Бейімбет МАЙЛИН әңімелері

Жоспар
Кіріспе

1 Қара шелек
2 Арыстанбайдың мұқышы

Әңгіме қара шелектен басталды. Айшаның атасының басындай сақтап жүрген шелегі ғой. Үшінші жыл болып барады, Айша шелексіз қалып, шелек сұраймын деп абысын-ажынға жексұрын көрініп, ақырында Бірмағамбетті бүріп, Кәстенкенің дүкенінен алдырған шелек еді.
- Шелек-шелек деп ішкен асымды кере ғып болып едің, сенен қорыққаннан - темекі алатын ақшама шелек алдым, - деп Бірмағамбет, Айшаның қолына шелекті ұстатқанда бұлдап нығыздап ұстатқан.
Бірмағамбет мұны айтқанда, Айшаны салақ деп, дүниесін бүлдіріп ұстайды деп айтқан емес. Айшаның сөзін аяқсыз қалдырмағандығын сездіргелі айтқан. Әйтпесе, Айшаның жинақтығы, күтімділігі, бірін мыңға балап ұстайтындығы бүкіл ауылға мәлім. Салақ қатындар Айшаны жаратпағанда, Айшаға мін таққысы келгенде:
- Көріне бірге алып кетсе, көрерміз: әйтпесе кімнен калмаған дүние, - деп бұрқылдасады.
Сол қара шелек бүгін майып болыпты! Қожағұлдың қара тоқалы біреуден нәрсе сұрамай, алған нәрсесін бүлдіріп бермей жүре ме, бүгін келіп қара шелекті сұрай қойды. Айша - шелек сұраушыны жайшылықта маңына жүргізбейтін:
- Менен кедей емессіңдер ғой, керек болса, сатып алыңдар, -дейтін.
Бүгін сонысын айта алмай қалды. Айта алмай қалған себебі болды: бүгін айға толды Бірмағамбет жоқ! «Аудан жұмсапты, науқанға өкіл қылыпты, 5-ауылдың байларын Бірмағамбет протоколдап ауданға айдап жіберіпті...» деген сияқты хабар еміс-еміс естіледі. Науқаны несі? Байларда не жұмысы бар? Айлап қаңғырғандай, ай толғанша үй бетін бір көрмегендей не болды? Бұл не деген сұмдық? Қатын-баласынан безген адам бола ма екен деп бірер күннен бері Айша үздіксіз ойлаумен жүр. Күл шығарса да, от жақса да, жалғыз ала сиырды қақпалап суатқа апарып суғарса да есі-дерті Бірмағамбет болады да жүреді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Бейімбет МАЙЛИН
Қара шелек  ‭
‬
      Әңгіме қара шелектен басталды. Айшаның атасының басындай сақтап жүрген шелегі ғой. Үшінші жыл болып барады, Айша шелексіз қалып, шелек сұраймын деп абысын-ажынға жексұрын көрініп, ақырында Бірмағамбетті бүріп, Кәстенкенің дүкенінен алдырған шелек еді.
    - Шелек-шелек деп ішкен асымды кере ғып болып едің, сенен қорыққаннан - темекі алатын ақшама шелек алдым, - деп Бірмағамбет, Айшаның қолына шелекті ұстатқанда бұлдап нығыздап ұстатқан.
   Бірмағамбет мұны айтқанда, Айшаны салақ деп, дүниесін бүлдіріп ұстайды деп айтқан емес. Айшаның сөзін аяқсыз қалдырмағандығын сездіргелі айтқан. Әйтпесе, Айшаның жинақтығы, күтімділігі, бірін мыңға балап ұстайтындығы бүкіл ауылға мәлім. Салақ қатындар Айшаны жаратпағанда, Айшаға мін таққысы келгенде:
   - Көріне бірге алып кетсе, көрерміз: әйтпесе кімнен калмаған дүние, - деп бұрқылдасады.
    Сол қара шелек бүгін майып болыпты! Қожағұлдың қара тоқалы біреуден нәрсе сұрамай, алған нәрсесін бүлдіріп бермей жүре ме, бүгін келіп қара шелекті сұрай қойды. Айша - шелек сұраушыны жайшылықта маңына жүргізбейтін:
    - Менен кедей емессіңдер ғой, керек болса, сатып алыңдар, -дейтін.
