Қоғамның әлеуметтік құрылымы (структурасы)
1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы (структурасы) жайлың ұғым. Әлеуметтік қатынастар мен әлеуметгік қауымдастықтар (топтасулар).
2. Әлеуметтік қауымдастықтардың (топтасулардың) тарихи типтері мен түрлері. Қала мен ауыл.село — тарихи қалыптасқан орташа топтар.
3. Отбасы аса маңызды кіші әлеуметтік топ (институт).
2. Әлеуметтік қауымдастықтардың (топтасулардың) тарихи типтері мен түрлері. Қала мен ауыл.село — тарихи қалыптасқан орташа топтар.
3. Отбасы аса маңызды кіші әлеуметтік топ (институт).
Қоғам дегеніміз әлеуметтік құбылыстардың біртұтас жиынтығы екенін айттық жоғарыда. Ал әлеуметгік құбылыстар дегеніміз не? Әлеуметтік құбылыстар деп адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекеттері табиғат пен қоғамда тудыратын өзгеріс, қозғалыстарды айтады. Мұндай әлеуметтік құбылыстардың түрлері толып жатыр: әлеуметтік қатынастар мен қоғамдық қатынастардың, түрліше қоғамдық құрылымдар мен әлеуметгік топтар т.б. Қоғамдық қатынастар тепе-теңдік қатынас (адамдардың қоғамдық жағдайының тепе-теңдігі) және теңсіздік қатынас (адамдардың қоғамдық жағдайының тең еместігі) болып бөлінеді. Мысалы, таптық-антагонистік қоғамдардағы қоғамдық қатынастар теңсіздік қатынастарға жатады. Қоғамдық қатынастар тағы да ынтымақтастық және бәсекелестік, материалдык және рухани, мақсатты және мақсатсыз (стихиялы), жасампаздық және бұлдірушілік, т.б. болады.
Әлеуметтік құрылымдар қоғамдық құбылыстардың екінші, айтарлықтай маңызды түріне жатады. Олар күрделі әлеуметтік ; процестер мен әлеуметтік топтарға бөлінеді. Қоғам адамдардың күрделі өзара қарым-қатынасының жиынтығы ретінде онда алуан түрлі қатынастар мен байланыстар болып жатады. Солардың ішіндегі ең маңыздысы, негізгісі — адамдардың материалдык өндіріс процесіидегі экономикалық қатынастары мен іс-әрекеті.
Алайда қоғам өмірі бұлардан басқа да толып жатқан қатынас түрлерінен, қоғамдық мекемелер мен іс-әрекеттерден, идеялардан тұрады. Бұл құбылыстардың бәрі өзара байланыста және бірлікте болады. Сондықтан адамзат қоғамын ішкі және сыртқы байланыстарын, өзара тәуелділіктерін қатаң ескере отырып, біртұтастыкта зерттеу қажет.
Бірақ, сонымен бірге, біртұтас қоғамдық қатынастарды құратын жеке құбылыстарды егжей-тегжейлі зерттеп білу үшін, оларды классификация жасап, талдау қажет, қоғамдық құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіру керек. Бұл классификациялау, жүйелеу, олардың белгілі бір тұрғыдан алғанда маңызды болып табылатын мәнді белгілері бойынша жасалуы тиіс.
Әлеуметтік құрылымдар қоғамдық құбылыстардың екінші, айтарлықтай маңызды түріне жатады. Олар күрделі әлеуметтік ; процестер мен әлеуметтік топтарға бөлінеді. Қоғам адамдардың күрделі өзара қарым-қатынасының жиынтығы ретінде онда алуан түрлі қатынастар мен байланыстар болып жатады. Солардың ішіндегі ең маңыздысы, негізгісі — адамдардың материалдык өндіріс процесіидегі экономикалық қатынастары мен іс-әрекеті.
Алайда қоғам өмірі бұлардан басқа да толып жатқан қатынас түрлерінен, қоғамдық мекемелер мен іс-әрекеттерден, идеялардан тұрады. Бұл құбылыстардың бәрі өзара байланыста және бірлікте болады. Сондықтан адамзат қоғамын ішкі және сыртқы байланыстарын, өзара тәуелділіктерін қатаң ескере отырып, біртұтастыкта зерттеу қажет.
