ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТӨЛ ДҮНИЕ ТАНЫМЫ

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТӨЛ ДҮНИЕ ТАНЫМЫ
Асан қайғы –ұлттың идеялық тарихи негізін салған - ойшыл. Асан қайғы
творчествосындағы экзистенциалдық мотивтер. Қайғы оишылдықтың мінездемесі.
Жер – ұлттық дүние танымның басты ұлттық, Асан қайғы дүниетанымындағы Жер
ұйықілімі.Қазақстан - Жерұиық. Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати туралы
Түсінік. Оның Тарих-н Рашиди шығармасындағы тарихи философиясының
мәселелері. Тарих-и Рашиди кітабындағы жер, ел, билік, дін, саясат
мәселелері. Мырза Хайдар Дулати ұсынған мемлекетті басқарудың он принципі
және күнә мәселесінің жіктелуі. Сурет және қолөнер оларға Мырза Хайдардың
түсініктемесі. Бекзат, Шах-Мүммед суретшілер туралы түсінік. Тарих-и
Рашиди XV-XV1 ғасырлардағы тарихи-мәдени, саяси, дүниетанымдық келбетін
білдіретін түп нұсқа. Асан Қайғы туралы мәлімет: Асан Қайғы Сәбитұлы (XIV
ғасырдың акыры - XV ғасырдың басы) - мемлекет кайраткері. жырау. би, ойшыл,
Керей мен Жәнібек хандардың ақылшысы болған. Әкесі Сәбит Арал өңірінің
Сырдария жағасын мекен еткен.
Асан Қаиғы заманыңда Алтын Орда ыдырап оның орнына Қырым, Қазан, Өзбек
хандықтары пайда болды. Ноғай Ордасы тарап Қазақ хандығының тарих сахнасына
шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран кезеңмен
тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып аты аңызға айналған көшпелілер
философы (Ш.Уәлиханов) атанған Асан Қайғы өзінен қалған қысқа сын
болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай
көрініс, білік- дерек береді.(М.Әуезов). Асан Қайғы ұсақ хандарының басын
біріктіріп. қазақ халқын іргелі ел етпек болған Керей, Жәнібек сұлтандарды
жақтайды, Шу мен Арал аралығында Қазақ Ордасы кұрылған кезде Асан Қайғы
жаңа мемлекеттің ұраншасына аиналады [1].
Қазақ философиясының төл тарихын Асан Қайғыдан бастағалы отырмыз. Оның
тарихи-мәдени себептері бар. Біріншіден, жоғарыда келтірілген деректерде
Асан Қайғы Қазақ хандығы кезінде өмір сүріп қана қоймай оның ұраншысы
болған. Демек, ол тарихи тұлға. Асан Қайғы қазақ хандығын құрушы қайраткер.
Екіншіден, Асан Қайғы –ойшыл, оның қазақтардың мәдениеті тарихындағы алатын
орны ерекше. Ол өз жыр, толғауларында жаңа құрылып жатқан мемлекеттің
азаматтарын елдікке насихаттаушы - жырау. Үшіншіден, Асан Қайғының өзінен
кейінгілерге үлгі болғандығы, оның есімі ел жадынан әсте шықпаған. Асан
Қайғы есімі иісі қазаққа белгілі, сондықтан да оның есімі аңызға айнала
бастаған. Есімі аңызға айналған хакімдер тарихта сирек, соның бірі - Асан
Қайғы. Сондықтан қазақ халқының дүниетанымы дегенде нақтылап Асан Қайғы
ойшылдығын нысанаға алу шындыққа сиымды. Әрине, Қазақстан топырағында
ілгеріде Қорқыт, Қашқари, Баласағұн, Иасауи т.б. ойшылдар болғаны,
көпшілікке мәлім. Олар бүкіл түрік әлеміне ортақ тұлғалар және де Асан
Қайғы сөзсіз аты аталған хакімдердің занды мұрагері.
Асан Қайғының дүниетанымында экзистенциалдық мотивтер барын айтпасқа
болмайды. Біз, философияда экзистенция дегенді XIX ғасырда қанат жайған
экзистенциализмге қатысты айтамыз. Рас, Экзистенциализм ол Батыстық
мәністегі ойлау кеңістігінде қальштасқан сана. Мен бұл жерде
экзистенциализмді емес, тек экзистенция дегенді ғана қолданып отырмын,
себебі ол ғылымға сіңісті болған түсінік. Экзстенция деген латынның өмір
сүру деген сөзінен шыққан. Осы мәнде экзистенцияны Асан Қайғы дүниетанымын
түсінудіруде қолдануға болады. Асанның келе-келе Асан Қайғыға айналуы осы
өмір сүру философиясына қатысты. Ойшылдықтың мұндай дәстүрі Қорқыт-атадан
басталған. Түркі дүниетанымы пәнін өткенде, бұл мәселеге арнайы
тоқталғанбыз. Қорқыттың сұрағы Қайда барсаң Қорқыттың көрі- өмір
философиясы туралы мәселе болатын. Асан Қайғы өмір философиясы емес, өмір
сүру философиясы туралы мәселеге ауысқан, себебі оның мақсаты айкын, ол
жаңа мемлекет құру, ол үшін жер мәселесін шешу қажет. Асан Қайғы
экзистенциясы дерексіз ойлауға негізделмеген, ол позитивті, болашаққа нық
сенімі бар, саяси бағыты анықталған - ойшыл. Ол тектен-тек дала кезіп
жүргені жоқ, жаңа мемлекетке жер анықтау ісінде жүр. Ел болу үшін, ең әуелі
жер керектігі белгілі. Оның қайғысы жеке басының мүңы емес, халықтың
мүддесі. Сондықтан жазу столының басында отырып ой толғаған ойшылдарға
қойылатын талап, өлшемдер Асан Қайғыға жарамайды. Шоқан Уәлихановтың оны
дала данышпаны деп атауы әбден дұрыс, ол желмая үстінен түспеген, үнемі
сапардағы адам. Ол өмір мен өлімді тек өз үйінде не ауылында отырып көріп
отырмаған, ол сол өмірдің және өмір сүрудің қаншалықты ауырлығын бүкіл кең
даладан көріп білген.
Ойшыл болған соң, ол бар істің себебіне үңілген, сондағы оның түйгені
халыққа Жерұйық керектігін айтқан. Жерұйық деген не? Ол халықтың бақытты
тұрмысы. Ол біледі, бақыттың алдамшы екенін, ойшыл адамның үнемі - қайғыда
болатынын. Ойшыл адам ешкашан бакытты болмайды және бақыттымын деп
сезінбейді. Ойларыңызға Будданың философиясын еске алыңыздар, ол өмір сүру
азап деп айтпап па еді. Ол сол азаптан шығудың жолдарын, тәсілдерін айтқан.
Асан Қайғы да солай етіп отыр, бірак оның шешімі - саяси шешім. Ол
адамдарға Жерұйық идеясын ұсынған. Бұл халық жақсы түрмыс кешсін деген
асқак идея. Идеясыз шындықка, тіптен нәтижеге жетуге болмайды, осыны Асан
Қайғы терец түсінген. Ол халықка бакыт ұсынып, өзі кайғыға батқан, себебі
дүниеде кемел адам жоқ. Адам деген - ленде. Адам кемел болса, не періште,
не күдай болмак. Адамның күдай атануы буддизмде бар, бірак қазақ
дүниетанымына жат түсінік. Адамға Жаратушы ізгілікті сана берген, ол деген
сөз адамныц жетілуінің яғни кемелденуініц мүмкіндігі. ізгілік деген
-мүмкіндік. Ізгілік ойшыл адамныц мінездемесі. Осы ізгілік Асан Қайғы
дүниетанымыныц басты арнасы. Асан — сөзсіз ізгілік жолындағы жан. Осы
ізгілік куаты оны кайғы-мұңға бастап әкеткен. Парасат пен ізгілік
ойшылдықтыц басты касиеттері. Осы екеуін де Асан Қайғыдан табамыз. Қайғы
деген ойшылдықтың болмысынан туады. Дүниеде рахат жоғын Асан Қайғы біледі.
Рахат деген болашақ, яғни о дүние болмысы, осы халді жанымен сезінген Асан
өзінше бакытты ғумыр туралы ой толғаған. Ғүмыр - акиқат, олай болса, неге,
неліктен адамдар бакытты түрмыс күрмаулары керек - деген ниет Асанның
мазасын алған жетекші ой. Абай кайғысыздың бәрі асау - деген еді. Асан да
осы жағдайды көріп, біліп өзі^арасында жүр. Қайғысыз асаулар көп, ондайлар
эр заманда болған және бола да бермек. Мысалға, Асанның Жәнібек ханға
айтқанын келтірейін: Билік басындағылардың асау келетіні ежелден белгілі
әлеуметтік мінез. Асан болса сабырлылық философиясын ұсынады. Сабырлылық,
ізгілік пен парасаттылықтан түрмақ. Ойшыл, ең алдымен - ізгі жан. Ізгілік
халық мүддесінен туған феномен болғандықтан Асан Сәбитұлы осы ізгілік
философиясын өзінің өмір сүру салтына айналдырғандық-тан, халық оны жәй
Асан демей - Асан Қайғы деп атап кеткен. Бізге де ол осы есіммен аңызға
айналып жетіп отыр. Негізінде жоғарыда Ұлттық Энциклопедиядағы
деректегідей, ол тарихи өмір сүрген -реалистік тұлға. Сонда Асанды қайғыға
салған не дегенге келеек, жоғарыда айттық, адамға Жаратушы кемелдену
мүмкіндігін бергенмен, оны кемел етіп бірден жаратпаған, сол себепті
адамньщ ісі, әрекеті, харекеті де жетік емес. Олай болса адамдардьщ
арасындағы қым-қиғаш қатынастар да сол мәнде. Ал, билік, байлық
мәселелерінде әнгіме мұлдем ауыр. Билік мемлекеттің ісі, сонда қалың халық
қамын кім ойламақ. Халық мүддесі мен мемлекеттік мүдде бір ме? Бұл даулы
мәселе. Алайда Асан Қайғы айтуынша, бұл екеуі бір мәселеде ортақ шешімге
келуі керек, ол жер мәселесі. Мемлекет жерсіз болмайды, жұртшылыққа да
қажеттісі - жақсы жер. Осы жақсы жер деген түсінікті Асан Қайғы Жер-ұйық
деп атаған. Халық ел болуы үшін бір жерге ұюы керек, сонда мемлекет. іргесі
берік болмақ. Неге Асан Қайғы заманында Жер даулы мәселеге айналды дегенге
келсек, осы кезде Алтын Орданың ыдырап, жаңа ұлттар қалыптасу дәуірі
басталған еді демек әр ұлт өз еншісіне жер иеленіп қалуы керек. Әзірге
қолда әскер (яғни, күш) барда, жерге иелікті бекіту кажет, ол үшін Жерге
мінездеме керек. Ұрпақтар өсіп-өнетін Жер, әншейін емес, жақсы Жер - ол Жер-
ұйық болуы керек. Осы идеяны ұсынған Асан Қайғы аңызда желмаясына мініп,
жер кезіп кетеді. Осы харекет Асанды халық жадында Асан Қайғы деп
сақтаған.Қазақ, дүниетанымында Жер деген айрық.ша ұғым. Жер туралы Асан
Қайғының түсінігі терең. Ол өткен тақырыпта айтылған Қозы Көрпеш - Баян
сүлу заманын жетік білген. Ол кезде жер кімнің иелігінде болғанын да
біледі. Кейінгі Шыңғыс хан шапқыншылығына қатысты окиғалар көкірегінде
сайрап жатыр. Енді Шыңғыс ханға дейінгі жағдай қайта көріне бастады. Алып
империя Алтын Орда күйреді. Іштен мүмкін іріткі, мүмкін бұрынғы қыпшақ,
оғыз тайпаларының этникалық санасы оянып, өздерінше ел болу талпынысы,
әйтеуір тарих сахнасына Қазақ хандығы деп аталатын мемлекет енді. Бұл
жаңалықтың басы, сонымен бірге кезінде өше бастаған түркі жұртының
елдігінің ренессанстық көрінісі болатын. Халықтың жадында түркілік сана
қайтадан оянды, Қазақ хандығының тілі қазақ тілі, яғни түркі тілі болды.
