Мектеп жасына дейінгі балалардың агрессивтілік күй-жағдайын ғылыми әдебиеттер негізінде талдау

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1 Агрессияның психологиялық теориялық 5
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Табиғи агрессия және оның қазіргі кездегі психологиялық көзқарастары5
1.2 Агрессияның 12
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1.3 Балалар бойында кездесетін агрессивтілік әрекеттің пайда 13
болуы ... ... ... .
2 Агрессивті балалармен жүргізілетін психологиялық түзету – дамыту
жұмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.1 Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету-дамыту жұмыстары 18
2.2 Педагогтармен және агрессиясы бар балалардың ата – аналарымен
жүргізілетін 23
жұмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер 27
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...

Кіріспе

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен
міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын
айқындайтын білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті
қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл
тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді дамытуды
тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп жасына дейінгі жас
кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі. Сондықтан соңғы жылдары
мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік жағдай бой көрсетіп келеді.
Осы бала бойындағы агрессиялы әрекеттің пайда болуын психологтар жан-
жақты түсіндіреді. Агрессияның қай түрі болса да, бұл өзгеге қиянат көрсету
дегенді байқатады. Агрессияның қай түрін зерттейтін психологиялық бағыт
болмасын әр қайсысы өзінше түсіндіреді.
Психоаналитикалық бағытты ұсынғандар: З.Фрейд, А.Фрейд, Э.Фромм,
А.Адлер, К.Юнг, К.Хорни және т.б. анықтауы бойынша агрессия — инстинкті,
қастандық әрекет, бұл сана мен санасыздықтың арасындағы дау-дамай, адамның
психологиялық қорғанысының бір түрі.
Әрекетке тиесілі бағыт: бұл жерде агрессиялық қимыл, эволюциялық
процеске емес жағдайға байланысты қарастырылған. Дж. Доллард, Л.Берковитц,
С.Розенцвейгтер агрессияны – фрустрация әсері деп қарастырған.
Гуманистік бағыт: (К.Роджерс, В.Франкл, Ф.Перлз) түсіндіруі бойынша
агрессия – бұл шектелген бостандыққа индивидтің мәжбүр болған жауабының
әрекеті. Агрессияны түсіндіру – бұл психологиялық қорғаныстың жан-жақты әр
түрі.
Әлеуметтік оқыту бағыты: (С.Н.Ениколопов, Л.Берковиц, Д.Зильман) бұл
түжырымның құрамына агрессиялылық – яғни үйрету нәтижесінде қалыптасқан
әрекет, мінез көрінісі болып қалыптастырылады [2].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі
Стратегиялы даму жоспарында — бала тәрбиесі мен білім беру жүйесін
нығайтуда баланың эмоциялы күй-жағдайына көбірек көңіл бөле отырып дамыту
негізгі мәселесі болып қарастырылған.
Бүгінгі таңда осы проблема ауқымды, өзекті мәселе. Қоғамның дамуындағы
жеке адамның эмоциясы тұрақты нормада болуының қоғамға әсері, экономикалық
техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі. Президент Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: Біріншіден, осы
өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден,
географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған
өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы. Нашақорлық, өзгеге қиянат зорлық
көрсету сияқты осындай жағдайлар адам бойында кері әсердің жиылуы,
агрессивтілік әрекеттің осылай бой көрсетуі - өзін және өзгені талқандауы.
Бұл көрініс баланың тұлғалық дамуында қалыптасуының алдын алу, мүны
мектепке дейінгі жастан бастап қолға алу қажеттілігі.
Осы проблеманы көпжоспарлы зерттеуде, осы бағытта психология саласында
жұмыс жасаған көптеген отандық авторлар тізімі (Г.А.Андеева, В.В.Знаков,
Л.П.Колчина, О.Ю.Михайлова, А.А.Реан, Т.Г.Румянцева, Я.Л.Коломинский т.б.)
кездесті.
Агрессиялы баланың ызалы кезінде олармен мүмкіншілігінше ыңғайлы карым-
қатынас құра отырып, агрессиялы күйін жағымды жаққа қарай өзгертуге тырысу
қажет. Әртүрлі жағдайларда баланың өзін-өзі ұстай білуге психологиялық
тренингтер арқылы үйрету керек. Агрессиялы балалармен дау-дамай кезінде
жағымды қарым-қатынас жасаудың тиімді жолдарын қарастырған жөн. Балалармен
психологиялық жағдай құру арқылы эмпатия, адамға деген сенімділік
қасиеттерін дамытуға байланысты психологтың өзі үлгі болатындай болу қажет.
Адамның өзіндік агрессиялы күйлерін реттеп, бақылау жасау арқылы адам
көптеген жетістіктерге жетуі даусыз.
Балаларға неғұрлым көбірек психологиялық көмек көрсетіп, ойындар
ұйымдастыру арқылы олардың сеніміне кіріп кері әсерден арылуға көп
мүмкіншілік жасауға болады [3].
Эмоциялық күйлер сипатын көрсететін мәселе бойынша ізденген авторлардың
тұжырымдамасында мектеп жасына дейінгі бала агрессиясы және оның түзету-
дамыту жолдарына аз көңіл бөлінген, аяқталмаған тұстары көп.
Агрессиялық қалып мәселесінің қазіргі уақытта бала бойындағы, мектеп
жасына дейінгі шақтан бастап ауқымды бой көтеруі. Ата-аналар осы проблема
бойынша өзін, баласын агрессиядан арылтып, жеңілдету мақсатында психологтан
көмек сұрап келуінің жиілеуі курстық жұмыс тақырыбының өзекті мәселесі
болып отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың агрессивтілік
күй-жағдайын ғылыми әдебиеттер негізінде талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- агрессияның табиғи шығу жолдарын және мектеп жасына дейінгі балалардың
агрессивті әрекетін ғылыми әдебиеттер негізінде талдау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың эмоциялық күйінде көрінетін агрессия
түрлерін ашып көрсету;
- мектеп жасына дейінгі агрессиясы бар балалардың күйін түзету-
дамытудағы жүргізілетін жұмыстарды талдау.
Курстық жұмыстың объектісі: мектеп жасына дейінгі агрессивті балалар.

1. Агрессияның психологиялық теориялық негізі

1. Табиғи агрессия және оның қазіргі кездегі психологиялық көзқарастары

Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп зерттелінген
құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты
қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан
психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Эмоциялық тұрақсыздықтың бір көрінісі – агрессивтілік адамның жеке
тұлғалық касиет ретінде де, эмоциялық жан күйзелісі ретінде де
зерттелінеді. Сондықтан бұл мәселені зерттеу бірнеше бағыттан тұрады.
Психоаналитикалық бағыт – бұл тұжырымның негізін қалаушы З.Фрейд.
Ұзақ жүздеген жылдар бойы, оның теориясы қызу да қатаң тартысқа
айналған. Фрейд еңбегінің арқасында агрессия және агрессивтілік моральдық
тақырыптың ой тартысы, ғылыми сараптаманың негізгі объектісіне айналды.
Фрейдтің бастапқы жұмыстарының тұжырымы бойынша бүкіл адамзат әрекеті бұл
тікелей болмаса жанама эростың ағыны, өмір инстинкті, өмірдің сақталып –
мықтылануына бағытталған энергия көзі. Агрессия бұл тұрақты емес, алайда
қашып құтыла алмайтын өмірдің бір бөлігі.
Бері келе заманға сай көптеген оқулықтарда көрсетілгендей агрессияның
деректемесінің тәртібін психоаналитикалық анықтамада - Танатос деп
көрсетеді. Танатос - өлім мен талқандалуға деген инстинкті қызығушылық,
ұмтылыс. Фрейдтің ұғымы бойынша танатос бұл өлімге ұмтылыс, танатостың
энергиясы жарық өмірдің аяқталып, талқандалуына бағытталған.
Үлкен қарама – қайшылықтың бір бағыты өмірдің сақталуы мен талқандалуы,
ал басқа механизмдер қызмет етуі танатос энергиясының мақсаты, бағытталуы,
өзімнен бой алып, өзіме бағыттау. Фрейдтің тұжырымы бойынша бүкіл адамзат
әрекеті эрос пен танатостың арасындағы өзара қарым-қатынасы мен тартыс
күшінің нәтижесі. Осылай танатос жанама себепкер болу арқылы агрессия
сыртқа шығарылып, өзге біреуге бағытталады.
Агрессия, өзгеге бағытталу: Инстинк пен әлеуметтік норманың бір-біріне
қайшылығы, қимылдың шектелуінен ішкі жағдайдың туу салдарынан агрессияның,
яғни зорлықтың пайда болуы. Адам зорлықты өзіне, өзгеге және қоршаған
сыртқы ортаға қатысты жасайды. Өмірге құштарлық және өлімге ұмтылуы, осы
қарама-қайшылықтың түсінігі махаббат пен өшпенділіктің бірдей теңдігін
көрсетеді. Өлімге ұмтылу зорлық-зомбылықты әкелсе, ал махаббат
агрессивтілікті (сексуалдық) тудырады. Фрейдтің агрессияны табиғи қайнар
деп қарастыруы писсимистілік. Бұл әрекет тек туа бітіп қоймай, танатостың
энергиясы іштен шықпай қалуы индивидтің өзін-өзі талқандалуына әкеліп
соқтырады. Агрессияның сыртқа эмоция арқылы көрінуі, талқандаушы энергияның
азайып, жеңілдеуін ыңғайлы тәсілмен сыртқа шығарылуы көңілге үміт ұялатады.
Осылай әрдәйым шығарылуы агрессивті мінез-құлықты, қызбалылықты,
кекшілдікті, сарказм мен өсекке жақындылықты бойына сіңдіруі мүмкін [5].
Этиологиялык көзқарас: К.Лоренц агрессия – бұл ұзақ эволюциялық даму деп
қарастырады. Лоренцтың ойы бойынша агрессия – бұл біткен инстинк, өмір сүру
үшін күресу, бүкіл адамдарға және жануарларға тән қасиет. Адам бұл өзінің
әрекеті табиғатқа тиесілі екенін түсінуі қажет. Агрессияны зерттей келе ол
оны жануарлармен ортақ табиғи заңдылық деп қарастырады.
Агрессия генетикалы фонды жақсартуға көмектеседі, яғни күшті энергиясы
мол индивидтер өзінің ұрпағын сақтап қала алады. Күшті жануарлар өз ұрпағын
сақтап қалуға күші жетеді. Агрессивтілік бірлесе жасалған функцияның бірі.
Осы мезетте жиналған энергияның саны, өнбойынан агрессияның сыртқы шығуына
әкеледі. Басқа тіршілік иелеріне карағанда адамдарда бір-біріне деген
зорлық-зомбылығы көбірек. К.Лоренцтің ойы бойынша бүкіл тіршілік иелерінде
туа біткен инстинкті тартыстан басқа, ол өзінің ұмтылысын үстем ұстайтын
мүмкіндікке ие және бұл мүмкіндік өзінің құрбанына қиянат әкелетін әрекетке
тиесілі. К.Лоренц осылай тұжырымдай келе агрессияны құтыла алмайтын туа
біткен күш деп қарастырады. Сондай ақ оның айтуы бойынша агрессияны
жеңілдетіп, кейбір әрекеттерді бақылауға алуға болады. Оның жорамалы
бойынша адам әртүрлі әрекеттер жасау арқылы, біреуге қиянат келтірмейтін
жағдайлар, агрессия энергиясының қауіпті деңгейге дейін жинақталуын
жеңілдетеді.
Лоренцтің тұжырымы бойынша – достық жылы қарым-қатынас махаббат ашық
агрессияның ушығуын жауып жеңілдетуі мүмкін.
Аңшылық гипотеза: Адри - Голливуд сценарисі әуесқой архиолог, бірнеше
кітаптар жазған. Адридің тұжырымдауы бойынша, іріктеп алу нәтижесінде
аңшылықтың жаңа түрі пайда болуы: Біз аштықта болмас үшін – шабуылдадық.
Біз қауыпке лайықты қарсы тұрмасақ онда біз тіршілік етуді тоқтатар едік.
Біз аңшылыққа анатомиялық және физиологиялық жағынан икемделгеміз. Бұл
табиғи аңшылық адамзат агрессиясының негізін құрайды. Адридің тұжырымдауы
бойынша осы аңшылық инстинкт адам миының дамуы – қару-жарақтың шығуы,
адамды бір-біріне шабуылдайтын тіршілік иесін құрайды.
Э.Фроммның агрессияга көзқарасы: Агрессия – бұл өлімге, қайғыға ұмтылыс.
Э.Фромм зорлықтың бірнеше формасын көрсетеді: ойын арқылы зорлық, біреуден
кек алу үшін, сеніміне жай түскендей болған кезде, біреу-біреуді өз
билігіне жүгіндіруі, оны қорғансыз объектіге айналдыру, оған ойына келгенін
жасау, балағаттап, қорлау негізгі мақсат-қайғыруға мәжбүр ету. Адам өзі
жаңа нәрсені біліп, шығара алмаған кезде, ол өз күшін талқандауға жұмсайды.
Яғни адам, дегені болмаған кезде зорлыққа, агрессияға жол береді. Адам
бойындағы қайрымдылыққа, махаббатқа, сенімге көңілі қалған жағдайда,
талқандауға кіріседі. Көңілі қалу өмірді жек көруге әкеліп соқтырады.
Зорлық-зомбылық бір индивитке және топқа қатысты болуы мүмкін. Зорлық-
зомбылық талқандауға бағытталса, ал өмірді қорғауға бағытталған – агрессия
бұл басқаша түсінік. Реактивті зорлық-зомбылық өзінің бостандығын,
мәртебесін қорғауға бағытталған, мұның негізгі мақсаты құрып – қалыптастыру
болып саналады.
Сөйтіп Э.Фроммның белгілеуінше фрустрациялық қажеттілік пен құмарлық
көпшілік арасында әдеттегі құбылыс, агрессия мен зорлық әрдайым көрініп
отырады деп атап көрсетті.
Фромм зорлық пен агрессия проблемасын адамның әлеуметтік мінез-құлқы
сұрағымен байланыстырды. Көпшілік топ өз индивитінің нақты ерекшеліктерін,
сондай-ақ зорлыққа қатынасын мақсатты бағыттап қалыптастырады [6].
К.Ю.Юнгтің агрессияга көзқарасы: агрессия, зорлық-зомбылық санадағы
санасыз адам психикасындағы қимыл әрекет деп түсіндіреді. Индивидтің дау-
дамайы оның қорлықтан құтылмайтын түнек бөлігі, рухани талқандалуы, жеңуі,
жаңаруы.
Агрессивтілікті эмоцияның көріну әрекеті, яғни сырттан немесе іштен
келген тітіркендіргіштерге жауап реакциясының әрекет ретінде көрсетуіне
орай бірнеше теориялар бар. Олай болса, соларға тоқталып кетейік.
Әрекетке тиесілі бағыт: агрессия және фрустрация. Бұл жерде агрессиялық
әрекет эволюциялық процеске емес, жағдайға байланысты қарастырылған.
Адамзат бойындағы агрессияның бұл бағытының негізін қалаушы Дж.Доллард.
Оның көзқарасы бойынша агрессия – бұл адам бойындағы автоматталынған
құмарлық емес, фрустрация әсері қажеттілігін қанағаттандыру үшін кездескен
кедергілерді жеңу, ләззат алу мен эмоциялық тепе-теңдік. Бұл теорияның
нақты түсінігі агрессия бұл фрустрация көрінісі, ал фрустрация әр уақытта
агрессияны өзіне ілестіреді. Агрессия – фрустрация бұл төрт негізгі
түсініктің шоғырлануы: агрессия, фрустрация, тежелу, орнын баса тұруы.
Агрессия – бұл өзінің іс-әрекеті арқылы өзгеге қиянат келтіру ниеті.
Фрустрация - көзделген реакцияны орындалуында кедергілердің туындауы.
Фрустрация деңгейі кедергінің маңызы мен бағышталған әрекетінің саны және
осы көріністің мотивациялық күшіне байланысты. Мақсатқа жету және мақсатты
бағытталған әрекеттің санынан кейін фрустрация басталады.
Тежелу – бұл тенденция күтіп отырған жағымсыз зардапты шектейтін болмаса
алдын орайтын әрекет.
Агрессиядағы қондырылған тежелу акті кез келген болатын шабуылдың
күшімен тікелей тепе-теңдігінде. Агрессиядағы тежелу акті қосымша
фрустрация болып табылады, осы тежелудің қателесуінің қабылдануы,
агрессияның басқа формаларының оянуының артуы, агрессияны адамға қарсы
қояды.
Орнын баса тұру – бұл бөгде біреуге қарсы бағытталған, агрессивті
әрекетке қатысу құлшынысы, бұл фрустрацияның шығуы, оның негізгі түбіне
қатысты емес.
Фрустрация теориясының негізін қалаушылардың бірі Л.Берковец. Ол
агрессия – фрустрация схемасына үш маңызды түзету енгізді.
а) Фрустрация міндетті түрде агрессивті әрекеттен тарамайды, ол оған
дайындық құрайды.
ә) Агрессия дайын тұрған күйде ыңғайлы жағдай тумаса ушықпайды.
б) Фрустрациялық жағдайдан индивид агрессия әрекеті арқылы шығатын
болса, онда ол әрдайым осы іспеттес әрекеттері, дағдыға айналып отырады.
Ал С.Розенцвейг – фрустрацияны шақыратын үш себебін бөліп көрсетті:
1. Мақсатқа жетуге қажетті нәрселер болмауы болмаса қажетін
қанағаттандырудан айрылу ішкі айрылу және сыртқы айрылу болып бөлінеді.
Сыртқы айрылу - фрустратор адамның өзіне байланысты емес; ішкі айрылу -
фрустратор адамның өзіне байланысты.
2. Затты болмаса қандайда бір объектіні жоғалту, ертеректегі қанағаттың
қажеттілігі.
3. Дау-дамай бір уақыттағы бір-біріне үйлеспейтін жағдай, тұрақсыз күй
немесе қатынас.
Агрессия фрустрациялы жағдайдан шығудың бір жолы болып қарастырылады.
Әлеуметтік оқыту теориясы: жағымсыз әсер. Басқа теорияларға қарағанда,
мұнда агрессия әлеуметтік ортада қалыптасады, туындайды. Д.Уотсонның
қарастыруы бойынша агрессия, зорлық – бұл индивидтің өткен тәжірибесінің
қорытындысы, оның іс-әрекетіне қоршаған ортаның әсері.
Әлеуметтік оқыту теориясы – бұл адамзаттың үлгіге қарап бағдарлануынан
үйренуі. Бұл жерде үлгі тұлғааралық қарым-қатынастың құралы ретінде, яғни
адам әрекетінің құрлымы, өзгерісі, қатынасы осыған байланысты. Сондықтанда
бұл жерде әлеуметтік қатынастың бастапқы әсерін анықтап, үйренуі – бұл ата-
ананың бала тәрбиесіндегі агрессиялы қатынасы. Дәлел бойынша ата-ана
әрекеті агрессияны ілгері басуының негізгі себебі, агрессивті ата-ана,
агрессивті бала тәрбиелейді. Мұндай теорияның негізін қалаушы А.Бандура. Ол
агрессивтілік әрекетке үш жағдай енгізді:
- осы іспеттес әрекеттердің дағдылануы;
- олардың әрекетін итермелейтін факторлар;
- оларды нақтылайтын жағдай.
Аталған теорияның түсіндіруі бойынша адам агрессивтілік әрекетті көп
қолданған жағдайда, ол оның әрбір іс-әрекетінің бір бөлігі болып қалады.
Агрессивтілік әрекеттің маңыздылығы мен табыстылығы артқан сайын жетістікке
жетуі, агрессияның бой көрсетуінде оның мотивация күшінің едәуір көтерілуі,
әрдайым табыссыздықтың қайталануы – тенденция күшінің тежелуіне әкеледі.
Бұл теорияның басқа негізгі элементі әлеуметтік қорғаныс болып табылады.
Қорғаныс түсінігі – бұл қандайда бір әрекеттің белгіленген реакциясы, яғни
бөгде адамдардың сөзбен және сөзсіз қатынасты бақылауда ұстауы. Бұл мақтау
немесе сөгіс, кекету болмаса күлу, достық немесе қастандық ишарасы болуы
мүмкін. Қорғанысты екі формаға бөледі:
- жағымды қорғаныс – реакцияның соңынан ілесетін қандайда бір стимул оны
ушықтырып немесе сол деңгейде ұстап тұрады.
- Жағымсыз қорғаныс – бұл өткізу салдарынан реакцияны ушықтыратын
стимул.
Қорғаныстың түрлері өте көп, мысалы: жазалау және көтермелеу.
Қорғаныстың төрт түрін қолданады:
1. Егер бала реакциясының соңынан жағымды қорғаныс түрін қолдансақ –
онда жағымды көтермелеу қортындысы.
2. Егер жағымды қорғаныс баланың осы болмаса басқа реакциясынан кейін
өткізіліп алынып тасталатын болса – онда жағымсыз жазалаудың қорытындысы;
3. Егер реакцияның соңынан – жағымсыз қорғаныс ілессе – онда жағымды
жазалаудың қорытындысы;
4. Егер жағымсыз қорғаныс заты реакциядан кейін өткізіліп алынып
тасталса – онда жағымсыз көтермелеудің қортындысы.
Бала агрессияны көрсетуде әрдайым қолдау тауып отырса, онда оның
агрессиясы әртүрлі жағдайда өсіп отырады. Жасалған агрессияға қолдау тауып
отыруы, біртіндеп дағдыға айналады, осының салдарынан агрессиялы тұлға
қалыптасады.
С.Н. Ениколоповтың түсінігі бойынша агрессияның үш негізгі функциясы
бар:
1. Агрессия өзінің мен тұжырымын қорғаудың басты құралы. Мұндай
агрессияның бой көрсетуі, адамның мен тұжырымын қаншалықты түсінетініне
байланысты, мұндай адам бірінші танысқанды-ақ өзін нақтылау үшін
агрессивтілі болып көрінуі мүмкін;
2. Агрессия – психологиялық ішкі қысымның сыртқа шығуын іздену, яғни
Текені босату;
3. Өз мақсатына жету: жолымдағының бәрін соға, итере мына есіктен
құтылып шыққым келеді.
Агрессияны жан-жақты түсіне білу қажет: ол өсек айту, біреуге жеткізу,
ауыр келеке болуы мүмкін. Агрессия адамның өзіне де бағышталуы мүмкін.
Аутоагрессия – бұл өзіне әртүрлі қиянат жасау: денені кеспелеп жырып
тастау, сурет салу, өзін кінәлау болмаса қандайда бір әрекеттің өзін-өзі
талқандауға бағышталуы. Қазіргі уақытта мұндай мәселемен психосоматикалық
ауру актуалды орын алуда [4].
Л.Берковицтің пікірі бойынша агрессия әрекетін қадағалауға болады.
Д.Зильманның тұжырымы бойынша кейбір жеке жағдайларда агрессияның құлшынысы
жоғары болған жағдайда, оны бақылауға алу мүмкін емес.
Гуманистік бағыт. К.Роджерс, В.Франкл, Ф.Берлз және т.б. еңбектері
агрессия мен зорлықты өзінің негізгі жағдайымен байланыстыра зерттеп,
түсіндіреді.
К.Роджерстің қарастыруы бойынша агрессия мен зорлық индивидтің
бостандығын таңдау мүмкіндігін, шектеуге мәжбүр еткенге, қарсы әрекеті.
Агрессия және зорлық психологиялық қорғаныстың бір түрі. Агрессия бұл
организмның тәжрибеге жауабы, яғни қауіп төнетін жағдайда индивидтің өз
жайында ойлауына сәйкес келмеуі. Адам өз құндылықтарын, өзін-өзі қабылдауды
қажет етеді. Ол жақсы өмір мен бақытқа ұмтылады. Өзі жайында өзгенің ойына
көбірек көңіл бөлуі, ішкі тебіреністермен қаупі күшейіп, олардың оны
бағалауы мазалайды. Адам олардың талап етуі мен үмітін ақтауға ұмтылады,
сондықтанда ол еркіндікте емес, әрекетті таңдауы шектелген. К.Роджерстің
айтқанындай агрессия – бұл шектелген еркіндікке мәжбүр еткен әрекеттің
жауабы. Психология ғылымындағы агрессиялық әрекетті түрлі әдебиеттік
қайнар көздер бойынша теориялық зерттеу негізінде төмендегідей қорытынды
жасауға болады.
Бүгінгі таңдағы психологиядағы агрессия проблемасында нақты жинақталған
бағыттарының (фрейдизм, бихевиоризм және т.б.) агрессия терминіне ортақ
түсініктің жоқтығы. Мысалы: К.Бютнер түсінігі бойынша агрессия сезімінің
астында өз серіктестігін балағаттап, жаралап оны құртуға бағытталған.
А. Басс агрессия мен қастандықты бөліп қарастырады, олар барлық уақытта
үйлесіп, барлық уақытта кездесіп отырмайды. А. Басс және А. Дарни
агрессияны суреттей келе, шабуыл, күйгелектік, вербальды және жанама
агрессияның көріністеріне сүйенеді. Авторлардың көзқарасы бойынша қастандық
– бұл күдіктенгіштік пен өкпелегіштік деп түсіндіреді.
Авторлардың көзқарасындағы мына болжамдарына зейін қоюға лайықты:
агрессия жан-жақты құбылыс көрінісі болғандықтан, оны айырып, анықтап алу
өте қиын. Ғылыми тұрғыдан жақындайтын болсақ, олардың әр тұстарындағы бір-
біріне өзара байланыстарын көре білу қажет. Агрессияның жан-жақты әр түрлі
қатынасына қарамастан, қазіргі кезде көп жағдайда мынандай түсінік
қолданады: агрессия – бұл балағаттауға болмаса біреуге, тірі жанға зиян
келтіруге бейімделген әрекеттің қандайда бір формасы.
Н.Д.Левитов біріншіден, жануар мен адам арасындағы агрессиялы әрекетті
айыра білу қажеттілігі деп көрсетті.
Екіншіден агрессия ұғымы – шығуы бойынша баяндау, бейнелеу түсінігі,
себептері, мотиві жайында агрессивті әрекет ештеңе хабарламайтынына көңіл
аудару қажет. Бала агрессиясының өсу динамикасын ескерген жөн, мұндай
әрекеттің ушығуы тұлғалық даму дағдарыстары кезеңінде бой көрсететін
эмоциялық күйдің тұрақсыздығы. Г.М.Бреслевтің айтуы бойынша баланың өзін
тануындағы, дамуындағы кейбір әрекеттерін, яғни этика критериясының
рамкасына жатпайтын әрекеттерімен бағалауы – бұл методикалық қателік.
Н.Д.Левитов агрессиялы жағдайдың танымдық, эмоциялық және жігерлілік
компоненттерін анықтады:
- танымдық жағдайды бағдарлай білу (оның түсінігі) және шабуылдайтын
объектіні анықтап, өзін болатын жағдайға қоя білу.
- эмоциялық компонент – ашу-ызаның келуі, санасыз жағдайды мінездейді,
жасаған әрекетін қадағалай алмауы.
- жігерлілік компоненті – агрессиялы әрекет үстінде еріктің формальды
құндылықтарын көрсете білу – ол мақсаттылығы, табандылығы, шешім
қабылдағыштығы және күштілігі мен инсиотивтілігі. Агрессиялы жағдай көп
жағдайда күрес үстінде көрінеді, бүкіл күрес жоғарыда айтылған
құндылықтарды қажет етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың агрессиялы
әрекетінде бұл құндылықтар дамымаған формада бой көрсетеді. Баланың ерте
дамуында агрессияны қажетті деңгейде түсіне бермейді, оны тек әрекеттерді
реттеуге, жағдайды дұрыс бағалай білуге және өз әрекетінің соңын, өз көңіл-
күйін меңгере алмаған жағдайда. Л.С.Выгодскиидің Педагогикалық психология
атақты еңбегінде баланың проблемадағы моральдық әрекетінің нәтижесін
өзіміздің қөзқарасымызбен қарағанда өте қызық. Эмоциялық күй жағдайдың сырт
көрінісін меңгеріп, дамыту тәрбиесіне (Л.Выготскии) көбірек көңіл бөлініп,
оның қимылын саналы түрде басқарып дамыту [8].
Эмоциялық күйін ұстай білу, қандайда болмасын тәрбиенің міндетін
құрайды, сезімді бағындыра отырып, оны басқа формаларымен байланыстыру, жан-
жақты мақсатты бағыттау. Яғни айналадағы стрессорлар сыртқы себептілік
агрессия үшін соңғы роль ойнамайды деген тұжырымға келдік. Себептілік
агрессия – бұл ортаның болмаса жағдайдың ерекшеліктері агрессияның ушығуын
көтеретін мүмкіндіктер. Бұл себептіліктің көпшілігі физиологиялық ортаның
күйімен тығыз қауымдасқан. Мәселен: ауаның жоғары температурасы агрессияның
көтерілуіне мүмкіндік туғызады. Басқа айналадағы стрессорлар, мысалы: дабыр-
дүбір, шу қозуды күшейтіп, агрессияның көтерілуіне мүмкіндік жасайды.
Бақылаудың нәтижесі көрсеткендей, ауа ластанған (мысалы: темекінің түтіні
т.б.) жағдайда агрессиялы реакция күшейеді. Әртүрлі жағдайлардағы
тұлғааралық қарым-қатынастағы кейбір жәйттер индивитті агрессиялы реакцияға
итермелеуі мүмкін. Агрессия күшеюі де мүмкін және жағдайға байланысты
басылуы да мүмкін, ол тұлғаның мінезі мен өзіндік санасына әсерін тигізеді.
Адам қимылын жинақтап қарағанда өзін әлеует реакциясының құрбаны болмаса
дұрыс жинақылық уәкілі, яғни өз санасын публикалық түрде айтады: адам өз
ойы мен қайғысына басым көп көңіл бөлген жағдайды – онда өзіне деген өз
санасы жайында айтылады. Жоғарыда көрсетілген екі типтің де тұлғалық
саналығы агрессиялық реакцияның төмендеуіне мүмкіндік қаблеттілігінде. Осы
тақырыпқа байланысты Т.Г.Румянцева былай дейді: әдістемелік және
тұжырымдамалық теорияның негізгі, адамзат агрессиясы қазіргі заман
философиясының жоғары даму деңгейіне тура келмейді, теорияның ауқымды
бөлімі бекіту негізін құрайды. Адамзат агрессиясы қазіргі замандағы өзекті
мәселенің бірі. Осы соңғы айтылған жолдарды тұжырымдай келе, бала
агрессиясы жайындағы кейбір психологиялық теориялардың актуалдылығына көңіл
бөлсек.

1.2 Агрессияның түрлері

Психолог А.А. Реан "агрессия" және "агрессиялылық" деген екі ұғымның бір-
біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия - бұл бөгде адамға
болмаса, адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Агрессиялылық – бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға
дайындық көрінісі. Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады.
Егер агрессия – бұл әрекет болса, ал агрессиялылық осындай әрекетке
дайындық.
Адамдағы агрессия мәселесі қазіргі біздің қоғам үшін ең маңызды
мәселелердің бірі. Қоғамдағы болып жатқан террор жәбірлеудің өсуі сияқты
әлеуметтік-қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия
сұрағы зерттеудің негізгі объектісі болып отыр.
Агрессия құбылысы сапалық және сандық сипаттамаларға ие. Барлық
қасиеттер сияқты агрессияда индивидтерде әртүрлі көрініс табады, біреулерде
мүлдем жоқ болса, басқаларда шексіз дамиды. Агрессивтіліктің болмауы
енжарлық пен конформдылыққа алып келеді. Ал оның шектен тыс дамуы
конфликтіге, қоршаған ортамен өзара түсініспеушілікке әкеледі.
Агрессивтіліктің көріну ауыртпашылығы бір қатар параметрлермен анықталады
(П.Б.Ганнушкин); агрессияның пайда болуының жиілігі және жеңілдігі;
агрессия туындайтын ситуацияның адекватты емес дәрежесі; агрессияға екпін
жасау; агрессивті әрекеттің асқыну дәрежесі. Агрессия жеңіл ситуацияда
вербальды формада, ал ауыр ситуацияларды физиологиялық аиуто және гетеро
агрессия түрінде көрінеді [9].
А.Басс және А.Дарки агрессияны бес түрге бөледі. Оны мынадай схема
түрінде ұсынады (Қосымша – 1).
Осы агрессияның барлық түрлерін бүкіл жастағы адам бойынан табуға
болады, ал кей жағдайда бұл ерте жастан-ақ көрініс бере бастайды.
Агрессиялы мінездің әртүрлі формасы мектеп жасына дейінгі жастағы балаларда
да кездеседі. Психологияда вербальды және физиологиялық агрессияны бөліп
қарастырады, бұлардың әр қайсысының тікелей және жанама түрі бар.
Оларға қысқаша мінездеме берейік:
1) Вербальды агрессия.
а) Жанама вербальды агрессия – құрбыларын айыптап, қорқытуға
бағышталған. Бұл әртүрлі айыптау сөз, шағым түрінде кездеседі ("Маған Сауле
тиісіп кетті", "Айбек төсегін жинамады", т.б.); көпшіліктің көңілін аудара,
айқайлау ("Мазамды алмай, ары кет!", "Маған кедергі жасама", т.б.);
агрессиялы фантазия түрінде ("Егер тыңдамасаң, полиция келіп, сені түрмеге
отырғызады", "Мен сені қуып жетіп, тістеп, ұшаққа отырғызып, биік таудың
үстіне апарып тастаймын, сол жерде жалғыз отырасың", т.б.)
ә) Тікелей вербальды агрессия – балағаттау, қорлаудың вербальды формасы.
Балалар арасында бұрыннан келе жатқан тікелей вербальды агрессияның
дәстүрлі түрі – ашуын келтіретін келекелер ("Торай", "Жора –ашқарақ",
"Ұсқынсыз", "Сұмырай", т.б.)
2) Физиологиялық агрессия.
а) Жанама физиологиялық агрессия - өзгеге физиологиялық әрекет арқылы
материалды залал келтіруге бағышталған. Бұл өзгенің іс-әрекетін затын бұзуы
(басқа баланың құрастырып отырған конструкторын бұзу, салып отырған суретін
жырту, т.б.); біреудің затын талқандау болмаса бұзу (бала біреудің ойнап
отырған ойыншығын алып, еденге лақтырып, сындырып, оның иесінің көз жасы
мен үрейін бақылау).
ә) Тікелей физиологиялық агрессия — өзгеге тікелей физиологиялық әрекет
арқылы шабуылдап, жарақаттауға бағышталған. Бұл қорқыту түрінде (бала
құрбыларына жұдырығын көрсетуі); физиологиялық тікелей шабуылы (балалар
төбелесі, тістеу, тырнау, шашын жұлу, суық құрал ретінде таяқты, шаршыларды
қолдануы) [10].

3. Балалар бойында кездесетін агрессивтілік әрекеттің пайда болуы

Бала агрессиясын түсіндіру бағыты психоаналитикалық бағыт (А.Фрейд).
А.Фрейд өз әкесінің жыныстық және агрессиялық инстинк қатынас көзқарасын
бөлісе отырып, оның бірнеше фазасын бөліп қарастырады: аральды
агрессивтілік, анальды садизм және т.б. А.Фрейд бала психоаналитикасымен
шұғылдана отырып, ол агрессия мен тұжырымының қорғаныш механизмдерінің
бірі деп қарастырады. Осыған байланысты оның түсінігі бойынша агрессия оның
менінде өткен немесе болатын жағдайда қорқыныш пен қауіптің пайда болуы.
Агрессияның ушығуы бұл баланың меніне тікелей қауіптің пайда болуы.
Баланың агрессивті құлшынысы осылай объектідегі қауіптің қатынасына қарай
мінез-құлқын бекітеді.
Индивидуалды психологияның негізін қалауша А.Адлер – баланың бүкіл
дамуында өзіне толық емес жартылай сенімділік сезімін агрессияның
туындауынын негізі деп қарастырды. Бала ұзақ уақыт біреуге тәуелділігіне
күйзіледі, ол өзіне тіптен көмексіз болған кезде күн көруі үшін ата-анаға
жүгінуі қажет. Баланың жетілмегендігі, өзіне сенімсіздігі және өз бетінше
алып кете алмауы, отбасында қоршаған күшті адамдарға бағынышты болуы қатты
қайғыруға әкеліп соқтырады. Бұл кем бағалы сезімді тудырады, қоршаған
ортада жетістікке жетіге бағытталған ұзақ күрестің бастамасы [11].
Бала агрессиясына, қорқыныш та жатады, И.Бютнер бала агрессиясының жиі
кездесетін екі себебін көрсетеді: біріншіден, жығылып қалудан, өкпелуден,
үлкендердің басқындығынан қорқынышы; екіншіден, көңілі қалу болмаса өткенге
қапалық, өзі шабуылдауы. Нақтылап бала агрессиясын айта кетсек, бұл кезде
санасыз агрессия импульстері тікелей емес, жанама түрде: қиялында, ойын
үстінде таратылады. Э.Эриксонның айтуы бойынша адам бойындағы қастандық бұл
өмірінің бастапқы жылдарында әлемге, өмірге деген сенімділік жүйеленіп
орнықтағандығы. Эриксонныың тұжырымына келіссек, баланың адамдарға, өмірге
деген сенімі мен сезімі оның анасының берген қамқорлығының құндылығына
байланысты. Мектепке дейінгі жастағы инициатива аралық конфликті,
психоәлеуметтік конфликті Эриксон жасына қарай ойын деп атады.
Қазіргі кездегі бала агрессиясы біздің өмір жағдайымыздың бүгінгі өзекті
мәселесі, ол нақты психологиялық ерекшеліктерді қозғайды, ол баланы
қоршаған адамдарға ғана тиесілі болмай (ата-аналары, тәрбиешілер,
мұғалімдер, құрбылары), баланың өзіне және қоршаған ортамен қарым-
қатынасында елеулі қиыншылықтар тудырады. Агрессия бала дамуында
сәтсіздіктерге әкеліп соқтырады. Лонгитюдің зерттеу нәтижесінің көрсеткіші
бойынша агрессивтілік қажетінше нақты, уақытына қарай мүмкіндіктері мол,
бала кезіндегі агрессия біртіндеп орта буындағы жасөспірім кезінде бекем
әлеуметтік немесе антиәлеуметтік әрекетке ауысуы мүмкін. 8 жасар балалардың
өзгешілігі агрессиялы әрекеттердің жоғары деңгейде болуы және әлеуметтік
байланыстан қашқақтауы, ары қарай оқу іс-әрекетінде қиыншылықтарға
кездеседі, мектепте үлгерімі төмен, интелектуалды дамуы төмен деңгейде,
бейімделуі нашар болуы мүмкін. Бала жастағы агрессивтілік оның өзін
қоршаған шындықпен қатынасынан емес, оның бүкіл жан-жақты тұлғалық дамуын
анықтайды. Бала агрессиясын зерттеуге арналған, алғашқы зерттеу біздің
елімізде 20-30 жылдары өткізілді, бұл проблема сол күйі бүтіндей ашылмай,
бала дамуы педагогикалық зерттеу негізінде өткізіледі. Осы кездерде бала
психологиясы өзінің алдына қойған міндеті: бала психикасына әсер ететін
әдістер өңдеу, балаға тәрбие және тәрбиенің артықтығы жайында. Бала
тәрбиесі мен дамуына жағымды тәсілдер ізденуге, жеке тұлғаның қасиеттеріне
диагностика жасауына, интеллектің даму деңгейіне көбірек көңіл бөлінді,
сондай-ақ тұлға дамуында ауытқу қиындықтары , агрессивтілікпен ішкі қаупін
зерттеу мүмкіндіктеріне де көңіл бөлінді [13].
Балаларда агрессивтіліктің негізгі себептері: балалар үшін әлеуметтік
қоршаған орта мәнді роль атқарады, ендеше балалардың агрессивті мінез-құлық
себептерін олардың құрбылары мен тұлғааралық қатынастарында, сонымен қатар
ол үшін референтті болып саналатын топта қабылданған әлеуметтік нормалар
типтерінен іздеу керек.
Бала кездегі мінез-құлықтың бұзылуы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.