Бірақ, сонымен бірге, біртұтас қоғамдық қатынастарды құратын жеке құбылыстарды егжей-тегжейлі зерттеп білу үшін, оларды классификация жасап, талдау қажет, қоғамдық құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіру керек. Бұл классификациялау, жүйелеу, олардың белгілі бір тұрғыдан алғанда маңызды болып табылатын мәнді белгілері бойынша жасалуы тиіс.
ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ (СТРУКТУРАСЫ)
Жоспар
1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы (структурасы) жайлың ұғым. Әлеуметтік
қатынастар мен әлеуметгік қауымдастықтар (топтасулар).
2. Әлеуметтік қауымдастықтардың (топтасулардың) тарихи типтері мен
түрлері. Қала мен ауыл-село — тарихи қалыптасқан орташа топтар.
3. Отбасы аса маңызды кіші әлеуметтік топ (институт).
Қоғамның әлеуметтік құрылымы (структурасы) жайлың ұғым. Әлеуметтік
қатынастар мен әлеуметгік
қауымдастықтар (топтасулар).
Қоғам дегеніміз әлеуметтік құбылыстардың біртұтас жиынтығы екенін
айттық жоғарыда. Ал әлеуметгік құбылыстар дегеніміз не? Әлеуметтік
құбылыстар деп адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекеттері табиғат пен қоғамда
тудыратын өзгеріс, қозғалыстарды айтады. Мұндай әлеуметтік құбылыстардың
түрлері толып жатыр: әлеуметтік қатынастар мен қоғамдық қатынастардың,
түрліше қоғамдық құрылымдар мен әлеуметгік топтар т.б. Қоғамдық қатынастар
тепе-теңдік қатынас (адамдардың қоғамдық жағдайының тепе-теңдігі) және
теңсіздік қатынас (адамдардың қоғамдық жағдайының тең еместігі) болып
бөлінеді. Мысалы, таптық-антагонистік қоғамдардағы қоғамдық қатынастар
теңсіздік қатынастарға жатады. Қоғамдық қатынастар тағы да ынтымақтастық
және бәсекелестік, материалдык және рухани, мақсатты және мақсатсыз
(стихиялы), жасампаздық және бұлдірушілік, т.б. болады.
Әлеуметтік құрылымдар қоғамдық құбылыстардың екінші, айтарлықтай
маңызды түріне жатады. Олар күрделі әлеуметтік ; процестер мен әлеуметтік
топтарға бөлінеді. Қоғам адамдардың күрделі өзара қарым-қатынасының
жиынтығы ретінде онда алуан түрлі қатынастар мен байланыстар болып жатады.
Солардың ішіндегі ең маңыздысы, негізгісі — адамдардың материалдык өндіріс
процесіидегі экономикалық қатынастары мен іс-әрекеті.
Алайда қоғам өмірі бұлардан басқа да толып жатқан қатынас түрлерінен,
қоғамдық мекемелер мен іс-әрекеттерден, идеялардан тұрады. Бұл
құбылыстардың бәрі өзара байланыста және бірлікте болады. Сондықтан адамзат
қоғамын ішкі және сыртқы байланыстарын, өзара тәуелділіктерін қатаң ескере
отырып, біртұтастыкта зерттеу қажет.
Бірақ, сонымен бірге, біртұтас қоғамдық қатынастарды құратын жеке
құбылыстарды егжей-тегжейлі зерттеп білу үшін, оларды классификация жасап,
талдау қажет, қоғамдық құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіру керек. Бұл
классификациялау, жүйелеу, олардың белгілі бір тұрғыдан алғанда маңызды
болып табылатын мәнді белгілері бойынша жасалуы тиіс.
Қазіргі кезде социологиялық теорияардың бәрі қоғамдық құбылыстарды,
қоғамның әлеуметтік құрылымын өздігінше классификациялауға әрекет жасап,
құбылыстардың топтары арасындағы байланыстарды анықтауға тырысады, яғни
қоғамдық структура (құрылым) мәселесімеи айналысады.
Структура термині латын тілінен алынған - ол, жалпы алғанда, белгілі
бір заттың, құбылыстың элементгері арасындағы байланыстардың айтарлықтай
біртұтастығын білдіретін термин. Қоғамның әлеуметгік структурасы (құрылымы)
жайлы ұғым қазіргі заманғы батыс социологиясында түрліше түсіндірілгенімен,
бірақ олардың бәріне ортақ жалпы белгі бар: батыстың социологиялық
теорияларының әркайсысы өздігінше қоғамдық құблыстарды екі салаға:
экономикалық құбылыстар саласына және экономикалық емес құбылысгар саласына
бөлу критерийін немесе айырмашылык белгісін табуға тырысады. Содан кейін
экономикалық емес құбылыстар саласы басқа белгілер бойынша одан кіші
салаларға жіктеледі. Бұл құбылыстардык бәрі өзара тәуелділікте болады,
бірақ қоғамдық құбылыстардың жеке салаларының жекеше зандары да, жекеше
тіршілігі де болады деп дәлелдейді.
