергілікті әкімшіліктерге өзінің
табыстарын, оның ішінде жергілікті қарыздарды ұлғайту үшін әр
түрлі құралдарды пайдалануға рұқсат етеді;
2) жергілікті басқару органдары есептілік және өзінің жұмысының
айқындылығын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді сақтауы
тиіс. Халықпен теріс қарым-қатынас, бюджеттің айқындылығының жоқ
болуы ішінара шығындалуға және күдікті мақсаттардың болуына алып
келеді;
3) жергілікті басқару органдарының несиені өтеу қабілетінің
рейтингін тәуелсіз сараптауды бағалауды алдын-ала жүргізу қажет.
Жергілікті бюджет бұл өте серпінді санат, сондықтан аймақтық саясатты
мемлекеттің экономикалық өміріне әсер ететін әр түрлі факторлардың есебімен
жүзеге асыру қажет. Бұл экономиканың құрылымындағы өзгеріс, халықтың
әлеуметтік кепілдігінің деңгейі, халықтың жасына қарай және кәсіби
құрылымының өзгеруі. Жеке аймақтардың экономикалық дамуы деңгейінің әркелкі
болуы және олардың әр түрді тұрпаттары бойынша сараланымы жергілікті бюджет
қаражаттарының қалыптасуы мен жұмсалуына әсер етеді.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады
5:
1) кірістер:
- салықтық түсімдер;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
- бюджеттік кредиттер;
- бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
- қаржы активтерін сатып алу;
- мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді жасау
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептеуге
тиісті қаржылар болып табылады. Салықтық емес түсімдер – бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге - мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік
мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекеттік
меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан түсетін ақшалар жатады.
Ресми трансферттердің түсімдері – бұл бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне
Ұлттық қордан бюджетке түсетін трансферттердің түсімдері. Мақсатты ресми
трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты болмайды.
Бюджет шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындардың түрлері:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты
шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарусыз негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді
орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар бюджеттерінің кассалық алшақтығын жабуға
арналған резервті кіріктіреді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету.
Бюджет профицитін пайдалану – қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге
бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын
жұмсау.
Бюджеттің кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін кірістер мыналар:
1) салықтық түсімдер, алымдар және тағы басқа да міндетті төлемдер.
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер.
3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер;
4) ресми трансферттердің түсімдері.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджетің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету;
2) қорғаныс салаларына;
3) сот жүйесіне, қылмыстық-атқару қызметі;
4) білім беру;
5) денсаулық сақтау;
6) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру;
7) мәдениет, спорт, туризм;
8) ауыл, су, орман, қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
9) өнеркәсіп, құрылыс, сәулет, жер қойнауын пайдалану;
10) көлік және коммуникациялар;
11) экономикалық қызметтерді реттеу, стандарттау және т. б. ұйымдар.
Операциялық сальдо – бюджет кірістері мен шығыстары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін теңестірген, яғни
баланстаған дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі
мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне
жету болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін
түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін
кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын – профицитін құрайды. Ол
мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бос
қалдығын құрауы мүмкін. Мұндай қажеттілік болмаған жағдайда бұл
қаражаттарды пайдалану туралы шешімдері тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Шығыстар кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджет тапшылығына әкеледі.
Тапшылықтың едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін
сипаттайды 6.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару
шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар.
Тапшылықты қаржыландыру үшін қосымша ақша қаражаттарын іздестіру
қажет. Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1) ақша белгілерін шығару;
2) мемлекеттік қарыздар;
3) шетелдік қарыздар;
4) Ұлттық байлықты пайдалану.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге, шығыстарын қысқартуға, тапшылықты
реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шараларды әзірлеу және
дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай
жасайды, яғни елдің әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін құрал
болады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар – бюджет арқылы
іске асырылатынын есте сақтауымыз қажет. Мемлекеттің бюджеттік-салық
саясаты – ол халықтың ауқаттылығын жоғарылату мен экономикалық дамуды
қамтамасыз етуге арналған іс-әрекеті. Бұл саясат – еліміздегі жұмыссыздықты
қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету мен басқа да осындай мәселелерді
шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет жүйесінің тарапынан негізгі
құралдар ретінде жоғарыда аталған бюджеттің мемлекеттік кірістердің тиімді
ұйымдастырылуы мен мемлекеттік шығыстардың республиканың түрлі салаларында
тиімді бөлінуі табылады.
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы нарық жағдайына
бейімделіп, аяғына нық тұру үшін өзінің экономикалық, қаржылық, саяси және
заң жүйелеріне түбегейлі өзгерістер енгізді. Бұл еліміздің үлкен саяси күш-
жігерін көрсетеді. Тәуелсіз мемлекет ретінде дамудың әр сатысында Қазақстан
Республикасы өз алдына келесі ең басты мақсат қойды - сапалы мемлекеттік
қызмет көрсету мен халықтың қажеттіліктерін максималды түрде
қанағаттандыратын ашық, айқын, тиімді және тұрақты бюджет жүйесін құру.
Соңғы макроэкономикалық көрсеткіштер мен орындалған мақсаттардың нәтижесі
соңғы он жылда Қазақстан өз дамуында ілгерілей түскенін және бұл бюджет
жүйесінің тиімді ұйымдастырылуымен тікелей байланысты екенін көрсетті 7.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бері бюджеттік жүйе
көптеген өзгерістерге ұшырады, бірқатар реформалау кезеңдерінен өтті.8
Бірінші кезең (1992-1995жж.) әлеуметтік салаға бағдарланған нарықтық
экономикаға өтуге бағытталды. Осымен бірге, мемлекет көптеген объективті
жағдайлардың пайда болуы салдарынан бюджет саласындағы ағымдағы мәселелерге
көңіл бөлуге мәжбүр болды, ал бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы өзгерістерге жүйелі түрде араласуға кедергі болды. Бұл кезеңде
жаңа бюджеттік жүйе мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерінің құқықтық
негіздері қалыптаса бастады. Осымен байланысты арнайы институттар пайда
болды: Қазақстан Республикасының қаржылық бақылау Комитеті және қазынашылық
Комитеттері құрылды. Жаңа комитеттердің әлсіз мүмкіндіктері мен заң
актілерінің толық болмауы бюджеттік үдерістің айқындылығын және қаржылық
тәртіптің нығаюын тежеді. Бұл әсіресе бюджеттік құралдарды пайдаланудың
нәтижелілігі мен тиімділігіне кері әсерін тигізді. 1995 жылы жаңа
Конституцияның қабылдануы бюджеттік жүйедегі реформалауды тездетті.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің қызметтері мен өкілеттіктері
айқындалды, екі деңгейлі бюджеттік жүйенің қызмет етуінің құқықтық базасы
құрылды.
Екінші кезең (1996-1999жж.) экономикалық өсумен басталды және бұл
белсенді экономикалық саясат жүргізуге бастама болды. Осы кезеңде
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты өмір салты, сондай-
ақ кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес қазақстандық қоғамның
стратегиялық дамуының негізі болып қаланды. Сонымен қатар, бюджеттік жүйе
мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерін жетілдіру мәселелері көтерілді.