Осы тұстағы ең көрнекті мемлекет қайраткері әрі ойшыл, хакім Асан Қайғы
болатын.Асан Қайғы тек ақын, жырау емес, ол би, ол қазақ мемлекеттігінін
негізін салған саяси қайраткер. Мемлекеттін негізі жер болса, бұл мәселені
Асаннан асып айтқан ойшыл жоқ. Ол жер туралы айтып қана қоймай, жаңа ұғым
қалыптастырған, ол Жер-ұйық ұғымы. Бұл ғажап идея. Бұл Асан Қайғының тарихи
ерлігі. Қазақ тарихьшда бұл мәселеде Асанға тең келетін адам болмаған.
Халықка ортақ идея ұсыну, оларды бірлікке, туыстыққа шақырып, өзі осы
идеяның насихатшысы болып, ғүмырын соған арнаған. Ол үю дегенді, бүгінгі
лексикаға салсақ, мемлекет болу деп түсіну керек. Сонда Жер-ұйық дегеніміз
қазақ мемлекеттігінің жетекші - идеясы. Бүгінде ұлттық идея деп көп айтып
жүрміз, ол Жер-ұйық дегеніміз, осы ұлттық идеяның тарихи алғашкы формасы.
Үю үшін Келісім, Бітім, Татулық, керек, себебі қазақ хандығына енген ру,
тайпалардын өздеріне тән тарихи-мәдени менталитеттері бар. Ол тайпалардын
кайсыбірі кезінде жеке-жеке хандық қүрған. Сондықтан олардьщ жаңа
мемлекеттің азаматтары, яғни қазақтар атанып кетуі қиындау мәселе. Осыған
орай Асан Қайғы былай деген: К,арындасты жамандап, туысты кайдан табасың.
Асан қарындас деп бір ел боп туысқан жүрттың азаматтарын айтып отыр. Діні
бір, тілі бір, тарихы бір ру, тайпалар бір жерге ұйып жаңа ұлт болды, оның
аты қазақ этносы. Енді осы ұлттық сананы Асан карындас, яғни туыс деген
ұғыммен бейнелеп отыр. Туысынды жамандасаң, жауғажем боласың, елдігіңнен
айрыласың, - дейді Асан Қайғы. Бұл ұлттық идеяның жанды жері. Осылай деп
қарындастарына жақсы жер - Жер-ұйықты іздеп кетеді Асан Қайғы. Жер тану
деген жерді мәтін ретінде оқу. Асан Қайғы жерді мәтін етіп оқып отырған.
Жердің бетіндегі нәрселерді айтып, ары қарай кете берген.
"Ел Асан Қайғы тапқан Жер-ұйыққа көшті, сол жерде мемлекет құрылды,
халық. өсіп-өнді, осы аймақтағы түркі тайпалары қазақтанды, сөйтіп жаңа
этнос қалыптасты. Бұл тарихи шындық, алайда Асан Қайғы аңызға айналып, оны
тарихи шындықтан алыстатып, Жер-ұйық идеясын утопистік сарында түсіндіру
дәстүрі кеңестік заманда қалыптасты. Оның басты себебі, Асан Қайғы бейнесі,
оның даналығы әрі саяси белсенді қоғамЯық. харекеті кеңес өкіметінің
идеологиясына қажетсіз еді, сондықтан оны қияли утопист ретінде қарастыру
тиімді болған. Осы түсінік күні бүгінге дейін әдебиет, тарих, философия
окулықтарынан түспей келеді. Тіптен кейбір авторлар Асан Қайғыны Томмазо
Кампанелло, Томас Mop сиякты әлемге белгілі утопистермен салыстырып
қарастыруда. Бұл шындыққа бастамайтын жол.
Асан Қайғы утопист емес, жоғарыда айтқандай, ол қазақ хандығын қүрушы
қоғамдық қайраткер әрі хакім. Жер-ұйық деген утопистік идея емес, ол жаңа
мемлекетті топтастырудағы жетекші тәсіл. Ол түркі тілдес ру, тайпаларды
қазақтандырудағы - ұлттық. идея. Ол кезде қазақ болу деген Қазақ
хандығынын. азаматы болу деген түсінік болатын. Қазақ - азаматтық
туыстықтың атауы. Асанның карындас деп отырғаны осы азамат деген ұғым.
Биік азаматтық сана нәтижесінде барып қазақ деген этнос, халық, ұлт
қалыптасты. Осы істің негізгі ұйымдастырушы-
сы'Асан Қайғы, оның Жер-ұйық идеясы. Асан Қайғыны утопист деушілер, оның
ком үстіне бозторғай жүмыртқалайтын заман болады деген сөзін тілге тиек
етеді. Иә, к.ой ұстіне бозторғай жұмыртқалайды деген әділеттілікті метафора
арқылы бейнелеу. Арман - әділеттілікте болып тұр. Асан әділеттіліктің
барлығын, яғни оның үстемдік құратын заманы болатынына сенімді. Ол арман
шындығын айтьш отыр. Асанды өзгешелеу түсіну Олжас Сүлейменовтің Жолы
болмайтын Асан деген өлеңінде бар. Асан Кайғы жолы болмаған ойшыл,
жиьангер емес, арманды іске асыру бағытындағы реалистік тұлға. Асан Қайғы
өсиеті:Арғымакка міндім деп, Арткы топтан адаспа, -дегені дәл бүгінгі
заманға қатысты сөз емес пе?!
Асан Қайғы ойшыл ретінде Жер-ұйық идеясымен қоса, мы.нандай ұғымдарға
талдау жасаған, олар:. Заман, Қилы Заман және Халық туралы.
Асан Қайғы мұрасынан біз қоғам деген түсінікті кездестірмейміз, ол заман
туралы айтады. Сондағы заман деген не? Оның қуаты неде? - деген сұрақтарға
жауап іздесек, айтарым мынау. Заман адамдардың өмір сүруінің тарихи-мәдени
квңістігі. Заманды даттау да, асыра мадақтау да теріс түсініктер. Заман
адамдардың өмір сүру қалпы. Әр заманның өз дүниесі бар, оның өзіне тән
қүндылықтары бар. Тіптен заманныңөзі негізгі қүндылық. Адамнан тыс заман
жоқ. Содан барып заман адамды билей ме, әлде адам заманды билей ме деген
көпшілікті үнемі қанағаттандыра бермейтін сұрақ туады. Абай 6үл мәселе
турасында заманды кемел жан билемек, ал жаманды заман илемек деген. Асан
Қайғы кемел жан, демек ол заманды билеуші, заманның ойын білдіруші, сол
ойды ағымға байланысты өрбітуші, бір сөзбен айтқанда, Абай лексикасын
пайдалансақ, ол адасқан көптін. атының басын бүрушы - тұлға. Ол сондықтан
хан Жәнібекке Мен айтпасам, білмейсің [2, 105 б.) деуі сондықтан. Асан
Қайғы өз заманының сөзін айтушы - кемеңгер.
Қилы заман концепциясы Асан Қайғының төл табысы. Ол: Ай, Жәнібек,
ойласаң, қилы заман болмай ма? - деген. Қилы заманның белгісі қарағай
басын судағы шортанның шалатыны. Бұл әрине азған заманның көрінісі.
Әйтпегенде қарағай қайда, судағы шортан қайда. Асан Қайғы өзіне де, келер
ұрпакқа да жүмак ұсынбайды. Келешектегі болар қиыншылықха даяр болу
қажеттілігін айтады. Байқап отырсақ, қилы заман әр ұрпақтың басына кем
дегенде бір рет, әйтпегенде екі рет қайталанып отырады. Әр адам сондай
заман ағысына даяр болуы керек.
Асан Қайғының әлеуметтік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.