Қоғамның құрылымы жайлы маркстік пікірді түсіну үшін оның Саяси
экономия сынына деген еңбегінің кіріспесіндегі мына үзіндінің маңызы зор:
Әз өмірінің қоғамдық өндірісінде адамдар олардың еркінен тәуелсіз белгілі
бір қажетті қатынастарға - өндірістік қатынастарга араласады бұл қатынастар
олардың материалдык өндіргіш күштерінің белгілі бір даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Бұл өндірістік қатынастарының жиынтығы қоғамның экономикалық
құрылысын, реалды базисін құрады, бұл базиске саяси және юридикалық
қондырма орнайды, оған қоғамдық сананын белгілі бір формалары сәйкес
келеді. Материалдық өндіріс тәсілі жалпы алғанда әлеуметтік, саяси және
рухани өмір процестерін айқындап береді. Адамдардың болмысын олардың санасы
билемейді, қайта, керісінше, олардын. қоғамдык, болмысы санасын билейді
(К.Маркс, Ф.Энгельс. 13 т, 67 б.).
Бұл үзіндіден көріп отырмыз, маркстік социология қоғам өмірін екі
негізгі салаға бөледі: қоғамдық базиске (экономикалык. құрылымға) және
қоғамдық қондырмаға.
Қоғамдық қондырма саяси және юридикалык қондырмаларға, қоғамдық
сананың формаларына жіктеледі.
Өндіріс тәсілінің элементтері: еңбек, еңбек құрамы және еңбек нәрсесі.
Еңбек дегеніміз белгілі бір материалдық игіліктер өндіруге бағытталған
адамның саналы қызметі. Енбек нәрсесі деп адамның өндіріс (еңбек) құралының
көмегімен өнделуге тиіст заттарды айтады. Еңбек құралы дегеніміз — еңбек
нәрсесін ендеш үшін қолданатын құрал-саймандар жиынтығы. Еңбек құралы мен
еңбек нәрселері, қоса алғанда, өндіріс құрал-жабдықтары деп аталады.
Бірақ еңбек нәрселері мен құралдарын адамның іс-әрекетінсіз өлі зат
деуге болады. Оларды қимылға келтіріп өндіріс процесін жандандыратын -
адамның тірі еңбегі, іс-әрекеті. Сондықтан өндіріс процесінде адам шешуші
факторі болып табылады - ол басты өндіргіш күш болып саналады.
Қондырманың құрамына енетін қоғамдық құбылыстардың материалдық
игіліктер өндірісіне тікелей қатысы болмайды. Қондырманың құрамын екі
салаға: әлеуметтік-саяси қондырма мен қоғамдық сананың формаларына белуге
болады.
Әлеуметтік-саяси қондырмаға қоғамдық өмірдің түрлі формалары: ру,
тайпа, үлт, мемлекет т.б. және қоғамдық ережелері мен нормалар жатады.
Қоғамдық сана қоғамдык болмыстың бейнесі ретінде бірнеше формада көрінеді:
саяси, құқыктық, философиялық, діни, моральдық, эстетикалық және ғылыми
саналар формасында бейнеленеді. Қоғамдық сананың формалары өзара бір-біріне
әсер етеді және қоғамдық болмысқа кері әсерін тигізеді, ал базистің
қондырмаға тигізетін әсері сайып келгенде ғана шешуші рөл атқарады.
Өндірістік қатынастардың сипатына қарай қондырма таптық немесе тапсыз
болуы мүмкін.
Саяси және экономикалық жағынан үстем тап мәдени өмір саласында да
үстем болады, өйткені тек материалдық өндіріс құралдары ғана емес, рухани
өндіріс құралдарыда соның қолында болады.
Ақыр соңында, қоғамдық құбылыстарды базис пен; қондырмаға бәлуді қатып-
семіп қалған механистік тұрғыдан ғана түсінуге болмайды; олардың арасынан
қатаң шекара жүргізу дұрыс емес, өйткені базиске де, қондырмаға да қатысты
қоғамдық құбылыстар бар.