Республикалық бюджеттің орындалуын қадағалайтын арнайы орган Есеп
комитеті құрылды. Есеп комитеті республикалық бюджеттің атқарылуына сыртқы
қаржылық бақылау қызметін жүзеге асырды. Бюджеттен тыс қорлар қызметтерін
тоқтатты. Түрлі бюджет деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіктердің
кеңеюі Қазақстан Республикасының Бюджеттік жүйе туралы Заңын қабылдауға
үлесін қосты. Бұл бюджеттің түрлі деңгейлері мен олардың арасында пайда
болатын қатынастардың мәртебесін бекітті.
Осы кезеңде, 1998 жылы зейнетақы реформасы басталды. Қазақстан ТМД
елдерінің арасында бірінші болып жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті.
Сонымен қатар, бұл кезеңнің ең маңызды шараларының бірі 1997 жылы
қабылданған Қазақстан 2030 Стратегиясы болып табылады. Аталған Стратегия
Қазақстан Республикасы азаматтарының ұзақ мерзімде дамуының басымдықтарын
айқындады. Реформалаудың бұл кезеңі Қазақстанның макроэкономикалық және
саяси тұрақтылығын қамтамасыз етті, сонымен қатар институционалдық және
нормативтік құқықтық база нығайды.
Үшінші кезең (2000 жылдан бастап) әлеуметтік саясаттың басымдықтарымен
ерекшеленеді. Бұл кезеңде мемлекеттің өркениетті дамуына қажетті көптеген
стратегиялар мен заңдар қабылданды: Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қызмет ету Бағдарламасы, кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес
Бағдарламасы, еңбек туралы заң, әлеуметтік әріптестік туралы заң, жұмыспен
қамту туралы заң, мемлекеттік мекен-жай бойынша әлеуметтік көмек көрсету
туралы заң, ҚР Салық кодексі, ҚР Бюджет кодексі, жыл сайынғы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдаулары.
Осыған байланысты Үкімет реформалардың әлеуметтік салаға бағытталуын
күшейтті және жұмыссыздықпен күрес, кедейлікті төмендету шараларын жүзеге
асыру қызметтерін жандандырды. Адам әлуетінің дамуы мен өмір сүру деңгейін
тұрақтандыру мақсатында еңбек әлуетін жандандыруға, халық табыстарының
деңгейін көтеруге тиісті қолайлы жағдайлар жасау арқылы және халыққа
медициналық көмек көрсету, білім берудің қолжетімділігі мен сапасын арттыру
арқылы, кедейлікпен күресудегі әлеуметтік бағдарламалардың атаулы сипаты
мен экономикалық сауықтыру шараларын жүзеге асыру арқылы қол жеткізу
көзделді.
Бюджеттік жүйені дамыту мен бюджеттің шығыстарын пайдаланудың
тиімділігін арттыру шаралары жалғасуда. Қазіргі таңда тек әлеуметтік маңызы
зор жобаларды мемлекет тарапынан қаржыландыру ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік бюджеттің қолжетімді құралдарын тиімді әрі рационалды түрде
пайдаланылуы мақсатында экономикалық және құқықтық алғышарттардың маңызы
жоғарылады. Сол себепті, бюджеттік үдеріске тікелей қатысушылар бюджет
қаражаттары мен мемлекеттік мүліктің заңды және оңтайлы қолданылуы қоғам
дамуына, еліміздің өркениетті өсіп-өркендеуіне пайдасы жоғары болатынын
түсіну қажет 9.
Бюджеттік үдерісті ұйымдастыру барысында заңнамалар арқылы реттелетін
мемлекеттік органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарау мен бекіту,
бюджеттердің атқарылуын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік үдерістің мазмұны елдің
мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан
Республикасында бюджеттік үдеріс өз алды мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының, бюджеттік үдерістің қатысушыларының бюджеттер мен
Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік үдерісі бюджеттік заңнамаларға
сәйкес ұйымдастырылады, Бюджеттік кодекс және басқа да бюджеттік үдеріске
қатысты заңнамалы-нормативтік актілермен реттеледі. Жалпы бюджеттік
үдерісті ұйымдастыру келесі қағидаттарға негізделеді:
- тұтастық – бюджет үдерісі маңында бірыңғай құқықтық база,
бюджеттік жіктелу, бюджеттік және статистикалық ақпаратқа қажетті
бюджеттік құжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің
бірлігі;
- дербестік – бюджеттік үдеріске әрбір қатысушы өз әрекетін өз
еркімен ұйымдастырады және бұл әрекет кірістердің қайнар
көздерінің болуы мен оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын
құқықтық қамтамасыз етуіне;
- теңгерушілік – бюджет үдерісі маңында барлық бюджеттердің
кірістері мен шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс
тағайындалуына.
Жоғарыда аталған қағидалардың талаптарын сақтау бюджет тұрақтылығы
мен аймақтар және іс-әрекет салалары араларындағы ақша құралдарын бөлудің
қажетті пропорцияларын қамтамасыз етеді. Бұл арада тағы бір маңызды шартты
сақтау қажет – ол мемлекеттің барлық қаржы саясатының басты негізі болатын
бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтерін құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджеттің қалыптасу негізі болып Қазақстан
Республикасының орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспары мен
Республика Президентінің Қазақстан халқына арнайы жыл сайынғы Жолдауының
есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік
кодексте көрсетілген маңызды жағдай – бюджеттік үдерістің ұйымдастырылуын
қамтамасыз ете отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік биліктің
қызметтерін реттеуді айқындау қажеттігі анықталады. Бұл қызметтер келесі
түрде анықталады: мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының
өзара әрекеттесуінде; әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика
секторларымен әрекеттесуінде; салықтық-бюджеттік құралдарды жетілдіруде;
бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін
анықтауда; бюджеттердің кірістері мен шығыстарының көлемі мен құрылымын
тағайындағанда; республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде; мемлекеттік борыштың қаржы
операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын
бағалауда.
Бюджеттік үдерісті ұйымдастыру бойынша бюджеттік іс-әрекеттің барлық
сатыларында келесі мақсаттар шешіледі:
- жеке салықтық және басқа түсімдер бойынша, әлеуметтік-экономикалық
даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін
анықтау;
- бюджеттік шығындарды арнаулы және атаулы белгілер бойынша тағайындау;
- ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен экономикадағы
инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық тұрақтылықтың
жалпы бағдарламасымен бюджетті қиыстыру;
- экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тапшылығын қысқарту
мен жою;
- әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатында мемлекет кірістерінің
қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен іс-әрекет салалары
арасында қайта бөлу арқылы бюджеттік реттеуді іске асыру;
- әр түрлі үлкен ауқымдағы әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың
пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету үшін болашақ
бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың ролін жоғарыл ату;
- заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау
кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.
Бюджеттік үдерістің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті
орган – Қаржы министрлігінің келесі қаржы жылға арналған бюджет саясатының
негізгі бағыттары мен мемлекеттің бекітілген қаржы жоспарының жобасын
дайындаудан басталады 10.
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика Үкіметі бюджет
жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға тапсыру тәртібі және мерзімі
жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен бірге, барлық бюджеттік үдеріске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
келесідей 11:
1. Қазақстанның бюджеттік жүйесін тиімді ұйымдастырудың бірінші
ерекшелігі ретінде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету белгіленді. Ұлттық
егемендік пен аумақтық тұтастықты қорғау кез келген мемлекеттің ұдайы және
тұрақты түрде өсуінің қажетті шарты болып табылады.
Осы басымдықты іске асыру үшін Қазақстан-2030 даму стратегиясында
елдің мемлекеттік шекараларын ресімдеуге, Қарулы Күштерді реформалауға және
мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайтуға, құқық қорғау органдарының
жүйесіндегі өзекті мәселелерін шешуге, атап айтқанда, қылмысқа қарсы күрес
пен құқық тәртібін нығайтуға бағытталған тұтас бірқатар іс-шараларды
жүргізу көзделеді. Аталған шараларды тәжірибе жүзінде іске асыру ұйымдасқан
қылмыс, діни экстремизм мен терроризм, нашақорлық пен есірткі бизнесі,
адамдар саудасы және заңсыз көші-қон сияқты қазіргі заманның шақырулары мен
қауіптеріне жауап беруге мүмкіндік береді. Қоғамдық тәртіпті қорғауды
қамтамасыз ету және қылмыстың алдын алу мақсатында ішкі істер органдары
құқық тәртібін сақтау тетігін жетілдіруде, Қазақстан Республикасы Ішкі
істер министрлігінің әртүрлі қызметтерінің жұмысына қазіргі заманғы
технологиялар мен әдістер енгізілуде. Ұлттық қауіпсіздік жүйесін одан әрі
нығайту үшін халықаралық ынтымақтастық келісімдері кеңейтілетін болады.
2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын қамтамасыз ету
жөніндегі міндеттерді шешу бюджет жүйесін ұйымдастырудың аса маңызды
басымдықтарының бірі. Осы міндетті орындау елдің барлық азаматтары үшін
мүмкіндіктердің теңдігіне кепілдік беруді; Қазақстанда тұрып жатқан барлық
этникалық топтар үшін тең құқықтарды қамтамасыз етуді; өтпелі кезеңнің
әлеуметтік мәселелерін шешуді; дәулеттілер мен жарлылардың арасындағы
айырмашылықты азайтуды; әр түрлі конфессиялар арасындағы өзара құрмет,
төзімділік пен сенімді қарым-қатынастарды нығайтуды қамтиды. Екінші
басымдықтың шеңберінде болашаққа арналған стратегиялық міндет қоғамды одан
әрі топтастыру және бірыңғай бәсекеге қабілетті қазақстандық ұлтты
қалыптастыру болып табылады.
3. Шетел инвестицияларының деңгейін жоғарылату, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу.
Қазақстан өз дамуында экономикалық өсу стратегиясының 10 негізгі
қағидаттарын ұстанады: мемлекеттің экономикаға шектелген тікелей араласуы,
макроэкономикалық тұрақтылық, бағаны одан әрі ырықтандыру, ашық экономика
мен еркін сауда, жеке меншік институттарын нығайту, жекешелендіру және
шетелдік инвестициялардың тиімді қорғалуын қамтамасыз ету, энергетикалық
және басқа да табиғи ресурстарды игеру және оларды ұтымды пайдалану,
индустриялық технологиялық стратегияны қалыптастыру, өндірісті
әртараптандыру.
Қазақстан экономикасының одан әрі тұрақты дамуы экономиканың
әртараптандырылуы мен жаңғыртылуының, сондай-ақ өнімдердің бәсекелі
түрлерін өндіруге арналған жағдайлар жасаудың және экспорттың өсуінің
негізінде қол жеткізуге мүмкін болады.
Индустриялық-инновациялық стратегия қабылданған сәттен бастап отандық
экономиканы әртараптандыру жөніндегі жүйелі жұмыс жүргізілуде. Қазақстандық
экономиканы жеделдетіп жаңғыртудағы, оны құрылымдық жағынан қайта құрудағы
маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультетінің магистратурасы
Қаржы кафедрасы
Мамандығы – 6N0509 Қаржы
МАГИСТРЛІК
ДИССЕРТАЦИЯ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
Орындаушы ___________________________________ Дарибаева М.Ж.
Ғылыми жетекші____________________________ ____Өсербайұлы С.
э.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі________________________ ____ Арзаева М.Ж.
э.ғ.к., доцент
____ ________ 2010 ж.
Алматы 2010
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 33
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау
және бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және
реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері ... ... 51
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі
мәселелері мен оның даму болашағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың негізгі
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамыту жолдары ... ... ... 70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 4
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 89
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде
Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару саласындағы қайта
құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін тиімді және
бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.Қазақстанның ұлттық
экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-
экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды
көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде
халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында
мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға,
инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық
сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде
экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік
реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің
экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан
экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге
қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен
қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде
маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен
оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу
мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе.
Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз
еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін
зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод,
Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін
қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді
пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория
шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың
мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді
экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
Дж. Бьюкенен, Д.Норд, Р.Коуз, К.Эрроу бюджет тетіктерінің қоғамдық әл-
ауқатқа, оның жекелеген азаматтарының әл-ауқатына әсерін, мемлекеттік
қаражаттарды шығындаудың басым бағыттарын анықтауға, мемлекеттің бюджет
жүйесінің институционалды негізін жетілдіру мәселелеріне аса көп көңіл
бөлді.
Экономика салаларын мемлекеттік реттеудегі бюджеттік жүйе мәселесі
көптеген ресейлік Л.Брузати, Е.Гурвия, Л.Дробозина, Д.Львов, С.Лушин,
В.М.Родионова, В.Сенчагова және қазақстандық экономист ғалымдар В.Д.Ли,
Ә.М.Джуманов, И.К.Жүйріков, К.К.Ильясов, Ә.К.Идрисов, Р.С.Каренов,
Ш.К.Купешов, О.Қалдыбаев, М.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.Нурумов,
М.Т.Оспанов, А.Н.Саханова, О.Сабден, Қ.Сағадиев, Ә.К.Отаров, А.И.Худяков
және т.б. басты зерттеу нысаны болып отыр.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
зерттеудің мақсаты - мемлекетте нарықтық қатынастар жағдайында экономика
салаларының тұрақты өсуін қамтамасыз ету бағытында мемлекеттік реттеу
құралы ретінде бюджет жүйесінің реттеу нәтижелілігін арттыру жолдарын
жетілдіру бойынша теориялық, тәжірибелік және әдістемелік ұсыныстарды жасау
болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі талап
етілді:
- нарықтық экономика жағдайында арнайы экономикалық
әдебиеттерді,
монографиялық еңбектерді оқу негізінде бюджеттік жүйені
мемлекеттік
реттеу тетіктерінің маңызын, мәнін анықтау және оның
экономикадағы орнына
баға беру;
- экономиканың әлеуметтік салаларын тұрақты дамытудың міндеттерін
шешуде мемлекеттік реттеудің іс-жүзіндегі тәжірибесін зерттеу;
- әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бюджеттің шығындарын
реттеудің бағыттарын белгілеу;
- Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамытуда мемлекеттік
қарыздарды қысқартуды бюджет тетіктерінің жанама көрсеткіші
ретінде қарастыру;
- бюджет жүйесін реттеуді дамыту жөнінде ұсыныстар жасау.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні болып Қазақстан Республикаында
бюджет жүйесі болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі болып мемлекеттің бюджет
жүйесінде қызмет ететін субъектілер мен қаржылық қатынастар есептеледі.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде бюджет жүйесін
реттеу және жүргізу, мемлекет меншігі мен мемлекеттік қарыздарды басқару
жөніндегі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының заң актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, нормативтік және
әдістемелік материалдар, ғылыми ұйымдардың нұсқаулары пайдаланылды.
Жұмысқа ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасының статистика
Агенттігінің, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі мен Экономикалық
даму және сауда Министрлігінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта
мерзімді фискалды саясатының мәліметтері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы бюджет жүйесін дамытудың негізгі
бағыттарын жүзеге асырудың басты механизмдерін жетілдіру жолдарын қарастыру
және ол төмендегідей тұжырымдар мен ұсыныстарды қамтиды:
бюджет жүйесін реттеуге ішкі және сыртқы факторлардың әсер ету
ерекшеліктерін есепке алатын талдау әдістемесін дамыту;
Қазақстан экономикасының қарқынды өсуіне кедергі келтіретін қазіргі
заманғы бюджет жүйесінің кемшіліктері анықталды және оны жою
механизмдері жасалды;
отандық экономиканың, бәсекелестік қабілетін арттырумен тығыз
байланысты болатын инновация мен әлеуметтік салаларға мемлекеттік
шығындарды басымдылықпен бөлудің негіздемесі түзілдi;
болашақта бюджеттің тиімділігі мен шынайылығын қамтамасыз ету
тәсілдері жасалды;
мемлекеттің бюджет элементтерін кешенді пайдалану механизмдері
айқындалды;
бюджеттік жоспарлауды жетілдіру құралдары анықталды;
болашақта бюджеттік жоспар жасаудың ролін арттыру мақсатында бюджет
жүйесін тиімді ұйымдастырудың тізбегі жасалды;
үкімет қарызының құрамындағы сыртқы қарыз үлесін төмендетудің жолдары
анықталды.
Тәжірибелік мәні:
бюджет жүйесін реттеуде ішкі және сыртқы факторлардың әсер ету
ерекшеліктерін анықтау және талдау;
мемлекеттің бюджеттік жүйесі шеңберінде экономиканың бәсекелестік қабілетін
арттырудың тәсілдерін ұсыну;
бюджет жүйесінің экономиканың өсуіне кедергі келтіретін кемшіліктерін
анықтау мен оны жою тетіктері;
инновация мен бюджеттік салаларға мемлекеттік шығындарды бөлудің
негіздемесін жасау;
Үкіметтің әлеуметтік салаларға қаржылық қолдау көрсету жүйесінің
тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну;
бюджеттің тиімділігі мен нақтылығын қамтамасыз ету тәсілдері;
мемлекеттің бюджеттік элементтерді кешенді пайдалану тетіктері;
әлеуметтік салаларды бюджеттік жоспарлауды жетілдіру құралдары;
үкімет қарызының құрамындағы сыртқы қарыз үлесін төмендету.
Басылымдар: Қазақстан Республикасы экономикасындағы инновациялық
белсенділікті арттырудың қаржылық механизмі атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясы және әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
Университетінің Жас ғалымдар және студенттердің Ғылыми әлемі Халықаралық
конференциясында екі мақала жарық көрді.
Магистрлік диссертацияның құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі және 8 кесте, 10 суреттен
тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру қағидаттары
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың ролі, орны мен мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляция деңгейі, валюталық курс және
басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейге жету осы қарым-
қатынастардың ахуалына тәуелді 1.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Экономикалық өмірге мемлекеттің қатысу себептері, формалары мен
тәсілдері өзекті мәселелер қатарына жатып, ғылыми зерттеудің пәні болып
табылады. Нарық экономикасында мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесінің болуы
елдің экономикалық дамуын және саяси тұрақтылықты ұстап тұрудың маңызды
шарты болып саналады. Қазіргі заманда мемлекет экономиканың өмірін енжар
бақылаушы емес, керісінше елдің шаруашылық-экономикалық өміріне белсенді
түрде қатысып, қажет болған кезде елдің экономикасын тұрақтандыру үшін
қажетті шараларды да жүргізеді.
Тиімді қаржы-экономикалық саясат – қазіргі кезеңдегі қоғам өміріне
қажетті жағдай. Мемлекет қызметін тиімді атқармаса, оның әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан тұрақты дамуы мүмкін емес. Экономикада болып жатқан
өзгерістер мемлекеттің қазіргі сатыдағы базалық мәселелеріне қайта оралып
қана қоймай, сонымен қатар ғылыми тұрғыдан да, тәжірибе тұрғысынан да оны
өзекті етеді 2.
Қазіргі кезде мемлекеттің экономикадағы орны мен ролі үздіксіз
күшеюде. Бұны тек жалпы ішкі өнім қатынасында мемлекеттік кірістер мен
шығындардың өсуі ғана емес, сонымен қатар экономикадағы дағдарысты
жағдайларды жеңуге бағытталған, үкіметтің реттеуші шараларының мәнінің де
өсуін куәландырады. Шаруашылық тәжірибе көрсеткендей, компаниялардың өз
қызметтерін жоспарлаудағы уақыт кезеңдерін кеңейтуге деген қажеттілігі
елдің шаруашылық дамуындағы мемлекеттің ролін жаңаша түсінуді қажет етті.
Экономикада мемлекеттік реттеудің тапсырмалары мен тәсілдерінің
өзгеруі әртүрлі факторлардың әсерінен болады, олардың ішінде ерекше орынды
қаржылық жаһаңдану, инновациялық дамудың ерекшелігі, сонымен қатар
әлеуметтік-саяси факторлар алады. Үнемі өзгеріп отыратын жағдайда өзінің
қызметін тиімді атқаруға қабілетті мемлекеттің сапасы жайлы мәселе
туындайды.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған аяларды бөліп көрсетуге болады.
Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабына сәйкес
бюджетке келесідей түсінік беріледі: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері
мен қызметтерін іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар,
материалдық негізі - орталықтандырылған ақша-қаражаттар қоры, экономикалық
негізі - жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендірілуі – заң
болып табылады 1.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
қызметтерін орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
несиелер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекеттің белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және
шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік
бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше категория,
оған келесі қызметтер атқару тән:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Мемлекеттік бюджеттік бөлу және бақылау қызметтері бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді 3.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан, оның
қызметтері де объективті. Бюджет қызметтерін бірден оның ішкі потенциалдық
қабілеттігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті түрде бюджеттік
қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі саласында көрініс табады.
Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер көрінісі, оларды бөлу мен бақылау
құралдары ретінде пайдалануы тек адами іс-әрекет үрдісінде мүмкін, ал ол
мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып және нақты түрде бюджеттік қатынастарды экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну үшін
тиімді ұйымдастырылған бюджет жүйесінің мәні өте зор.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет үдерісі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, аумақтық
құрылысы мен бөлінісіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан Республикасы – федеративті емес, басқарудың
Президенттік нысананы және сайланатын Парламенті бар унитарлы мемлекет
4.
Бюджеттік жүйе мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын - бюджетті қалыптастыру мен
пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен байланысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
үдеріс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп атайды.
2009 жылы 1 қаңтарда күшіне енген жаңа Бюджеттік кодекстің 6 - бабына
сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамына келесі бюджет
түрлері мен деңгейлері кіргізілген 5:
- республикалық бюджеті;
- облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
- аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Төтенше мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi бюджеттер
негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасында төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгiзiледi. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қабылдануы
туралы Қазақстан Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi. Төтенше
мемлекеттiк бюджеттiң қолданылу уақытында республикалық бюджет туралы
заңның және барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттің бюджеттері туралы
мәслихаттар шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттiк
бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген мерзiм iшiнде қолданыста
болады және оның қолданылуы тоқтатылысымен республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi нақтылау жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржылық актив түріндегі,
сондай-ақ, материалды емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі
активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады. Ұлттық қор
мемлекеттің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге,
қаржылық активтердің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де
мүліктердің қорлануына, экономиканың мұнай секторына тәуелділігін және
қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру
қызметтерін жүзеге асырады. Жинақтау қызметі материалды емес активтерді
қоспағанда, қаржылық активтер мен өзге де мүліктің жинақталуын және
тәуекелдің деңгейі бірқалыпты болған кезде ұзақ мерзімді перспективада
Қазақстан Республикасы Ұлттық қоры активтерінің кірістілігін қамтамасыз
етеді. Тұрақтандыру қызметі Ұлттық қордың активтері өтімділігінің
жеткілікті деңгейін ұстап тұруға арналған. Тұрақтандыру қызметін жүзеге
асыру үшін Ұлттық қордың бір бөлігі кепілдік берілген трансфертті
қамтамасыз етуге қажетті деңгейде айқындалады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану
дүниежүзілік және ішкі тауар мен қаржы нарықтарының коньюнктурасы,
мемлекеттегі және шет елдердегі экономикалық жағдай, республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық, фискалдық тұрақтылық және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорының негізгі мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады
1.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілген республикалық бюджет алады. Жаңа
бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер
арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының
функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық
бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде
анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа да түрлеріне
берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың қызметтерін қаржымен
қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастарды
бейнелейді:
- мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қорын
қалыптастыру;
- мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерін бюджет тарапынан
қаржыландыру;
- мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптастыру және әр түрлі өтемақы
төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау;
- қаржы-несие жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі, Ұлттық
банк, т.б.);
- мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен болатын қаржылық қатынастар.
Қаржылық қатынастардың бұл формалары мемлекет реттейді, жетілдіреді
және белгілі қағидаттар мен құқықтық нормалар негізінде басқарады.
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржы қатынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі - олар мемлекет қатысатын
бөліс үрдісінде болады және жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қамтамасыз етуге
арналған ақша құралдарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру және
пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджет қатынастары – мемлекет пен халық, мекемелер мен кәсіпорындар
арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ,
онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекеме мен халық қаражаттарын ала
отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің
мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және
коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы
реттеу қызметіне пайдаланады. Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін:
кәсіпорындарды қаржыландыру және қаражаттандыру; мемлекеттік
инвестицияларды іске асыру; өнеркәсіптің қорғаныс салаларының
айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың құрылымдық қайта құруына
әсер ету. Мұнда кіріс немесе шығыс баптарын ұлғайту немесе азайту қатынасы
саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдің халықпен айла-шарғы жасау қаупі
туындайды. Осыған орай, бюджет саясатының қалыптасуы, оның іске асуының
бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму үрдістерімен ғана байланысты
емес, сондай-ақ саяси кеудемсоқтықты көрсетеді. Егер, бюджет саясатының
бағытталуы экономикалық даму заңдылықтарының анықталуы негізінде емес,
көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер арқылы анықталса, онда мұндай бюджет
саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту үстінде болады, яғни тек экономикалық
саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде ғана емес, сондай-ақ биліктің осы
немесе өзге саласының жағдаяттық пайымдауынан болады.
Макроэкономикалық реттеудің маңызды құралы болып бюджет саясаты
табылады, ол салық салу мен мемлекеттік шығындарды өзгерту арқылы іскерлік
белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін көрсетеді. Бюджет саясаты ұдайы
өндірістік кезең аяқталуының нәтижесінде жинақталатын, қаржы ресурстарын
жұмылдыру бойынша мемлекеттің қаржы саясатының экономикалық мазмұнын
анағұрлым толық көрсетеді және олардың мемлекет дамуының әлеуметтік-
экономикалық басымдылықтарының пайдаланылуы мен бөлінуіне әсер етеді. Қаржы
ағындарының қозғалысына реттеудің бастапқы қағидасы жиынтық тұтынудың
өсуіне бағытталған ұдайы өндіріс үдерісінің барлық қатысушыларының
мүдделерін ымыраға жеткізуден тұрады. Бюджет - бюджет саясатының негізгі
құралы ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық буындарын біріктіреді.
Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың қажеттілігі осымен шартталған, яғни
экономиканы реформалауға арналған шетел несиелері мен инвестициялары елдің
төлем балансын өзгерту мен жалпы қоғамдық өнімнің қозғалысына бюджет
саясатының белсенді әсері де шартталған. Бюджет саясаты бюджеттің белгілі
бір механизмін әзірлеу, қарастыру, бекіту, орындау, бақылау, сонымен қатар
бюджеттің орындалуы туралы есептің қызмет етуінің әр түрлі бюджет
деңгейінің өзара байланысына негізделген. Дамыған елдерде ортақ валюта-
қаржылық жүйені жасау бөлігінде қуатты және қаржы саласында орталықтан
бағытталған беталыстар айқын түрде көрініс табады. Ал бұрынғы кеңес үкіметі
аумағында қаржы жүйесінің жергілікті деңгейлерін өзін-өзі қаржыландыру,
жеке аймақтар мен жергілікті көздерінің мәні мен рөлін күшейту және
егемендіктің қалыптасуының қажеттілігі туындайды 4.
Қазақстан Республикасында бюджет жүйесінің дамуы аймақтық деңгейдің
тұтас шаруашылық кешенінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында
қаржы жүйесінің ортақ шеңберіндегі қаржы буындарының жергілікті және
орталық өзара әсерлерінің тиімді нұсқасын іздеу жолында. Бюджет экономикаға
бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Экономикаға тұтастай әсер ету құралы
ретінде бюджеттің бөлу және бақылау қызметі осыдан көрінеді. Осыған
байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен сұраныстарын
қанағаттандыру кірістер мен шығыстар бойынша бюджет шешімерін таңдау және
қаржы жүйесін бағалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет саясатын
бюджет үдерісін ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын бұзғаны үшін
жауапкершілік есебінен бюджеттің барлық деңгейінің орындалуына бақылау,
бекіту, қарастыру және құрастыру тәртібі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Бюджет жүйесінің қызметі келесі қағидаттар арқылы қамтамасыз етіледі:
- барлық бюджеттің біртұтастығы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы
және дербестігі;
- мемлекеттік қаржы статистикасының біртұтас нысаны, ортақ
бюджеттік сыныпталу, біртұтас қаржылық базаның бар болуы;
- бюджетте барлық түсімдердің толық көрінуі және түсімдердің қайта
бөлінуі арқылы бюджеттің икемді өзара іс-қимылдары;
- мемлекеттің ақша-несие саясатының өзара іс-қимылы және ақша
жүйесінің біртұтастығы.
Жергілікті билік органдарының шығыстық өкілдігімен байланысты бюджет
шығыстарын ең аз жасау қағидаларымен, аумақтар дамуының әлеуметтік -
экономикалық шығыстарының бюджетіне, теңгеріміділікке байланысты, олардың
бюджет шығыстарын ұлғайту қызығушылығында жергілікті бюджет табыстарының
саралануы жүреді. Қазақстан Республикасы аймағының жеке бюджеті бұл – елдің
бюджет жүйесінің дербес буыны, яғни жергілікті бюджет. Қазақстанда
жергілікті бюджеттер бағалы қағаздар нарығына шықпастан бұрын ең алдымен
бірқатар ұйымдастырушы – қаржылық шараларды іске асыруы қажет. Ұсыныстар
орталық және жергілікті басқару органдарының әрекеттеріне тікелей қатысты
және ұсыныстарды жергілікті бюджетті нығайту үшін жүргізу қажет, оны
жүргізгеннен соң жергілікті алыс - берістерді тиімді дамыту төмендегілерге
негізделеді:
1) үкіметтік деңгейде қаржы саласын орталықсыздандыруға бағытталған
заңдарды қабылдау керек. Бұл жергілікті әкімшіліктерге өзінің
табыстарын, оның ішінде жергілікті қарыздарды ұлғайту үшін әр
түрлі құралдарды пайдалануға рұқсат етеді;
2) жергілікті басқару органдары есептілік және өзінің жұмысының
айқындылығын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді сақтауы
тиіс. Халықпен теріс қарым-қатынас, бюджеттің айқындылығының жоқ
болуы ішінара шығындалуға және күдікті мақсаттардың болуына алып
келеді;
3) жергілікті басқару органдарының несиені өтеу қабілетінің
рейтингін тәуелсіз сараптауды бағалауды алдын-ала жүргізу қажет.
Жергілікті бюджет бұл өте серпінді санат, сондықтан аймақтық саясатты
мемлекеттің экономикалық өміріне әсер ететін әр түрлі факторлардың есебімен
жүзеге асыру қажет. Бұл экономиканың құрылымындағы өзгеріс, халықтың
әлеуметтік кепілдігінің деңгейі, халықтың жасына қарай және кәсіби
құрылымының өзгеруі. Жеке аймақтардың экономикалық дамуы деңгейінің әркелкі
болуы және олардың әр түрді тұрпаттары бойынша сараланымы жергілікті бюджет
қаражаттарының қалыптасуы мен жұмсалуына әсер етеді.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады
5:
1) кірістер:
- салықтық түсімдер;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
- бюджеттік кредиттер;
- бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
- қаржы активтерін сатып алу;
- мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді жасау
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептеуге
тиісті қаржылар болып табылады. Салықтық емес түсімдер – бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге - мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік
мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекеттік
меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан түсетін ақшалар жатады.
Ресми трансферттердің түсімдері – бұл бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне
Ұлттық қордан бюджетке түсетін трансферттердің түсімдері. Мақсатты ресми
трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты болмайды.
Бюджет шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындардың түрлері:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне
сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты
шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарусыз негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді
орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар бюджеттерінің кассалық алшақтығын жабуға
арналған резервті кіріктіреді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету.
Бюджет профицитін пайдалану – қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге
бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын
жұмсау.
Бюджеттің кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін кірістер мыналар:
1) салықтық түсімдер, алымдар және тағы басқа да міндетті төлемдер.
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер.
3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер;
4) ресми трансферттердің түсімдері.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджетің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету;
2) қорғаныс салаларына;
3) сот жүйесіне, қылмыстық-атқару қызметі;
4) білім беру;
5) денсаулық сақтау;
6) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру;
7) мәдениет, спорт, туризм;
8) ауыл, су, орман, қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
9) өнеркәсіп, құрылыс, сәулет, жер қойнауын пайдалану;
10) көлік және коммуникациялар;
11) экономикалық қызметтерді реттеу, стандарттау және т. б. ұйымдар.
Операциялық сальдо – бюджет кірістері мен шығыстары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін теңестірген, яғни
баланстаған дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі
мәселе мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне
жету болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін
түсімдердің жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін
кірістердің ауқымынан асып түсуі бюджет артығын – профицитін құрайды. Ол
мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бос
қалдығын құрауы мүмкін. Мұндай қажеттілік болмаған жағдайда бұл
қаражаттарды пайдалану туралы шешімдері тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Шығыстар кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджет тапшылығына әкеледі.
Тапшылықтың едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін
сипаттайды 6.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару
шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар.
Тапшылықты қаржыландыру үшін қосымша ақша қаражаттарын іздестіру
қажет. Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1) ақша белгілерін шығару;
2) мемлекеттік қарыздар;
3) шетелдік қарыздар;
4) Ұлттық байлықты пайдалану.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге, шығыстарын қысқартуға, тапшылықты
реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шараларды әзірлеу және
дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай
жасайды, яғни елдің әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін құрал
болады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар – бюджет арқылы
іске асырылатынын есте сақтауымыз қажет. Мемлекеттің бюджеттік-салық
саясаты – ол халықтың ауқаттылығын жоғарылату мен экономикалық дамуды
қамтамасыз етуге арналған іс-әрекеті. Бұл саясат – еліміздегі жұмыссыздықты
қысқарту, инфляцияның қарқынын төмендету мен басқа да осындай мәселелерді
шешуін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет жүйесінің тарапынан негізгі
құралдар ретінде жоғарыда аталған бюджеттің мемлекеттік кірістердің тиімді
ұйымдастырылуы мен мемлекеттік шығыстардың республиканың түрлі салаларында
тиімді бөлінуі табылады.
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы нарық жағдайына
бейімделіп, аяғына нық тұру үшін өзінің экономикалық, қаржылық, саяси және
заң жүйелеріне түбегейлі өзгерістер енгізді. Бұл еліміздің үлкен саяси күш-
жігерін көрсетеді. Тәуелсіз мемлекет ретінде дамудың әр сатысында Қазақстан
Республикасы өз алдына келесі ең басты мақсат қойды - сапалы мемлекеттік
қызмет көрсету мен халықтың қажеттіліктерін максималды түрде
қанағаттандыратын ашық, айқын, тиімді және тұрақты бюджет жүйесін құру.
Соңғы макроэкономикалық көрсеткіштер мен орындалған мақсаттардың нәтижесі
соңғы он жылда Қазақстан өз дамуында ілгерілей түскенін және бұл бюджет
жүйесінің тиімді ұйымдастырылуымен тікелей байланысты екенін көрсетті 7.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бері бюджеттік жүйе
көптеген өзгерістерге ұшырады, бірқатар реформалау кезеңдерінен өтті.8
Бірінші кезең (1992-1995жж.) әлеуметтік салаға бағдарланған нарықтық
экономикаға өтуге бағытталды. Осымен бірге, мемлекет көптеген объективті
жағдайлардың пайда болуы салдарынан бюджет саласындағы ағымдағы мәселелерге
көңіл бөлуге мәжбүр болды, ал бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы өзгерістерге жүйелі түрде араласуға кедергі болды. Бұл кезеңде
жаңа бюджеттік жүйе мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерінің құқықтық
негіздері қалыптаса бастады. Осымен байланысты арнайы институттар пайда
болды: Қазақстан Республикасының қаржылық бақылау Комитеті және қазынашылық
Комитеттері құрылды. Жаңа комитеттердің әлсіз мүмкіндіктері мен заң
актілерінің толық болмауы бюджеттік үдерістің айқындылығын және қаржылық
тәртіптің нығаюын тежеді. Бұл әсіресе бюджеттік құралдарды пайдаланудың
нәтижелілігі мен тиімділігіне кері әсерін тигізді. 1995 жылы жаңа
Конституцияның қабылдануы бюджеттік жүйедегі реформалауды тездетті.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің қызметтері мен өкілеттіктері
айқындалды, екі деңгейлі бюджеттік жүйенің қызмет етуінің құқықтық базасы
құрылды.
Екінші кезең (1996-1999жж.) экономикалық өсумен басталды және бұл
белсенді экономикалық саясат жүргізуге бастама болды. Осы кезеңде
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты өмір салты, сондай-
ақ кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес қазақстандық қоғамның
стратегиялық дамуының негізі болып қаланды. Сонымен қатар, бюджеттік жүйе
мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерін жетілдіру мәселелері көтерілді.
Республикалық бюджеттің орындалуын қадағалайтын арнайы орган Есеп
комитеті құрылды. Есеп комитеті республикалық бюджеттің атқарылуына сыртқы
қаржылық бақылау қызметін жүзеге асырды. Бюджеттен тыс қорлар қызметтерін
тоқтатты. Түрлі бюджет деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіктердің
кеңеюі Қазақстан Республикасының Бюджеттік жүйе туралы Заңын қабылдауға
үлесін қосты. Бұл бюджеттің түрлі деңгейлері мен олардың арасында пайда
болатын қатынастардың мәртебесін бекітті.
Осы кезеңде, 1998 жылы зейнетақы реформасы басталды. Қазақстан ТМД
елдерінің арасында бірінші болып жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті.
Сонымен қатар, бұл кезеңнің ең маңызды шараларының бірі 1997 жылы
қабылданған Қазақстан 2030 Стратегиясы болып табылады. Аталған Стратегия
Қазақстан Республикасы азаматтарының ұзақ мерзімде дамуының басымдықтарын
айқындады. Реформалаудың бұл кезеңі Қазақстанның макроэкономикалық және
саяси тұрақтылығын қамтамасыз етті, сонымен қатар институционалдық және
нормативтік құқықтық база нығайды.
Үшінші кезең (2000 жылдан бастап) әлеуметтік саясаттың басымдықтарымен
ерекшеленеді. Бұл кезеңде мемлекеттің өркениетті дамуына қажетті көптеген
стратегиялар мен заңдар қабылданды: Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қызмет ету Бағдарламасы, кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес
Бағдарламасы, еңбек туралы заң, әлеуметтік әріптестік туралы заң, жұмыспен
қамту туралы заң, мемлекеттік мекен-жай бойынша әлеуметтік көмек көрсету
туралы заң, ҚР Салық кодексі, ҚР Бюджет кодексі, жыл сайынғы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдаулары.
Осыған байланысты Үкімет реформалардың әлеуметтік салаға бағытталуын
күшейтті және жұмыссыздықпен күрес, кедейлікті төмендету шараларын жүзеге
асыру қызметтерін жандандырды. Адам әлуетінің дамуы мен өмір сүру деңгейін
тұрақтандыру мақсатында еңбек әлуетін жандандыруға, халық табыстарының
деңгейін көтеруге тиісті қолайлы жағдайлар жасау арқылы және халыққа
медициналық көмек көрсету, білім берудің қолжетімділігі мен сапасын арттыру
арқылы, кедейлікпен күресудегі әлеуметтік бағдарламалардың атаулы сипаты
мен экономикалық сауықтыру шараларын жүзеге асыру арқылы қол жеткізу
көзделді.
Бюджеттік жүйені дамыту мен бюджеттің шығыстарын пайдаланудың
тиімділігін арттыру шаралары жалғасуда. Қазіргі таңда тек әлеуметтік маңызы
зор жобаларды мемлекет тарапынан қаржыландыру ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік бюджеттің қолжетімді құралдарын тиімді әрі рационалды түрде
пайдаланылуы мақсатында экономикалық және құқықтық алғышарттардың маңызы
жоғарылады. Сол себепті, бюджеттік үдеріске тікелей қатысушылар бюджет
қаражаттары мен мемлекеттік мүліктің заңды және оңтайлы қолданылуы қоғам
дамуына, еліміздің өркениетті өсіп-өркендеуіне пайдасы жоғары болатынын
түсіну қажет 9.
Бюджеттік үдерісті ұйымдастыру барысында заңнамалар арқылы реттелетін
мемлекеттік органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарау мен бекіту,
бюджеттердің атқарылуын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік үдерістің мазмұны елдің
мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан
Республикасында бюджеттік үдеріс өз алды мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының, бюджеттік үдерістің қатысушыларының бюджеттер мен
Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік үдерісі бюджеттік заңнамаларға
сәйкес ұйымдастырылады, Бюджеттік кодекс және басқа да бюджеттік үдеріске
қатысты заңнамалы-нормативтік актілермен реттеледі. Жалпы бюджеттік
үдерісті ұйымдастыру келесі қағидаттарға негізделеді:
- тұтастық – бюджет үдерісі маңында бірыңғай құқықтық база,
бюджеттік жіктелу, бюджеттік және статистикалық ақпаратқа қажетті
бюджеттік құжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің
бірлігі;
- дербестік – бюджеттік үдеріске әрбір қатысушы өз әрекетін өз
еркімен ұйымдастырады және бұл әрекет кірістердің қайнар
көздерінің болуы мен оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын
құқықтық қамтамасыз етуіне;
- теңгерушілік – бюджет үдерісі маңында барлық бюджеттердің
кірістері мен шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс
тағайындалуына.
Жоғарыда аталған қағидалардың талаптарын сақтау бюджет тұрақтылығы
мен аймақтар және іс-әрекет салалары араларындағы ақша құралдарын бөлудің
қажетті пропорцияларын қамтамасыз етеді. Бұл арада тағы бір маңызды шартты
сақтау қажет – ол мемлекеттің барлық қаржы саясатының басты негізі болатын
бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтерін құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджеттің қалыптасу негізі болып Қазақстан
Республикасының орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспары мен
Республика Президентінің Қазақстан халқына арнайы жыл сайынғы Жолдауының
есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік
кодексте көрсетілген маңызды жағдай – бюджеттік үдерістің ұйымдастырылуын
қамтамасыз ете отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік биліктің
қызметтерін реттеуді айқындау қажеттігі анықталады. Бұл қызметтер келесі
түрде анықталады: мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының
өзара әрекеттесуінде; әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика
секторларымен әрекеттесуінде; салықтық-бюджеттік құралдарды жетілдіруде;
бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін
анықтауда; бюджеттердің кірістері мен шығыстарының көлемі мен құрылымын
тағайындағанда; республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде; мемлекеттік борыштың қаржы
операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын
бағалауда.
Бюджеттік үдерісті ұйымдастыру бойынша бюджеттік іс-әрекеттің барлық
сатыларында келесі мақсаттар шешіледі:
- жеке салықтық және басқа түсімдер бойынша, әлеуметтік-экономикалық
даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін
анықтау;
- бюджеттік шығындарды арнаулы және атаулы белгілер бойынша тағайындау;
- ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен экономикадағы
инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық тұрақтылықтың
жалпы бағдарламасымен бюджетті қиыстыру;
- экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тапшылығын қысқарту
мен жою;
- әр деңгейдегі бюджеттер теңгерушілігі мақсатында мемлекет кірістерінің
қайнар көздерін сол бюджеттер және аймақтар мен іс-әрекет салалары
арасында қайта бөлу арқылы бюджеттік реттеуді іске асыру;
- әр түрлі үлкен ауқымдағы әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың
пропорционалдығы мен теңгерушілігін қамтамасыз ету үшін болашақ
бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың ролін жоғарыл ату;
- заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау
кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.
Бюджеттік үдерістің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті
орган – Қаржы министрлігінің келесі қаржы жылға арналған бюджет саясатының
негізгі бағыттары мен мемлекеттің бекітілген қаржы жоспарының жобасын
дайындаудан басталады 10.
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика Үкіметі бюджет
жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға тапсыру тәртібі және мерзімі
жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен бірге, барлық бюджеттік үдеріске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
келесідей 11:
1. Қазақстанның бюджеттік жүйесін тиімді ұйымдастырудың бірінші
ерекшелігі ретінде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету белгіленді. Ұлттық
егемендік пен аумақтық тұтастықты қорғау кез келген мемлекеттің ұдайы және
тұрақты түрде өсуінің қажетті шарты болып табылады.
Осы басымдықты іске асыру үшін Қазақстан-2030 даму стратегиясында
елдің мемлекеттік шекараларын ресімдеуге, Қарулы Күштерді реформалауға және
мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайтуға, құқық қорғау органдарының
жүйесіндегі өзекті мәселелерін шешуге, атап айтқанда, қылмысқа қарсы күрес
пен құқық тәртібін нығайтуға бағытталған тұтас бірқатар іс-шараларды
жүргізу көзделеді. Аталған шараларды тәжірибе жүзінде іске асыру ұйымдасқан
қылмыс, діни экстремизм мен терроризм, нашақорлық пен есірткі бизнесі,
адамдар саудасы және заңсыз көші-қон сияқты қазіргі заманның шақырулары мен
қауіптеріне жауап беруге мүмкіндік береді. Қоғамдық тәртіпті қорғауды
қамтамасыз ету және қылмыстың алдын алу мақсатында ішкі істер органдары
құқық тәртібін сақтау тетігін жетілдіруде, Қазақстан Республикасы Ішкі
істер министрлігінің әртүрлі қызметтерінің жұмысына қазіргі заманғы
технологиялар мен әдістер енгізілуде. Ұлттық қауіпсіздік жүйесін одан әрі
нығайту үшін халықаралық ынтымақтастық келісімдері кеңейтілетін болады.
2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын қамтамасыз ету
жөніндегі міндеттерді шешу бюджет жүйесін ұйымдастырудың аса маңызды
басымдықтарының бірі. Осы міндетті орындау елдің барлық азаматтары үшін
мүмкіндіктердің теңдігіне кепілдік беруді; Қазақстанда тұрып жатқан барлық
этникалық топтар үшін тең құқықтарды қамтамасыз етуді; өтпелі кезеңнің
әлеуметтік мәселелерін шешуді; дәулеттілер мен жарлылардың арасындағы
айырмашылықты азайтуды; әр түрлі конфессиялар арасындағы өзара құрмет,
төзімділік пен сенімді қарым-қатынастарды нығайтуды қамтиды. Екінші
басымдықтың шеңберінде болашаққа арналған стратегиялық міндет қоғамды одан
әрі топтастыру және бірыңғай бәсекеге қабілетті қазақстандық ұлтты
қалыптастыру болып табылады.
3. Шетел инвестицияларының деңгейін жоғарылату, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу.
Қазақстан өз дамуында экономикалық өсу стратегиясының 10 негізгі
қағидаттарын ұстанады: мемлекеттің экономикаға шектелген тікелей араласуы,
макроэкономикалық тұрақтылық, бағаны одан әрі ырықтандыру, ашық экономика
мен еркін сауда, жеке меншік институттарын нығайту, жекешелендіру және
шетелдік инвестициялардың тиімді қорғалуын қамтамасыз ету, энергетикалық
және басқа да табиғи ресурстарды игеру және оларды ұтымды пайдалану,
индустриялық технологиялық стратегияны қалыптастыру, өндірісті
әртараптандыру.
Қазақстан экономикасының одан әрі тұрақты дамуы экономиканың
әртараптандырылуы мен жаңғыртылуының, сондай-ақ өнімдердің бәсекелі
түрлерін өндіруге арналған жағдайлар жасаудың және экспорттың өсуінің
негізінде қол жеткізуге мүмкін болады.
Индустриялық-инновациялық стратегия қабылданған сәттен бастап отандық
экономиканы әртараптандыру жөніндегі жүйелі жұмыс жүргізілуде. Қазақстандық
экономиканы жеделдетіп жаңғыртудағы, оны құрылымдық жағынан қайта құрудағы
маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz