Тарихтан сабақ алмасақ

Жоспар
Кіріспе

1 Дін . кез.келген халықтың рухани дүниесі мен мәдениеті
2 VIII ғасырдан бастап ене бастаған ислам діні
3 Нақшбандийа . XIV ғ. тарих сахнасына шыққан сопылық жол(тариқат)
4 Нақшбандийа тариқатының түркі халықтарының арасына таралуы
5 Қазақ Хандығы
6 Қазіргі күні нақшбандийа тариқатының ықпалы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Алланың қазаққа қарасқаны ма, әйтеуір Түркістан топырағында Алланың
ардақты достарының себебінен Ислам молынан нәсіп болды. Сосын барып
“мұсылман” деп аталатын адамзат категориясына кіруге мүмкіндік алдық.
„Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат”- деп аталар айтқан ақиқатқа тоқтасақ,
Алланың жәрдемімен Қожа Ахмет Ясауи атты Құдай досының шарапатынан ең көп
үлес алып, Яссауи іліміне бірден бір рухани мұрагер болып қалған да біз,
яғни қазақ деп аталатын аңғал да аңқау, ақжүрек халық екен
Мына создер маган таныс...Бұл создерді сырттан келген келімсектер қазақтын
таза исламды ұстап жұргенін қызганып хақ дініне қарсы шыгып,осындай
создерді ел арасында жайып жүргені. Мен сізбен келіспейтінім зікір жоқ
дегенсіз, дұрыстап ізденсеніз ол бар! Келімсектерге сенбей оз ата-
бабамыздын ұстаңган хақ жолы таза исламмен жүргеніміз дұрыс болар!
Ауыздан ак копірік атып естен танып жайсан жақсыдай емес, жын қаққан
бақсыдай салатын зікір Ислам дінінде Құранда Пайғамбарымыздың сүннетінде
жоқ Қазақ баласын адастырып Ата бабаларымыз зікір салған Қожа Ахмет Ясауи,
Бекет ата осы жолда жүрген деп жалған насихат айтып жүргендердің арасында
салмағы қорғасындай ағаларымызда көп. Осындай Алланың бізге саф таза
күйінде түсірген Хақ исламын пенденің әлсіз ойынан шығарылған бидағат
жаңалықтармен қоқыс ластармен таза бұлақты былғасақ ол дегенің барып тұрған
шектен шығушылық емес пе, ағайын?!
Тарихтан сабақ алмасақ

Зікірия Жандарбек,
тарих ғылымдарының кандидаты

Тарихтан сабақ алмасақ ...

Дін – кез-келген халықтың рухани дүниесі мен мәдениетінің өзегі.
Халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрі сол діннің ыңғайына қарай жасалады. Дін
өзгерсе олар да өзгереді. Діннен тыс мәдениет те, салт-дәстүр де болмайды.
Керек десе бір діннің ішіндегі әр түрлі ағымдар арасындағы айырмашылық
халықтың этникалық бет-бейнесін өзгертуге күші жетеді. Оған дәлелді ұзақтан
іздеп қажеті жоқ. Түркі халықтарының соңғы мың жыл ішінде жүріп өткен жолы
оған дәлел бола алады. Бұл мәселе жөнінде соңғы жылдары республикалық
баспасөз бетінде жарияланған мақалаларымда айтқан болатынмын. Енді бүгін
сол айтылғандарды тағы да қайталап, нақтылап айтудың қажеттігі туып отыр.
Өйткені, қазіргі күні Елімізде жүріп жатқан рухани процестер Қазақ өзі
халқының жүріп өткен рухани тарихынан хабарсыз екендігін көрсетіп берді.
Ал, рухани дүниесін малынан да, жанынан да артық санаған Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы деген қазақ сияқты халық үшін бұл аса
қауіпті процесс екені айтпаса да түсінікті. Өкінішке орай, жетпіс жылдық
атеистік тәрбие халқымызды діннен хабарсыз еткені, ақ пен қараны ажыратуға
шамасын келтірмей қойғаны да шындық. Осыны пайдаланған шет елдік діндарлар
елімізге, исламнан тыс ағымдарды қоспағанның өзінде, әртүрі бағыттағы ислам
ағымдарын әкелгенін көзіміз көріп отыр. Аузында Алласы, қолында Құраны
болғансын алғашында оларды қазақтың құшақ жая қарсы алғаны да рас. Бүгін
сол ағымдар қазақ халқы үшін аса қауіпті факторға айналып отырғанына
бәріміз куәміз. Бұл қалыптасқан жағдайдың елді ертеңгі күні қанды қырғынға
ұшыратары, олай болмаған күнде қазақты өзінің рухани, мәдени дербестігінен
айырып, әртүрлі этникалық топқа жіктері анық. Өйткені, сырттан келген діни
ағымдар қазақ халқының рухани дүниесі мен мәдени мұрасын ертеңгі күні қажет
етпейді. Қажетсіз, зиянды дүние ретінде сыртқа теуіп, қолданыстан шығарып
тастайды. Оны қазір сырттан дін үйреніп келген әсіре мұсылман молдалар
мен діни оқымыстылар мысалынан көріп жүрміз. Оның орнына өздеріне ыңғайлы,
қазақ үшін жат мәдениет пен дәстүрді қалыптастырады. Басқаша айтқанда,
қазақ халқы ешқандай соғыссыз, қантөгіссіз тарих сахнасынан кетеді. Егерде
бүгінгі күні қазақ халқы ес жиып, етегін жаппаса, өзінің рухани, мәдени
дербестігін сақтап қалмаса, тарихтың солай үкім шығарарына менің иманым
кәміл. Өйткені, біз мұндай қателікті тарихта бірнеше рет қайталаған
халықпыз. Ол бізді, майдан даласында ешкімге дес бермеген түркі деген
халықты, сүттей ірітіп, бір-бірімізбен қырқыстырып, әр түрі этникалық
топтарға жіктеп, мемлекетігімізден, тәуелсіздігімізден айырған
тарихамыздағы аса қасіретті процесс болып еді. Енді сол тарихқа осы мақала
көлемінде аз да болса тоқталып көрелік.

VIII ғасырдан бастап ене бастаған ислам діні XI-XII ғасырларда түркілердің
рухани дүниесінен мықтап орын алды. Қарахандықтар мемлекетінде дін тілі мен
ғылым тілінің араб тілі, мемлекет тілі мен әдебиет, мәдениет тілінің парсы
тілі болуы түркі халықтарының парсы мәдениетіне жұтылып кету қаупін
тудырды. Парсылармен етене араласқан кейбір тайпалар сол мәдениетке жұтылып
кетті де. Оның үстіне бүкіл ислам әлемін шарпыған рухани тоқырау түркі
халықтарына жеткен еді. Оған мысал ретінде ислам мәдениетін көтеруде өшпес
із қалдырған Қарахан мемлекеттерінің тарих сахнасынан кетуін айтсақ та
жеткілікті. Кейіннен ол кезеңді, араб тарихшысы Ибн ал-Асир, Шыңғыс хан
шапқыншылығын, Алланың мұсылмандарға азғындағаны үшін жіберген зауалы деп
бағалады. Осы сын сағатта тарих сахнасына Қожа Ахмет Йасауи сынды Ұлы тұлға
шығып, сопылық жолдың түркілік бағытын жасауы, түркілердің ислам дінінде
бола тұрып, өздерінің рухани, мәдени дербестігін сақтауға мүмкіндік берген
еді. Және ол жол Құран аяттары мен Пайғамбар хадистеріне негізделді. Ислам
діні мен түркілердің рухани мұрасын ұштастырып өре білген Қожа Ахмет Йасауи
салған жолы түркі мәдениетінің одан кейінгі ғасырлардағы басты сақтаушысына
айналды. Сондықтан Йасауиді ортағасырлық ғұламалар Қтуб ал-ақтаб, Пир-и
Түркістан - деп атады. Бұл сөздердің мағнасы Түркі дүниесінің
Темірқазығы, Түркілердің пірі дегенді, басқаша айтқанда, бұл Йасауи
жолынан тыс исламда түркілерге жол жоқ дегенді білдіретін еді. Бұл сөздің
төркінінде ұлы шындық жатқандығын тарих сан мәрте дәлелдеді. Өкінішке орай,
біз тарихтан сабақ алмадық.

Йасауи жолының кең қанат жаюына Шыңғыс хан құрған империяның ықпалы зор
болды. Шығыс хан шапқышылығынан кейін араға жүз жыл салып, Өзбек хан
тұсында Йасауи жолы Алтын Орда мемелекетінің мемлекеттік идеологиясына
айналды. Мемлекеттің бүкіл құрылымдық жүйесі толығымен түркілік сипат алды.
Қазіргі күні өзімізге белгілі рулық, тайпалық, жүздік құрылымдар мен
мемлекетті басқарудың пәрменді құралына айналған билер институты сол кезде
тарих сахнасына шыққан болатын. Қоғам толық заңға бағынды. Шариғатқа хан
да, би де, қара да мойын ұсынатын. Өзбек хан өз еркімен абсолюттік биліктен
бас тартты. Ханның өзі заңнан, билерден асып кете алмайтын. Өзбек хан мен
оның ұлы Әз-Жәнібек хан тұсында Алтын Орда мемлекетінің ең гүлденген кезеңі
болды. Мемлекетте қалыптасқан мұндай жағдай Шыңғыс хан ұрпақтарының
көпшілігін қанағаттандырмады. Олар абсолюттік билікке ұмтылды. Сол себепті,
олар өздерін абсолюттік билікпен қамтамасыз етеді деген өзге діни ағымдарға
иек арта бастады. 1356 жылы Әз-Жәнібек ханның өз ұлы Бердібектің тарапынан
өлтірілуі сол әрекеттің басы болатын. Одан кейінгі кезеңде бұл аурумен
ауырмаған хан тағынан үміткер Шыңғыс хан ұрпағы қалмады десе болады.
Йасауийа жолының шайхтары мен билерді жау тұтқан Шыңғыс хан ұрпақтары Алтын
Орда мемелекетінің іргесін шайқалтты. Әмір Темірдің Алтын Орда ханы
Тоқтамысты талқандауы да оларды тоқтата алмады. Мемлекетте тыныштық
орнатпақ болып, қырық жыл аттан түспеген Едігенің де үміті ақталмады. Ол
соңында Хорезмге қашуға мәжбүр болды. Ол кездегі орда ішіндегі жағдай
туралы бір тарихи жазбада былай деп жазылған: Тоқтамыс ханның ұлы Жалал ад-
дин заманында ... оның мәжілістеріндеордада бар билік тәжіктер қолында
болды. Моңғол әмірлері шетке ысырылды. Олар ханның інісі Сұлтан Махмұдты
хандық билікті қолына алуға үгіттеді. ... Бір жылдан кейін түнде ол ағасын
тақта отырған жерінде өлтірді. Осы оқиғадан көп ұзамай 1419 жылы Едіге би
Тоқтамыстың ұлы Қадырбердімен болған соғыста қаза тапқаннан кейін Алтын
Орда мемлекеті бірнеше майда иеліктерге ыдырап кетті. Бірақ бұл оқиғадан
Шыңғыс әулеті сабақ алған жоқ. Бар мақсаты хан тағы мен абсолюттік билік
болған хандар жат жерлік идеологияны халыққа тықпалау саясатынан бас
тартпады. Бұл кезеңдегі түркілерге таңылған діни ағым – нақшбандийа
тариқаты еді.

Нақшбандийа - XIV ғ. тарих сахнасына шыққан сопылық жол(тариқат). Бұл
жолдың негізін салған Баха‘ ад-дин Мұхаммад ал-Бұхари. Ол өзінің Нақшбанд
деген лақаб атын кәсібіне байланысты алған. Кәсібі – ұста-
өрнекші(чеканщик). Ол өз ілімінің негізіне ХІІ ғ. өмір сүрген Абд ал-
Ғыждуанидың жолын негізге алды. Бірақ, бұл жолдың теориялық және
практикалық негіздері Қожа Ахмет Йасауи салған йасауийа жолынан алынған
болатын. Өйткені, Баха’ ад-дин сопылық ілім негіздерін маураннахрлық
йасауийа тариқатының ірі өкілдерінің бірі - Әмір Құлалдан алған еді. Оның
ілімі діни көзқарас жағынан суниттік бағытта болды. Нақшбанд өзінің рухани
силсиласын (шежіресін) халиф Әбу Бәкір Сыдыққа алып барса, қан жағынан
өздерін Али ибн Абу Талибтің ұрпақтарымыз деп санады. Баха’ ад-дин
Нақшбандтың көзі тірісінде оның ілімі көпке белгілі бола қойған жоқ. Бұл
жолдың кең жайылуына ықпал еткен оның шәкірттері Ала ад-дин Аттар мен
Мұхаммад Парса болды. Олар нақшбандийа тариқатының таралуына, белгілі
сопылық ағым ретінде қалыптасуына, әлеуметтік негізін нығайтуға күш салды.
Бұл ағым ұсақ қолөнершілер мен саудагерлердің рухани сұранысына лайықталып,
соғды-тәжік мәдениеті мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрімен ұштастыра өрілді. ХIV
ғ. дейін барлық сопылық ағымдарда болған зикр жахрден (дауыстап зікір
салу) бас тартып, зикр-и хафиді(зікірді әр адамның жеке іштей, құпия
салуы) енгізді. Мысалы, йасауийа тариқатында зикри жахр халықты
ұйыстырушы, халықты көпшілдікке тәрбиелеу құралы болса, нақшбандийа
тариқаты керісінше, адамдарды индивидуализмге тәрбиеледі. Иассауи жолындағы
түрікі халықтарында рулық-тайпалық жүйе болды және қандас (рулас) адамдар
арасындағы некелік қатынастарға тыйым салынды. Ал нақшбандийа тариқатында
анасы бөлек адамдар арасында (бір анадан емшек ембеген) некелік
қатынастарға рұқсат берілетін (Кейіннен нақшбандийа тариқатының түркі
халықтарының арасына кеңінен таралуына осы фактор басты роль ойнады).

Нақшбандийа тариқаты ХV-ХVІ ғасырларда Мауараннахр мен Қыпшақ даласында
болған саяси күрестерге белсене араласты. Мысалы, нақшбандийа өкілі Ходжа
Ахрар(1404-1490) ХV ғ. Мауараннахрдың негізгі билеушісіне айналды. ХVІ ғ.
оның бұл әрекетін Махдум-и Ағзам одан әрі жалғастырды. Нақшбандийа ХV-ХVІІІ
ғ. аралығында өз ықпалын ислам әлемінің көптеген жеріне таратып үлгерді.
Сонымен қатар, нақшбандийа тариқаты ислам дінін қасаң догмаға айналдырып,
исламдағы ғылыми бағытты толығымен жоққа шығарды. Ұлықбек сияқты ғұлама
ғалымды өз ұлы Абд ал-Латифтің өлтіруі астарында нақшбандийа тариқаты
өкілдерінің ықпалы жатты. Медреселерде математика, химия, география т. б.
пәндерді оқыту тоқтатылды.

Нақшбандийа тариқатының түркі халықтарының арасына таралуы діни-
идеологиялық бағыттағы ірі қақтығыстарға әкелді. Нақшбандийа ілімін түркі
халықтары арасына таратуға, абсолюттік билікке ұмтылған, билік басындағы
Шыңғыс-хан ұрпақтары мүдделі болды. Олар, Б. Нақшбанд ілімін түркі
халықтарының арасына тарату арқылы, мемлекеттің құрылымдық жүйесі - рулық,
тайпалық, жүздік жүйені ыдыратамыз, хан билігін тежеп отырған билер
институтын жоямыз, сөйтіп абсолюттік билікке жетеміз,- деп есептеді. Бұл
кезеңде әр түрлі діни ағымдар соңына ерген халық пен бар арманы абсолюттік
билік болған Шайбан ұрпақтары тарих сахнасына бірнеше мемлекетті қатар
шығарды. Еділдің батыс жағындағы халықтар түркілік билік жүйесі мен Йасауи
жолынан толық бас тартып үлгерген еді. Түркілік билік жүйесі аз да болса
Еділдің шығыс жағындағы халықтарда сақталған еді. Себебі, мұнда Едігенің
ұлдарының ықпалы әлі әлсірей қоймаған болатын. Кез келген Шыңғыс ұрпағының
таққа отыруы осы Едіге ұрпақтарының шешіміне байланысты болды және олардың
барлығы Шайбан ұрпақтарынан болған хандардың қасындағы беклербегі қызметін
атқарды. Мысалы, Мансұр би - Қажы Мұхаммедтің, басқа бір деректерде Ғияс ад-
Дин, Кіші Мұхаммед, Барақ қастарында беклербегі қызметін атқарды; Ғазы би
Кіші Мұхаммед пен Жұмадықта, Кейқабат би - Полат ханның жанында беклербегі
қызметін атқарды. Демек бұл жердегі халықтар арасында, аз да болса, ата
дәстүріне, Йасауи жолына адалдық сақталды. Бірақ осы кезеңнің өзінде
нақшбандийа тариқатының түркілер арасына сыналап ене бастағанын, хандардың
арасынан да, билердің арасынан да осы жолдың тұзағына түскендерді байқауға
болады. Мысалы, Барақ ханның өз ордасының беклербегі болған Мансұр биді
Хиуаны шапқаны үшін қинап өлтіруі соның айғағы. Ал, Жұмадық хан өз
ордасының беклербегі Ғазы бимен бірігіп ата жолды бұзғаны үшін, халыққа көп
қысым көрсеткені үшін ру тайпа басшылары бірігіп Ғазы биді өлтіреді де,
өздері Жұмадық ханнан бөлініп көшіп кетеді. Бірақ бұл оқиғаның астарында
діни көзқарас барлығы деректерде айтылмайды. Оның есесіне Ғазы бидің
айналасындағы халыққа қысым көрсеткені, озбырлық жасағаны, сол үшін
өлтірілгені айтылады. Демек, бұл әрекет Ғазы бидің Ата дәстүрді, антты
бұзып, тура жолдан тайғанын көрсетеді. Ғазы бидің халық кешірмейтіндей
күнәсі болмаса, халықтың оны жазалауға батылы бармаған да, Едігенің өзге
ұлдары мұндай бассыздыққа жол бермеген болар еді. Мысалы, Барақ хан Мансұр
биді Хиуада өлтіргенде, Едігенің өзге ұлдары Кіші Мұхаммедтен әскер әкеліп,
Барақ ханды майдан даласында өлтіргені белгілі. Осының өзі Ғазы бидің
Жұмадық ханмен бірігіп Ата жолын бұзғанын, сол үшін бидің жазаланғандығын
көрсетеді. Одан кейінгі оқиғалар да жағдайдың осылай болғандығын нақтылай
түседі. Жұмадық хан өзінен бөлініп кеткен халықты әскермен барып жазаламақ
болған әрекеті сәтсіз аяқталып, өзі майдан даласында қаза табады. Қолға
түскен он жеті жасар Әбілхайырды халық ру, тайпа басшылары өлтірмек түгіл,
қайта басына көтеріп хан сайлады. Ол туралы ортағасырлық тарихшы Махмуд ибн
Уали былай деп жазды: Жәнібек хан өлген 7581356-57 жылдан 8351428-29
жылға дейінгі аралықта Дешті Қыпшақтағы патшалық тағына ақылды, әрі табанды
басшы табылмады. Соның себебінен мемлекеттегі дін мен мемлекет ісі
қожырады. Халық басын біріктіріп тұрған арқау үзілді, бірлік кетті. Бұл
елдің халқының осыншалық қиналғанын көрген Ұлы Жаратушы елдің болашағын
жарық қылатын, дін мен мемлекет ісін қалпына келтіретін жаңа жұлдызды
көкжиекке шығарды. Ол Әбілхайыр хан еді. Дүние қайта жарыққа толды.
Бүлінген дүние қайтадан қалпына келді. Қоғамның барлық мүшесінің мүддесі
қайтадан қалыпқа түсірілді. Қоғам қайта гүлдене бастады. Әйгілі Ахметтің
жолының заңдары мен Мұхаммедтің діні қайта гүлдеді. Осы бір кішкене
үзіндінің өзі ислам дінінің, оның ішінде Йасауи жолының Алтын Орда
мемлекетінде қандай роль атқарғандығын, Әбілхайырдың сол жолды қайтадан
қалпына келтіргендігін көрсетіп тұрған жоқ па? Демек, бұл Жошы ұлысындағы
халықтардың басын біріктірген негізгі арқау Йасауи жолы болғандығын, рухани
фактордың шешуші мәнге ие болғандығын көрсетеді. Ендігі кезекте сол
Әбілхайырды таққа отырғызып хан көтерген кімдер еді, соған тоқталайық.
Мас‘уд ибн ‘Усман Кухстанидің Тарих-и Абу-л Хайр-хан-и атты еңбегінде
мынадай кісілердің аттары аталады: Барлық әскербасылар, даңты Пайғамбар
әулетінің өкілдері, Та және Йа-Син өкілдері болды. Олардың ішіндегі ең
даңқтылары Құл Мұхаммед сейіт және Қара сейіт(Алла олардың қабірін жарық
етсін.) Және Бұзұнжар би қият, Уаққас би манғыт, Шайх софы оғлан, Сатұғ би,
Сүйініш би, Қара Кедей дүрмен, Ақ Софы найман, Шайх Софы найман, ... Жүсіп
Қожа өкіреш найман, Қажы Мырза шат, Бахты Қожа ұйғыр, Орыс қоңырат тағы
басқа ұлы адамдар қуатты әміршінің сарайына келіп, оның жеңімпаз әскерлері
мен қызметшілерінің қатарынан орын алды. Бұл дерек сол кездегі Қыпшақ
даласын мекендеген түркілер құрамындағы рулар мен тайпалардың басындағы
басшылардың барлығы дерлік дін өкілдері екенін көрсетіп тұр. Демек, ол
кезеңде ру, тайпа басында алдымен рухани басшы болғандығын нақтылай түседі.
Бұл жерде сопы мен қожа атауларының дінге қатысы барлығына күмән жоқ.
Ал би сөзінің түпкі мағнасына күмән келтіушілер табылуы мүмкін. Бірақ
би - деп орта ғасырларда діни, рухани басшыны атағанын және ол қазақ
даласындағы діннің өмір сүру формасы болған Йасауи жолымен тікелей
байланысты екендігін қазақтың көнеден қалған аталы сөздері дәлелдейді.
Мысалы:

Батыр деген барақ ит,
Екінің бірі табады.
Би деген ақ шариғат,
Ілуден біреу табады.

Немесе Елге бай құт емес, би құт деген мәтелдер-ақ бидің қазақ
қоғамында аса жоғары бағаланғандығын көрсетеді. Бұл деректер Әбілхайыр хан
басқарған Өзбек ұлысында Йасауи жолы салтанат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.