Адамның өмірі біртұтас қоғам көлемінде ғана емес, сондай-ақ
айтарлықтай кіші әлеуметтік топтардың ішіндегі қоғамдық қатынастарда да
жүріп жатады; Сондықтан социологтар әлеуметгік топ деген ұғымды анықтап,
оның классификациясын жасауға, ол топтардың қоғам құрылысындағы орнын
анықтауға тырысады.
Әлеуметтік қауымдастықтардың (топтасулардың) тарихи типтері мен
түрлері. Қала мен ауыл-село — тарихи қалыптасқан орташа топтар.
Әлеуметтік топ ұғымы жайлы бірынған пікір жоқ, сондықтан оның
анықтамасы да көп. Солардың ішінде, біздің пікірімізше, мына анықтама ең
дұрысы сияқты: әлеуметгік топ дегеніміз адамдардың белгілі бір қажетін
қанағаттандыру мақсатында өзара қарым-қатынас орната отырып, түрлі іс-
әрекеттерді жүзеге асыратын көптеген адамдардыц үлкенді-кішілі жиынтығы.
Бұл топ айтарлыктай тұрақты, ортак мүддесі бар және әдет-ғұрпы бірдей
жиынтық, белгілі бір тарихи қоғамда қалыптасады.
Бұл топтар белгілі бір маңызды белгінін (критерийдің) негізінде:
ұйымдаскандық немесе ұйымдаспағандық, биологиялык, экономикалық, саяси,
мәдени-идеологиялыкт.б. пегізінде классификацияланады.
Ғылыми-материалистік социология әлеуметтік топтардың классификациясына
тарихи принцип тұрғысынан қарайды, яғни олар белгілі бір тарихи қоғамда,
қоғамдық-экономикалық формацияда, қалыптасатын топтар деп түсіндіреді;
екіншіден, таптық қоғамдардағы ең негізгі әлеуметтік топтар - таптар,
қоғамдык өмірдің барлық салаларына, барлық басқа әлеуметтік топтардың мінез-
құлқына шешуші әсер ететін де осы таптық топтасу деп түсіндіреді. Бұл
материалистік принцип әлеуметтік топтың ғылыми талдауының негізін құрады.
Осы негізге сәйкес Философиялық энциклопедиялық сөздікте әлеуметтік
топтар ірі, орташа, және кіші деп үшке бөлінеді.
Ірі (глобалдык) әлеуметтік топтарға жататындар: тұтас қоғам (ел)
көлеміндегі адамдар жиынтығы (алғашкы адамдар тобыры, ру, тайпа, халықтық,
ұлт сияқты этнографиялық топтар), таптар, әлеуметтік-экономикалық
формациялар, кәсіптіктоптар, жасына қарай топтасу (жастар, пенсионерлер)
т.б. Жеке адам өзінің ірі топқа қатыстығын саналы түрде білмеуі де мүмкін,
өйткені ол сол топқа жататын басқа адамдармен қатыспауы да мүмкін. Ірі
топтардың қалыптасып, дамуынын екі негізгі сатысын айыруға болады:
спонтанды түрде (яғни өз бетінше) (мәселен өзіндік тап) және ұйымдаскан
түрде (саналы тап — класс для-себя) үрде; бұл екінші сатысында көптеген
адамдар өзінің сол топқа (тапқа) жататынын саналы түрде түсініп, сол топтың
мақсатын іске асыру үшін топтасып ұйымдасады.
Орташа топқа бір кәсіпорында және бір территорияда жұмыс істейтін
адамдардын өндірістік жиынын (бірселоның, ауданның, қаланың тұрғындарын)
жатқызады. Территориялык жиынтық өзбетінше болатын топтатсу. Өндірістік
бірлестіктер белгілі бір мақсатқа жету үшін құрылады және өзінің құрамы мен
қатынастарын иерархиялық (төменгінің жоғарғыға бағынатың өкімет билігінің
құрылысымен, шешімдер және заңдар қабылдап жолымен реттеп отырады.
Сондай-ақ толып жатқан ұсақ топтар — отбасы, бастауыш өндірістік
ұйымдар (бригадалар), көршілердін ұйымы, мектеп кластары, курс, группалар
т.б. бар. Ұсақ топтың өзіне тән ерекшелігі сол оның мүшелері бір-бірімен
тікелей байланыс жасайды. Сыртқы ортаның әсеріне және топ мүшелерінің іші
қарым-қатынаста сәйкес қалыптасатын әрбір ұсақ топтың өзіне тән белгілі бір
құрылымы болады. Ұсақ топтар мақсатты (формальды) және әлеуметтік-
психологиялық (формальды емес болып екіге бөлінеді. Мақсатты ұсақ топтар
алдын ала белгіленген (әдетте ресми белгіленген) мақсаттарға, нұсқаулар мен
ережелерге сәйкес әрекет етеді, ал формальды емес ұсақ топтап адамдардың
бірін бірі ұнату неме ұнатпау сөзімі негізінде құрылады.
Түрлі әлеуметтік топтар өзара бір-біріне әсер етеді. Мәселени
таптық—антагонистік қоғамдар жағдайында бардық топтардың (этникалық,
демографикалык, ұсақ топтардың т.б.) мінез-құлқы таптардың күресімен
анықталады, сондықтан мұндағы әлеуметтің топтардың бүкіл жүйесі (әлеуметтік
құрыдым) конфликтілі' (қайшылықты) сипатта болады.
Әрбір қоғамдық-экономикалық формацияда өндіріс тәсілінен сәйкес
топтармен қатар адамдардың баска да тарихи топтары болады. Мәселен, рулық,
тайпалық, халықтық және ұлттық жиынтықтар сондай топтарға жатады. Бұлар
адамдардыңя этностық әлеуметтік топтары болып табылады.
Рулық — алғашқы адам тектестер тобырынан кейінгі бірінші адамдық
әлеуметтік топ (қауымдастық), яғни тас дәуірінде (палеолитдәуірінде) өмір
сүрген тобырдан кейінгі әлеуметтік топ. Ру табиғаттың стихиялы күштеріне
және жабайы аңдарға қарсы бірлесе күресу мақсаты және шаруашылығы
біртуысқан, қандас адамдардың тарихи тобы болып табылады.
Рудың экономикалық негізі — өндіріс құралдарына деген коллективтік
(қауымдық) меншік, оларды бірлесе пайдалану. Руды барлық ересек мүшелері
қатысатын кеңес басқарады. Осы кеңесте басшылар — ақсақалдар мен әскер
басшылары — сайланады немесе орнынан түсіріледі.
Алғашқы руға қатыстылық (мүшелік) анасы тарапынан анықталды
(матриархат), кейіннен әкесі тарапынан анықталатын болды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы (структурасы) жайлың ұғым. Әлеуметтік
қатынастар мен әлеуметгік қауымдастықтар (топтасулар).
2. Әлеуметтік қауымдастықтардың (топтасулардың) тарихи типтері мен
түрлері. Қала мен ауыл-село — тарихи қалыптасқан орташа топтар.
3. Отбасы аса маңызды кіші әлеуметтік топ (институт).
Қоғамның әлеуметтік құрылымы (структурасы) жайлың ұғым. Әлеуметтік
қатынастар мен әлеуметгік
қауымдастықтар (топтасулар).
Қоғам дегеніміз әлеуметтік құбылыстардың біртұтас жиынтығы екенін
айттық жоғарыда. Ал әлеуметгік құбылыстар дегеніміз не? Әлеуметтік
құбылыстар деп адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекеттері табиғат пен қоғамда
тудыратын өзгеріс, қозғалыстарды айтады. Мұндай әлеуметтік құбылыстардың
түрлері толып жатыр: әлеуметтік қатынастар мен қоғамдық қатынастардың,
түрліше қоғамдық құрылымдар мен әлеуметгік топтар т.б. Қоғамдық қатынастар
тепе-теңдік қатынас (адамдардың қоғамдық жағдайының тепе-теңдігі) және
теңсіздік қатынас (адамдардың қоғамдық жағдайының тең еместігі) болып
бөлінеді. Мысалы, таптық-антагонистік қоғамдардағы қоғамдық қатынастар
теңсіздік қатынастарға жатады. Қоғамдық қатынастар тағы да ынтымақтастық
және бәсекелестік, материалдык және рухани, мақсатты және мақсатсыз
(стихиялы), жасампаздық және бұлдірушілік, т.б. болады.
Әлеуметтік құрылымдар қоғамдық құбылыстардың екінші, айтарлықтай
маңызды түріне жатады. Олар күрделі әлеуметтік ; процестер мен әлеуметтік
топтарға бөлінеді. Қоғам адамдардың күрделі өзара қарым-қатынасының
жиынтығы ретінде онда алуан түрлі қатынастар мен байланыстар болып жатады.
Солардың ішіндегі ең маңыздысы, негізгісі — адамдардың материалдык өндіріс
процесіидегі экономикалық қатынастары мен іс-әрекеті.
Алайда қоғам өмірі бұлардан басқа да толып жатқан қатынас түрлерінен,
қоғамдық мекемелер мен іс-әрекеттерден, идеялардан тұрады. Бұл
құбылыстардың бәрі өзара байланыста және бірлікте болады. Сондықтан адамзат
қоғамын ішкі және сыртқы байланыстарын, өзара тәуелділіктерін қатаң ескере
отырып, біртұтастыкта зерттеу қажет.
Бірақ, сонымен бірге, біртұтас қоғамдық қатынастарды құратын жеке
құбылыстарды егжей-тегжейлі зерттеп білу үшін, оларды классификация жасап,
талдау қажет, қоғамдық құбылыстарды белгілі бір жүйеге келтіру керек. Бұл
классификациялау, жүйелеу, олардың белгілі бір тұрғыдан алғанда маңызды
болып табылатын мәнді белгілері бойынша жасалуы тиіс.
Қазіргі кезде социологиялық теорияардың бәрі қоғамдық құбылыстарды,
қоғамның әлеуметтік құрылымын өздігінше классификациялауға әрекет жасап,
құбылыстардың топтары арасындағы байланыстарды анықтауға тырысады, яғни
қоғамдық структура (құрылым) мәселесімеи айналысады.
Структура термині латын тілінен алынған - ол, жалпы алғанда, белгілі
бір заттың, құбылыстың элементгері арасындағы байланыстардың айтарлықтай
біртұтастығын білдіретін термин. Қоғамның әлеуметгік структурасы (құрылымы)
жайлы ұғым қазіргі заманғы батыс социологиясында түрліше түсіндірілгенімен,
бірақ олардың бәріне ортақ жалпы белгі бар: батыстың социологиялық
теорияларының әркайсысы өздігінше қоғамдық құблыстарды екі салаға:
экономикалық құбылыстар саласына және экономикалық емес құбылысгар саласына
бөлу критерийін немесе айырмашылык белгісін табуға тырысады. Содан кейін
экономикалық емес құбылыстар саласы басқа белгілер бойынша одан кіші
салаларға жіктеледі. Бұл құбылыстардык бәрі өзара тәуелділікте болады,
бірақ қоғамдық құбылыстардың жеке салаларының жекеше зандары да, жекеше
тіршілігі де болады деп дәлелдейді.
Қоғамның құрылымы жайлы маркстік пікірді түсіну үшін оның Саяси
экономия сынына деген еңбегінің кіріспесіндегі мына үзіндінің маңызы зор:
Әз өмірінің қоғамдық өндірісінде адамдар олардың еркінен тәуелсіз белгілі
бір қажетті қатынастарға - өндірістік қатынастарга араласады бұл қатынастар
олардың материалдык өндіргіш күштерінің белгілі бір даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Бұл өндірістік қатынастарының жиынтығы қоғамның экономикалық
құрылысын, реалды базисін құрады, бұл базиске саяси және юридикалық
қондырма орнайды, оған қоғамдық сананын белгілі бір формалары сәйкес
келеді. Материалдық өндіріс тәсілі жалпы алғанда әлеуметтік, саяси және
рухани өмір процестерін айқындап береді. Адамдардың болмысын олардың санасы
билемейді, қайта, керісінше, олардын. қоғамдык, болмысы санасын билейді
(К.Маркс, Ф.Энгельс. 13 т, 67 б.).
Бұл үзіндіден көріп отырмыз, маркстік социология қоғам өмірін екі
негізгі салаға бөледі: қоғамдық базиске (экономикалык. құрылымға) және
қоғамдық қондырмаға.
Қоғамдық қондырма саяси және юридикалык қондырмаларға, қоғамдық
сананың формаларына жіктеледі.
Өндіріс тәсілінің элементтері: еңбек, еңбек құрамы және еңбек нәрсесі.
Еңбек дегеніміз белгілі бір материалдық игіліктер өндіруге бағытталған
адамның саналы қызметі. Енбек нәрсесі деп адамның өндіріс (еңбек) құралының
көмегімен өнделуге тиіст заттарды айтады. Еңбек құралы дегеніміз — еңбек
нәрсесін ендеш үшін қолданатын құрал-саймандар жиынтығы. Еңбек құралы мен
еңбек нәрселері, қоса алғанда, өндіріс құрал-жабдықтары деп аталады.
Бірақ еңбек нәрселері мен құралдарын адамның іс-әрекетінсіз өлі зат
деуге болады. Оларды қимылға келтіріп өндіріс процесін жандандыратын -
адамның тірі еңбегі, іс-әрекеті. Сондықтан өндіріс процесінде адам шешуші
факторі болып табылады - ол басты өндіргіш күш болып саналады.
Қондырманың құрамына енетін қоғамдық құбылыстардың материалдық
игіліктер өндірісіне тікелей қатысы болмайды. Қондырманың құрамын екі
салаға: әлеуметтік-саяси қондырма мен қоғамдық сананың формаларына белуге
болады.
Әлеуметтік-саяси қондырмаға қоғамдық өмірдің түрлі формалары: ру,
тайпа, үлт, мемлекет т.б. және қоғамдық ережелері мен нормалар жатады.
Қоғамдық сана қоғамдык болмыстың бейнесі ретінде бірнеше формада көрінеді:
саяси, құқыктық, философиялық, діни, моральдық, эстетикалық және ғылыми
саналар формасында бейнеленеді. Қоғамдық сананың формалары өзара бір-біріне
әсер етеді және қоғамдық болмысқа кері әсерін тигізеді, ал базистің
қондырмаға тигізетін әсері сайып келгенде ғана шешуші рөл атқарады.
Өндірістік қатынастардың сипатына қарай қондырма таптық немесе тапсыз
болуы мүмкін.
Саяси және экономикалық жағынан үстем тап мәдени өмір саласында да
үстем болады, өйткені тек материалдық өндіріс құралдары ғана емес, рухани
өндіріс құралдарыда соның қолында болады.
Ақыр соңында, қоғамдық құбылыстарды базис пен; қондырмаға бәлуді қатып-
семіп қалған механистік тұрғыдан ғана түсінуге болмайды; олардың арасынан
қатаң шекара жүргізу дұрыс емес, өйткені базиске де, қондырмаға да қатысты
қоғамдық құбылыстар бар.
Адамның өмірі біртұтас қоғам көлемінде ғана емес, сондай-ақ
айтарлықтай кіші әлеуметтік топтардың ішіндегі қоғамдық қатынастарда да
жүріп жатады; Сондықтан социологтар әлеуметгік топ деген ұғымды анықтап,
оның классификациясын жасауға, ол топтардың қоғам құрылысындағы орнын
анықтауға тырысады.
Әлеуметтік қауымдастықтардың (топтасулардың) тарихи типтері мен
түрлері. Қала мен ауыл-село — тарихи қалыптасқан орташа топтар.
Әлеуметтік топ ұғымы жайлы бірынған пікір жоқ, сондықтан оның
анықтамасы да көп. Солардың ішінде, біздің пікірімізше, мына анықтама ең
дұрысы сияқты: әлеуметгік топ дегеніміз адамдардың белгілі бір қажетін
қанағаттандыру мақсатында өзара қарым-қатынас орната отырып, түрлі іс-
әрекеттерді жүзеге асыратын көптеген адамдардыц үлкенді-кішілі жиынтығы.
Бұл топ айтарлыктай тұрақты, ортак мүддесі бар және әдет-ғұрпы бірдей
жиынтық, белгілі бір тарихи қоғамда қалыптасады.
Бұл топтар белгілі бір маңызды белгінін (критерийдің) негізінде:
ұйымдаскандық немесе ұйымдаспағандық, биологиялык, экономикалық, саяси,
мәдени-идеологиялыкт.б. пегізінде классификацияланады.
Ғылыми-материалистік социология әлеуметтік топтардың классификациясына
тарихи принцип тұрғысынан қарайды, яғни олар белгілі бір тарихи қоғамда,
қоғамдық-экономикалық формацияда, қалыптасатын топтар деп түсіндіреді;
екіншіден, таптық қоғамдардағы ең негізгі әлеуметтік топтар - таптар,
қоғамдык өмірдің барлық салаларына, барлық басқа әлеуметтік топтардың мінез-
құлқына шешуші әсер ететін де осы таптық топтасу деп түсіндіреді. Бұл
материалистік принцип әлеуметтік топтың ғылыми талдауының негізін құрады.
Осы негізге сәйкес Философиялық энциклопедиялық сөздікте әлеуметтік
топтар ірі, орташа, және кіші деп үшке бөлінеді.
Ірі (глобалдык) әлеуметтік топтарға жататындар: тұтас қоғам (ел)
көлеміндегі адамдар жиынтығы (алғашкы адамдар тобыры, ру, тайпа, халықтық,
ұлт сияқты этнографиялық топтар), таптар, әлеуметтік-экономикалық
формациялар, кәсіптіктоптар, жасына қарай топтасу (жастар, пенсионерлер)
т.б. Жеке адам өзінің ірі топқа қатыстығын саналы түрде білмеуі де мүмкін,
өйткені ол сол топқа жататын басқа адамдармен қатыспауы да мүмкін. Ірі
топтардың қалыптасып, дамуынын екі негізгі сатысын айыруға болады:
спонтанды түрде (яғни өз бетінше) (мәселен өзіндік тап) және ұйымдаскан
түрде (саналы тап — класс для-себя) үрде; бұл екінші сатысында көптеген
адамдар өзінің сол топқа (тапқа) жататынын саналы түрде түсініп, сол топтың
мақсатын іске асыру үшін топтасып ұйымдасады.
Орташа топқа бір кәсіпорында және бір территорияда жұмыс істейтін
адамдардын өндірістік жиынын (бірселоның, ауданның, қаланың тұрғындарын)
жатқызады. Территориялык жиынтық өзбетінше болатын топтатсу. Өндірістік
бірлестіктер белгілі бір мақсатқа жету үшін құрылады және өзінің құрамы мен
қатынастарын иерархиялық (төменгінің жоғарғыға бағынатың өкімет билігінің
құрылысымен, шешімдер және заңдар қабылдап жолымен реттеп отырады.
Сондай-ақ толып жатқан ұсақ топтар — отбасы, бастауыш өндірістік
ұйымдар (бригадалар), көршілердін ұйымы, мектеп кластары, курс, группалар
т.б. бар. Ұсақ топтың өзіне тән ерекшелігі сол оның мүшелері бір-бірімен
тікелей байланыс жасайды. Сыртқы ортаның әсеріне және топ мүшелерінің іші
қарым-қатынаста сәйкес қалыптасатын әрбір ұсақ топтың өзіне тән белгілі бір
құрылымы болады. Ұсақ топтар мақсатты (формальды) және әлеуметтік-
психологиялық (формальды емес болып екіге бөлінеді. Мақсатты ұсақ топтар
алдын ала белгіленген (әдетте ресми белгіленген) мақсаттарға, нұсқаулар мен
ережелерге сәйкес әрекет етеді, ал формальды емес ұсақ топтап адамдардың
бірін бірі ұнату неме ұнатпау сөзімі негізінде құрылады.
Түрлі әлеуметтік топтар өзара бір-біріне әсер етеді. Мәселени
таптық—антагонистік қоғамдар жағдайында бардық топтардың (этникалық,
демографикалык, ұсақ топтардың т.б.) мінез-құлқы таптардың күресімен
анықталады, сондықтан мұндағы әлеуметтің топтардың бүкіл жүйесі (әлеуметтік
құрыдым) конфликтілі' (қайшылықты) сипатта болады.
Әрбір қоғамдық-экономикалық формацияда өндіріс тәсілінен сәйкес
топтармен қатар адамдардың баска да тарихи топтары болады. Мәселен, рулық,
тайпалық, халықтық және ұлттық жиынтықтар сондай топтарға жатады. Бұлар
адамдардыңя этностық әлеуметтік топтары болып табылады.
Рулық — алғашқы адам тектестер тобырынан кейінгі бірінші адамдық
әлеуметтік топ (қауымдастық), яғни тас дәуірінде (палеолитдәуірінде) өмір
сүрген тобырдан кейінгі әлеуметтік топ. Ру табиғаттың стихиялы күштеріне
және жабайы аңдарға қарсы бірлесе күресу мақсаты және шаруашылығы
біртуысқан, қандас адамдардың тарихи тобы болып табылады.
Рудың экономикалық негізі — өндіріс құралдарына деген коллективтік
(қауымдық) меншік, оларды бірлесе пайдалану. Руды барлық ересек мүшелері
қатысатын кеңес басқарады. Осы кеңесте басшылар — ақсақалдар мен әскер
басшылары — сайланады немесе орнынан түсіріледі.
Алғашқы руға қатыстылық (мүшелік) анасы тарапынан анықталды
(матриархат), кейіннен әкесі тарапынан анықталатын болды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz