Д. Рикардоның салыстырмалы артықшылық теориясы

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Д. Рикардоның салыстырмалы артықшылық теориясы

Д. Рикардо халықаралық экономикалық қатынастар ерекшеліктерін атай отырып, халықаралық өзара тиімді сауда үшін А. Смит принциптерін ұстан кедергі келтірмейтінін көрсететін модель жасады. Д. Рикардо салыстырмалы артықшылықтар заңын ашты: ел өндіруде ең көп абсолютті артықшылықтарға ие тауарларға (егер ол екі тауар бойынша абсолютті артықшылыққа ие болса ) немесе аз абсолютті артықшылыққа ие емес (егер бірде-бір тауарбойынша абсолютті артықшылығы жоқ болса) тауарлар экспортына мамандануы қажет.

Д. Рикардо «Саяси экономияның және салық салудың принциптері» деген еңбегінде (1987 жылы) екі мемлекет арасындағы айырбас қай шектерде тиімді екенін және халықаралық маманданудың критерийлерін айқын көрсете отырып, классикалық теорияны тығырықтан шығарды. Әрбір ел ең әуелі өзіне неғұрлым мол табыс әкелетін, ондағы өз артықшылығы соғұрлым басым немесе бәсеңдеу болып келетін өндіріске мамандануға мүдделілік танытады. Д. Рикардо атап көрсеткендей, елдің ешбір өндірісте абсолютті артықшылығы болмаса да, сауда екі жақ үшін де тиімді. Тіпті сауда болмаған жағдайда да, екі ел арасындағы баға қатынасындағы сәл айырмашылықтың өзі әрбір ел үшін салыстырмалы артықшылыққа қол жеткізеді (егер саудалы қарым-қатынастардың орныққанын есепке алсақ), яғни басқа тауарларға қарағанда, өндірісі анағұрлым тиімді тауар өндіріліп, тап осы тауар басқасына айырбасталынып, экспортқа шығарылуы тиіс. Сонымен, Рикардо салыстырмалы артықшылық заңы пайда болды. Жоғарыда атап көрсеткендей, ол бойынша, әрбір елдің белгілі бір тауарды шығаруда салыстырмалы артықшылығы болады және оны сауда кезінде басқа тауарларға айырбастау тиімді. Екі тауар өндіруден абсолютті шығындар деігейі жоғары елдерде тауар айырбасынан пайда ала алады.

Д. Рикардо А. Смиттің абсоютті артықшылықтар туралы идеясын тек жеке жағдай ретінде ғана енген өзара тиімді сауда мен халықаралық маманданудың анағұрлым жалпы принциптерің қалыптастырады. Рикардо сыртқы экононмикалық қызметтің ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты. Ол өз еңбегіңде былай деп жазды: «Бір елдегі тауардың салыстырмалы бағасын реттейтін ереже екі немесе мемлекеттер арасында айырбасталатын тауарлардың салыстырмалы бағасын реттей алмайды».

Салыстырмалы артықшылықтар теориясы әмбебап немесе универсалды болып табылады. Ол тек ұлттар арасында ғана емес, сонымен қатар, аймақтар, кәсіпорындар, ұлттық шаруашылықтар ішіндегі адамдар арасындағы кез келген еңбек бөлінісінің артықшылықтарын негіздейді. Алайда, ол, ең алдымен, халықаралыө еңбек бөлінісінің өажеттілігін теориялық тұрғыдан растайды және экономикалық ғылымдар тарихында оны бірінші үлгісі ретінде қарастырады.

Модельдеу Батыстың экономикалық ғылымында халықаралық еңбек бөлінісі мәселелерін талдаудың негізгі әдісіне айналды. Салыстырмалы артықшылықтар теориясы - халықаралық сауданың бағыттары мен себептерін түсіндіретін жұртшылыққа кеңінен танымал классикалық негіз болып табылады. Экономикалық теориядағы терең білімі жоқ адамдардың өзі де табиғи-географиялық айырмашылыққа байланысты сауданың қажеттілігі мен маңызын түсінеді. Әйтсе де елдер арасындағы сауда мемлекет барлық салаларда абсолютті үлкен тиімділікке ие болғанда ғана пайдалы. Рикардо атап көрсеткендей, айырбас белгілі бір елдің басқа елге қарағанда, барлық тауарларды неғұрлым төмен салыстырмалы шығындармен өндірген жағдайда да тиімді. Тек онда белгілі бір елдегі салыстырмалы шығындар арасындағы айырмашылық басқа елге қарағанда, көбірек болуы қажет. Салыстырмалы артықшылықтар идеясы қарапайым болғанымен, оны абстракты түрде түсіну едәуір қиын. Осы тұжырымдаманы меңгерудің ең жақсы әдісі - оны бейнелейтін мысалдар мен үлгілерді қарастыру.

Өз заманының көптеген экономистері секілді, Рикардо да өз теориясын жетілдіру барысында мынадай нақты мысалға сүйенеді: Англия мен Португалия арасындағы шарап пен мата айырбасы. Басқа экономистер сияқты, Рикардо да осы тауарлардың құнын оларды өндіруге кеткен еңбек мөлшерінің өлшем бірлігін қолдану арқылы бағалайды.

Еңбек құны қағидасы

Өнім

Еңбек мөлшері бірлігі

Португалияда

Англияда

Өнім:

Шарап, 1 бөшке

Мата, 1 дана

Еңбек мөлшері бірлігі:

120

100

Кестеде көрсетілгендей, шарап пен мата өндірісі Англия мен Португалияда әтрүрлі еңбек мөлшерлерін қажет етеді: Англия шараптың өлшем бірлігіне 120 еңбек бірлігі және матаның өлшем біглігіне 100 еңбек бірлігі, ал Португалияда шараптың өлшем бірлігіне 90 еңбек бірлігі сәйкес келеді. Егер А. Смиттің концепциясына сүйенсек, онда Португалия осы екі елге қажетті мата мен шарап өндірісін бір өзі қамтамасыз етуі тиіс. Егер осы екі елдің тауарға қажеттілігі екі тауардың әрбірінің өлшем бірлігіне теңестірілетін болса, онда қажетті өндіріс Португалиядан 340 еңбек бірлігіне шығындалуды талап етеді. Егер екі тауарды да Португалия шығаратын болса, онда Англия таза тұтынушылар еліне айналып кетер еді. Олай болуы мүмкін емес. Нақтырақ айтқанда, бұл жағдай болашақта бүкіл ағылшын капиталының Португалияға ағылып кетуіне соғады. Бұл, әрине, тиімсіз жағдай. Рикардо әрбір ел өз капиталын сақтауға тырысады дейтін принципке сүйене отырып, екі ел де өздерінің қажеттіліктеріне сәйкес жұмыс бөлуге ұмтылады деп санайды. Бұл еңбек бөлісуі өндірістің салыстырмалы шығындарына тәуелді жағдайда жүзеге асады.

Мысалда көрсетілгендей, Португалия тауарлардың барлық түрінен абсолютті артықшылыққа ие; өйткені ол 1 бөшке (баррель) шарапты да, сондай-ақ, 1 дана матаны да әлдеқайда арзанырақ өндіре алады, яғни Португалияда өндіріс Англияға қарағанда, неғұрлым абсолютті тиімді. Расында, егер осы елде өндіріс анағұрлым өнімді және тауалар бағалары арзан болса. Онда сол тауарларды өндірісі тиімсіз елдерден қымбатқа сатып алудың ешбір қажеті жоқтығы ақылға сыйымды болар еді.

Алайда, Рикардо қағидасын қолданып, біз абсолютті емес, керісінше салыстырмалы тиімділік мәселесін қарастыруымыз қажет. Португалияда матаның өлшем бірлігін шығару шығыны шарап шығару шығынының 9\8 бөлігін құрайды, ал Англияда ол - 10\12, яғни салыстырмалы түрде алғанда, азырақ. Шарап шығынына қатыс ты жағдай басқаша. Шараптың өлшем бірлігін өндіру шығындары матамен салыстырғанда, Португалияда Англиядан кем. Ұлттық еңбекті үнемдеу мақсатында Португалияға еңбек пен капиталды шарап өндіруге жұмылдыру тиімдірек, ал оның мата өндірісін Англия импортына айырбастағаны жөн. Англия, бұған керісінше, шарапты импорттап, мата өндірісіне мамандануы керек, себебі, оның мата өндіруден салыстырмалы артықшылығы бар (еңбек өнімділігі бойынша артта қалудың аздығы) .

Принцип негізінен әртүрлі екі тауардың бірлік өлшемдері ғана емес, сондай-ақ олардың кез келген мөлшері үшін де дұрыс болып шығады. Әйтсе де, ол барлық жеңілдіктеріне қарамастан, елдегі өндірістің салыстырмалы тиімділігін бағалауға және халықаралық маманданудың бағыт-бағдарын алдын ала болжамдауға мүмкіндік береді.

Рикардоның мысалында ұлттық еңбек өнімділігінде де, экспорттық салалардың сапалық сипаттамаларында да айтарлықтай өзгерістер бола қоймайды. Елдер табатын пайда мамандану мен еңбек бөлінісіне негізделген анағұрлым тиімді өндіріс құрылымын жасаудан түседі.

Құрылымдық қайта құрудың пайдасын жақсырақ ұғыну үшін, айталық, мемлекет протекционистік шаралар қолданып жатыр деп болжам жасайық. Мысалы, португалдықтар жергілікті тігін өнеркәсібін қорғау үшін кедендік тарифтерді талап етуде. Мұндай қорғау кедендік баж салықтары, салықтар және басқа да шаралардың көмегімен ағылшын матасының бағасы жасанды түрде жоғарылаған кезде тыйым салынбайтын сипатқа ие болуы мүмкін. Португал матасына да баға көтеріліп кетеді. Ұлттық салалардың рентабельділігі теңесетін болады. Бұнда анағұрлым өнімді сала - шарап өндіруге капитал мен еңбек күшінің салааралық ауысуына ынталылық болмайды. Шын мәнінде, қалыптасқан экономикалық құрылым өзгеріске ұшырайды, артта қалған салаға жасанды қолдау көрсетілетін болады. Салыстырмалы артықшылық теориясының жағымсыз салдары - сауда еркіндігіне толық шектеу қойылуымен бірге тыйым салынатын тарифтер енгізілуі мүмкін. Мемлекеттік қорғаудың қолшатырының астындағы өндірушілер мата өндірісі шарап өндірісінен тиімдірек деңгейде бағаны жоғарылатуы мүмкін.

Алайда «абсурд экономикасына» жол ашатын бұл пікірлер абсолютті абстракциялық схема емес. Өкінішке орай, еліміз неғұрлым жаңа технологияны тартудан гөрі қолда бар ресурстарын артта қалған салаларды қолдауға босқа шығындайтындықтан, құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыру үшін материалдық өзгерістері жоққа тән болады. Онда капитал мен еңбек күші тиімсіз салаға «ағылады да», жемісі шетте қалып қояды.

Жоғарыда атап көрсетілгендей, халықаралық саудадан түскен пайданың қатарына халықтың нақты жалақысының өсуі жатады. Кедендік тарифтер мен квоталарды енгізу оның төмендеуіне әкеп соғады. Тұтынушылар жоғары бағаларға ие болып, тұтынуды азайтады. Сондай-ақ, протекционизм бағытын ұстанған елде тіпті табиғи ресурстары мол бола тұра, халқының өмір сүру деңгейі салыстырмалы, ал кейбірде абсолютті төмен болуы мүмкін және бұл салааралық жайт емес.

Салыстырмалы артықшылықтар доктринасы

Салыстырмалы артықшылықтар доктринасы сыртқы сауданың нәтижелерін талдаудан ғана емес, асқа да жерлерде жиі басшылыққа алынады. Фирма немесе жеке адам өзінің салыстырмалы артықшылығы бар қызмет түрлерімен айналысқаны тиімді, ал басқа қажеттіліктерін айырбас арқылы да реттей алады. Қарастырылған мысал абстрактты. Оны нақты өмірге жақындату үшін келесі шарттарды орындау керек:

Еңбек сауда жасаушы елдер емес, тек ел ішінде ғана мобильді (қарқынды) болуы керек, яғни басқа салаға ауысқанына қарамастан, жұмысшылардың жұмыс сапасы мен оның қарқындылығы өзгермеуі қажет.
Есептеулерде транспорт, кеден салықтарын төлеу, сауда-саттық шығындарды есепке алмау керек.
Жаңа технология, жаңа сапалы машиналардың үлгісін қолдану арқылы еңбек шығындарының өзгеруін ескерусіз қалдырмау қажет.

Рикардоның жолын қуған ғалымдардың зерттеулері - айырбас орын алатын жағдайлар мен шектеулерге қатысты болып отыр. Шарап пен мата туралы мысал бойынша Португалия әрбір баррель шарап үшін 9\8 дана матадан көп алса ғана саудаға қатысады. Ал Англия әрбір баррель шарап үшін 5\6 дана матадан көп бермесе ғана саудадан пайда алады.

Осы ойды дамыта келе Португалия 1 баррель шарапқа кеткен еңбек шығыны Партугалиядағы 8\9дана мата мен Англиядағы 0, 8 дана матаның шығындарына тең екеніне көз жеткіземіз. Елдер арасындағы тауар айырбасы осы шектерде іске асады. Сонымен халықаралық сауда, халықаралық мамандануды ынталандыру арқылы әрбір ел үшін келесі басымдылықты қамтамасыз етуге болады: берілген тауар көлемін шығаруға қажетті еңбек уақытын мүмкіндігінше азайта отырып, мамандануға дейінгі тұтынуға қарағанда, сонша тауарды тұтынуға мүмкіндік береді. Алайда, мұнда айырбас шын мәнінде ақшаның қатысуымен жүретіні ескерілмейді. Елдер өзара айырбасу үшін бір валютаны екіншісіне айырбастайды. Рикардо аталған басымдылықтар ұлттық валютаның айырбас бағамы белгіленген кезде де сақталатынын дәлелдеді. Бұл жағдайда экспорт-импорт төлемдерінің өзара сәйкессіздігі фактісі де орын алуы ықтимал. Бұл сәйкессіздік қандай да бір елде валюта бағамын өзгерту немесе барлық бағаларға түзету енгізу арқылы өтелінеді. Ал, тәжірибеде салыстырмалы артықшылықтар доктринасына ықпал ететін жалпы нәтижелерге өзгеріссіз күйде қалады. Осы доктринаға сәйкес сауда-саттық қатынастары өндіріс жағдайларына бойланысты артықшылықтарды пайдалану арқылы орнатылады. Мұнда тауарлардың қандай көлемі айырбасталатыны анықталмайды. Берілген мысалда сыртқы сауда бағаларының кеңейтілген диапазонын қабылдауға болады. Партугалдық шараптың баррелі Англияда 80 адам күнге тең ақша сомасынан арзан, сонымен қатар, 120 адам күн ақша төлемі сомасынан қымбат сатылу мүмкін емес. Осыған ұқсас ағылшын матасының Партугалиядағы бағасы 90-нан 100 адам күн аралығындағы ақша сомалары шегінде белгіленеді.

Экспортталатын және импортталатын тауарлар бағаларының арасындағы қатынас орнатылғаннан кейін «сауда шарттары» деген түсінік енгізу қажет. Сол арқылы шарттарды анықтау үшін мынадай формула бойынша есептелетін индекс енгізіледі:

Сауда шарттарының индексі=Экспорт бағасының индексі\импорт бағасының индексі*100=Э\И

Іс жүзінде сауда шарттары, біріншіден, баға өзгерісі салдарынан болатын сұраныстың өзгеруіне байланысты. Ұсынысы тұрақты болатын тауарларды өндірушілер, баға өзгерісіне қарамастан, артықшылыққа ие болады (мысалы, мұнай өнімдерін) .

Екіншіден, сауда шарттары экспорт немсе импорттың икемділігіне қатысты болады. Тауар өндірушілер немесе оны тұтынушылар тауар бағасының өзгерісіне тез бейімделетін жағдайларда экспорттаушы ел - тауарға деген сұраныстың өсуінен пайда алуының ықтималдығы төмен. Осындай тауардың үлгісі ретінде өндірісі сұранысқа икемді машиналар мен құрал жабдықтар болуы мүмкін.

Үшіншіден, сауда шарттары өндіріс шарттарының немесе тауар тұтынуының өзгеруіне байланысты өзгеретін болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.