    Бүгін сонысын айта алмай қалды. Айта алмай қалған себебі болды: бүгін айға толды Бірмағамбет жоқ! Аудан жұмсапты, науқанға өкіл қылыпты, 5-ауылдың байларын Бірмағамбет протоколдап ауданға айдап жіберіпті... деген сияқты хабар еміс-еміс естіледі. Науқаны несі? Байларда не жұмысы бар? Айлап қаңғырғандай, ай толғанша үй бетін бір көрмегендей не болды? Бұл не деген сұмдық? Қатын-баласынан безген адам бола ма екен деп бірер күннен бері Айша үздіксіз ойлаумен жүр. Күл шығарса да, от жақса да, жалғыз ала сиырды қақпалап суатқа апарып суғарса да есі-дерті Бірмағамбет болады да жүреді.
   Бірмағамбеттің жүріс алғаны жалғыз биыл емес, екі-үш жылдан бері жүретінді шығарды. Ана жылы батырақтар съезіне сайланды да, содан былай съезд, топ, қаулы дегенді аузынан тастамайтын болды. Былтырдан бері ауылға өкіл келсе, ал-дымен Бірмағамбетті шақырып алады. Бірмағамбет өкілдің қасында болады. Жиылыс болса екіл баяндама істесе, өкілдің ұсынған мәселесін шеше алмай жұрт бөгелсе, Бірмағамбет орнынан ұшып тұрады да:
   -   Жолдастар! - дейді.
      Жұрт селк етіп оның аузына қарай қалады. Бірмағамбет жұрттың қытығына тие сөйлейді. Біреулерді қаси сөйлейді:
   - Жолдастар! Біздің көбіміз байға жарамсақтанып, байдан қаймығып сөйлемей отырмыз. Әйтпесе, мұның жөні былай емес пе, неге сөйлемейсіндер? - дейді.
     Содан кейін жұрт серпіліп сөзге кіреді.
     Жиылыстан тарап, үйлеріне келген соң, отбасында күңкілдесіп отырып:
   - Көрінгенге соқтығып, сотқар атанып не керегі бар, көженді ішіп үйде отырсаң да өлмейсің ғой, - дейді Айша.
     Ақылыңа болайын дегендей, Бірмағамбет Айшаға ала көзімен қарап, кесесін домалатып жібереді. Бірмағамбеттің томырық мінезін тудырып алам ба деп, содан былай Айша да жым болды.
   Өмірде не кездеспейді. Әсіресе, Айша мен Бірмағамбеттің басынан кешірмегені бар ма: малайлығынды, күңдігіңді, байдың таяғын, бәйбішенің бақыруын - бәрін басынан кешірген Айша ғой. Үй болып, от түтетіп, өз алдарына өмір тілегендері 3-4 жылдан бері ғана. Онда да Бірмағамбет малайлықтан босаған жоқ. Былтыр конпеске малынан 2-3 қара тиіп, содан былай ғана басы босанды.
     Былтырдан бері Айшаның шаруашылығы мүлде күшейді. Аз дүниесін тап-тұйнақтай қылып ұстайтын болды. Тазалыққа әдет алды. Аш жүрсе де, жалаңаш жүрседе, қолына іліккен 2-3 қараны саттыруға, сойдыруға қарсы болды. Бірмағамбет коңыр тайыншаны сатып көйлек әперемін дегенде:
    - Мал сатты деген не? Үйренген жалаңаштық. Баяғыдан бері өлмегенде, енді өлмеспіз! - деп Айшаның шыж-быжы шықты.
   Сондағы ойы - бір қара болса да қосыла берсін дегендік. Үй қатарына қосылайын дегендік. Кедейлікті жалғыз осының маңдайына жазып қойып па? Біреуге телміргені жеткілікті болған жоқ па!
    Айша осыны ойлайды, ал Бірмағамбет ше? Айшадан Бірмағамбет бөлек пе? Айшаның көрген азабын Бірмағамбет он есе артық көрген жоқ па? Ендеше, қолы жаңа жеткен екен, үміт сәулесі елестеген екен, Бірмағамбет неге шаруаға қырсыз болып кетті? Үйінде отырса қайтеді? Бір-екі қарасын күтіп, бақса қайтеді? Жұрттың еркегі құсап, қағыстырып-соғыстырып, бір тиын болса да кіріс кіргізуге тырысса қайтеді?..
   Бәрі де ойыншық-ау, Айшаның ойын әлек қып жүрген екінші бір жұмыс.Айшаның түсінбейтін жұмысы, Айша Айша болғалы, Бірмағамбетке қосылып, бірге өмір сүргелі - Айшаның істемеген жұмысы. Неге істегенін, қалай ілігіп қалғанын Айша өзі де түсінбейді. Ойлай берсе, басы қатады да, дұрыс-бұрыс екенін айырып біле алмайды. Әлмағамбеттен сұраса, ол мұның қайнысы ғой, әзілге шаптырып, Айшаның басын одан жаман қатырады. Осының салдарынан, басы қатып отырып, Қожағұлдың тоқалына қара шелекті қалай бергенін Айша білмей де қалып еді.

***
Ауылға өкіл келіп, Шоқтал басындағы ауылдың жалпы жиналысын шақырды. Ауыл болғанмен жиырмаға жетпейтін үй ғой, қанша адамы бар, бәрі Сартайдың үйіне жиналды. Әйелдер де қалмай келсін деп айтады деген соң, Айша да барды. Сартайдың үйі аузы-мұрнынан шығып отыр екен. Сақалы күйектей болып төрде Қайралап отыр. Бөтегесі бұлтиып Ыдырыс отыр. Екеуі де биылғы астық науқанында майкот болғандар. Сон-дағы бір жиылыста:
   - Біздің арамызда шыршын бұзар байлар отырмаса екен, кедей мен батырақтың жиылысын өзіне берсе екен! - деп Бірмағамбет, осы Қайралап пен Ыдырысты жиылыстан айдатып шығып еді. Енді, Бірмағамбет ауылда болмаған соң дандайсығандай, екеуі бірдей жиылыска келіп, қатар түзеп отыра қалыпты! Айшаның ашуы келген сияқтанды.   Бірмағамбет жоқ деп неге басынады бұлар? Бірмағамбет ертең келгенде, Айша оған айтып, бұлардың төбесін тестірмей ме!
     - Жоғары шык, Айша! Бірмағамбет алдыңа оралғы болып, жиылыстың қарасын көре алмаушы едің, Бірмағамбеттің жоғында сөйлеші бір шешіліп, - деді қайын інілерінің бірі қалжындап.
Айша мұның кекетінді сөз екенін ұғынып, бұрынғының үстіне тағы ашу жамады.
    Орынбайдың кекеші, кенеп дорбасын сүйрелеп, әркімге барып бір сөйлеседі. Жалбыр шашты қара жігіт, кекеш ауылнайға жаратпаған пішінмен қарап отырды да:
    - Ауылнай жолдас, сыбырынды тоқтатып, жиылысыңды ашсаң қалай болар еді? - деді.
   Бұл жігіт - ауданнан келген өкіл болып шықты.
   Жиылыс ашылды. Өкіл баяндама істеді. Баяндама коллектив туралы болды.
      -    ... Сонымен, жолдас, берекесіз ұсақ шаруашылықты бітіріп, коллективтескен ірі шаруашылық құрамыз, социалдық шаруаға көшеміз! - деді өкіл.
    Жұрт тынып, мүлгіп, маужырады да отырды.
     - Қане, кімнің сұрауы бар? - деп мәжіліс ағасы екі-үш қайырып сұраса да, ешкім үн шығармады.
   - Иә, алла, өзің медет бере гөр! - деп Қайралап ауыр күрсінді.
   - Ау, неге үндемейсіндер, сөйлесендерші!
   - Айша төніп тұр ғой, бірдеме айтпақ шығар, - деді бір жігіт.
   - Белсендінің қатыны ғой, айтса айтып та салар, - деді екіншісі.
   Ашу қысты ма, әлде сөйлегісі келіп кетті ме, Айша ілгерірек басып барып:
   - Сөйлесе қорқад дейсің бе, айтатын сөзімді мен қашан болса да айтам. Байлардан қорқып үндемей отырған сендерден сақтасын, -деді.
   Өкіл басын көтеріп алып, Айшаның бетіне қарай қалды. Айша мүдіріп, кібіртіктеп қалды.
    - Тоқталма, жеңгей, айта беріңіз, - деп өкіл күлімсіреді.
   -   Мен айтсам, алдымен осының ішінде майкот болған екі адам отыр, солар шықса екен деймін!
    Жұрт біріне-бірі қарады: Сатыбалды, Айшаға көзінің қырымен қарап, басын шайқап, таңданды. Майкот болған адамды сұрап, өкіл ауылнайды бүріп барады. Ақырында біліп алып, Қайралап пен Ыдырысқа өкіл:
   - Сіздерді кім шақырды? - деді.
- Ойбай, шырағым, осы ауылдан жан қалмай келсін деп айтты деген соң келгеніміз ғой. Келмей қалсақ, жазалы боламыз ба деп қорқып едік, - деп, Қайралап дәбдірлеп, үрейі ұшып кетті.
   -   Ал, жеңгей, байлар шығарылды, енді сөйлей беріңіз, - деді өкіл бір кезде.
    Айшаның ойында айта қоятын ыңғайлы сөз болмады. Әйтседе, өкіл айт деп өтініп отырған сияқты болған соң, сөйлемей қалудың ретін таба алмады.
   -   Мен айтсам, өкілдің сөзінің бәрі дұрыс, мен соған қосылам! - деді.
-    Сен қосылсаң, нең кетіп барады, жан қиналып тапқан мал емес, конфискенің малын қосасыңда жібересің. Басқалар айтсын, - деді Құсайын.
    Мал қосу, малды ортаға салу дегенге Айша, шыны, түсінген жоқ. Түсінбегені- өкілдің баяндамасын дұрыс тыңдамап еді. Өкілдің сөзін құлағы есітседе, ойы басқа бір жұмыста болып, ұғына алмай қалып еді.
   - Менің сұрауым бар, - деді Жаман, - ал, біз коллектив болайық. Еншімізді де қосайық. Сонда үйімізді қайтеміз? Осы күнгідей бөлек отыра береміз бе, әлде, Ысматтың әулеті құсап қырық адам бір шөміштен ас ішеміз бе?
   -   Әрине, бір шөмішке қысыласың, - деп, өкілден бұрын Құсайын жауап берді.
   Өкіл Құсайынның сөзін бекерге шығарып, шаруашылық артелінің қай ретпен кұрылатындығын, мүшелерінің қалай тұратындығын тағы бірсыпыра айтып, ашып түсіндіріп берді.
   - Жолдас өкіл! - деді Тымақпай, - мәселен мен сияқты бір кедей болады. Өзі жалғыз басты, қаңғырып жүрген болады. Өзінің кәсібі тігін тігіп, тамағын асырау болады. Сонда сол кісі қайтеді, о да артельге алына ма?
   Тымақпайдың артынан Жүсіп, Қадырберген, Жақыптар сөз алып сөйледі. Бәрінің сөзінен де Айша: Малды ортаға салу, біріктіру дегенді ұғынып жатыр. Бұл қалай болды? Екі-үш қараның басы құралғаны осы еді. Былтырдан бері тамаққада, киімге де жұмсатпай шыж-быжы шығып келіп еді. Енді, ортаға түсіп кетпекші ме? Жарықтық, емшегінің саласы жырта қарыс ала сиыр бір сауғанда бір шелек сүт береді. Былтыр Бұзаубай конфискеленгенде, сондағы өкіл Айшаны алып: Жеңгей, Бірмағамбет екеуіңнің еңбегің осы малға аз сіңген көрінбейді ғой. Мына сиырдың ішінен таңдап тұрып біреуін ал! - деп еді.
    Бұзаубайдың сиыр тұқымында не онды сиырлар - қасқа сиырдың тұқымынан шығатын. Ала сиыр да соның тұқымы. Айша жүгіріп барып осы ала сиырдың мойнынан құшақтай алған. Сол ала сиыр, енді, ортаға түсіп кетсе, ала сиырдың сүтіне, ала сиырдың майына Қожағұлдың қара тоқалы да ие болса, бәтір-ау, сонда не болмақшы? Бәрін де қойшы, малдың иесі Бірмағамбет үйде жоқ-ау, оның келуіне қаратар ма екен, әлде кәзірден-ақ ала бере ме екен?
    Сұрау сөз бітті. Мәжіліс ағасы дауысқа салуға кірісті:
    - Кәне, коллектив боламыз дегендерің қол көтеріндер!
    Жұрт біріне-бірі қарап, көтерерін де, көтермесін де білмеді.
Айшаның ойына Бірмағамбет түсе қалды:
Ал, көтеріңдер! - дейтін еді-ау ол.
Айша, ойлап тұрған ойын ұмытып:
- Ал, көтеріңдер! - деп дауыстап жіберді.
   Жұрттың қолы біртіндеп көтеріле бастады. Біртіндей келе үйде отырғандардың бәрінің қолы көтерілді.
    -   Коллектив боламыз! - деген қаулы бір дауыстан қабылданды.
Басқармаға адам керек болып, біреу мынаны айтып жатыр еді.
    - Менің ұсынысымды қабылдасаңдар, коллектив басқармасының ағалығына тап осы жеңгейді сайлаңдар! - деді өкіл.
   - Қой, ойбай, - деп Айша ыршып түсті.
   - Ол кісіні сайлауға көпшілік қарсы болмас еді, бірақ хат білмейді ғой, - деп Құсайын күмілжіп барып тоқтады.
   - Хат білмесе, үйренер, Айша келіннің сайлануына мен өзім қосылам, ал, қолдарыңды көтер! - деп, Досым қолын көтеріп еді, жұрттың қолы біртіндеп көтеріле бастады.
      Жаңа тұрмыс артелінің басқарма ағасы Айша болып сайланды.
    Сол күнгі оқиға Айшаға әлі күнге түс сияқты. Ойламаған жерден қайдан тап келген көсемдік! Бұл көсемдіктің аяғы неге барып соғады. Бірмағамбет бұған риза ма? Бірмағамбеттің өзі болса, осыны істер ме еді. Әлде, қарысып отырып алар ма еді.
Айша үйіне келсе, сегіз жасар баласы - Қуандық ауылдың балаларын жинап алып асыр салып, үйін астан-кестен қылыпты: төріне шейін бұрқыраған шөп, шашылған күл, төгілген су. Жайшылықта үйге сөйлей кіріп, асыр салған балаларды тасқаяқтай қақтырушы еді, солай болады ғой деп, Айша үйге кіргеннен-ақ, балалар ысырыла жөнелді. Айша бұл жолы - бұрынғыдай кәрленіп, кейін қалғанын желкеге бір нұқып шығармады. Балалар бірін-бірі итермелеп, есікке сығылысады. Айшаның онымен ісі болмады, пешке арқасын сүйей отырды да, терезеден тысқа қарады: дала боран. Терезенің алды күртік, күртіктің басынан асыра - долы жел жұмсақ қарды түтіндей бұрқыратып жатыр. Терезенің астыңғы көздері көміліп үй іші қара көлеңке тартқан секілді.
    - Коллектив!
Бақытқа болатын жұмыс па, сорға болатын жұмыс па? Жиылыста отырған біреулер, әзілі ме, шыны ма:
   - Әйелдерді де ортаға салатын болсақ екен, - деді-ау...
   - Е, білдік, сенің көздегенің Жексеннің қатыны ғой, - деп екінші біреуі оған жауап қайтарды.
     Шынымен солай болса, әйелдер де ортаға салынса...
    Айшаның ойына Бірмағамбеттің мінезі түсе қалды: қызғаншақ, күйгелек, томырық...    Сені жанымдай көремін, саған біреу тікелеп қараса, ішім күйіп кетеді... дейтін Бірмағамбет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.