Халық педагогикасының балалар тәрбиесіндегі рөлі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда Халық педагогикасының
ролі

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І Тарау. Халық педагогикасының балалар тәрбиесіндегі рөлі
ІІ. Негізгі бөлім
1.1. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда халық
педагогикасындағы бала тәрбиесі жөніндегі негізгі
бағыттар ... ... ... 4-6
1.2. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда халық
педагогикасының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7-10

ІІ. Тарау. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда халық
педагогикасының рөлі
2.1. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыруда
қолданылатын халық педагогикасы элементтерінің түрлері ... ... ... ..11-
21
2.2. Халық ауыз әдебиетінің мектепке дейінгі балалардың тәрбиелік
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-27
2.3. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда халық
педагогикасы элементтерін пайдалану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ...28-32

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33-34

IV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35

І . Кіріспе
Зерттеудің көкейкестігі
Тарихқа көз жүгіртсек ата бабаларымыз ғасырлар бойы жинақтаған өмір
тәжірибесін, бай рухани қағидасын жас ұрпақта тәрбиелеуде пайдаланған. Бала
тәрбиесіне ерекше мән беріп, үміт артып сергек қараған. Жас ұрпақтың
алдына мақсат қойып, міндеттер жүктеген. Болашақ қамқоры, Отан қорғаушысы
шаңырақ иесі, өмір гүлі деп есептеген. Халықтың өмірлік тәжірибелері,
ойға түйгендері, бастан кешкендері, ұстаған қағидалары, тұжырымдары,
жинаған әдет ғұрыптары, салт дәстүрлері, ақыл - ойлары, тәрбие шежіресі
халық педагогикасы болып саналады. Халық педагогикасы халықтың ауыз
әдебиетінде тәрбие дәстүрлерінде, шығармаларында, отбасы тәрбиесінде,
ұлттық ойындарда, музыкалық шығармаларында және қолөнер туындыларында
көрініс тауып ұрпаққа беріліп отырған.
Халық дүниеге келген жас нәрестенің жолына бар жақсылықты бағыштаған.
Балаларға арнап көркем сөздер, өлеңдер, жұмбақ - жаңылтпаштар, әңгімелер
шығарған. Халықтық тәрбиеге сөздердің берері өте мол болған. Мысалы:
аяғыңды көкке көтерме, үйге қарай жүгірме, қолыңды төбеңе қойма, мал
сүйегін отқа жақпа, ақты төкпе, қолыңмен жер таянба, есікті керме,
пышақты жалама... т.б. Халық тәрбиесіне сонымен қатар ұлттық салт -
дәстүрлер кіреді. Оның бірнеше түрлері бар ...
Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларына білім беру жолын, мазмұнын,
формасын өзғерте отырып, оқушыларды жақсы біліммен қамтамасыз ету, халықтық
салт - дәстүрлер негізінде тәрбиелеу қолға алынуда. Халық псдагогикасын
сабақ барысында қолдану оқушылардың біліміне, психикалық процестері меп
танымдық қасиеттерінің дамуына өте күшті әсер етеді. Халық педагогикасын
қолданып сабақ өткізу, білім беру ұтымды. Арнайы сабақ, ойын сабағында
болсын халық педагогикасын қолдану қажет деп ойлаймыз. Жалпы халық
педагогикасының білім саласында маңызы зор.
Зерттеу мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде психикалық
процестері мен танымдық қасиеттерін, адамгершілік нормаларын халық
педагогикасы негізінде меңгертіп дамыту.

Зерттеу болжамы:
Егер мектептегі бастауыш сынып оқушыларының оқыту, тәрбиелеу үрдісіне
арнайы жүйеде халықтың ұлттық дәстүрлеріне, тұрмыс салтына, әдет-ғұрпына,
мәдениетіне, өнеріне лайықтап өңделген сабақтарды, ойын сабақтарды жүйелі
түрде жүргізу барысында оқушылардың танымдық қасиеттерін, адамгершілік
қасиеттерін дамытуға болады.

Зерттеу объектісі:
Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде өңделген
сабақтармен, ұлттық ойындар арқылы оқыту, тәрбиелеу және дамыту.

Зерттеу пәні:
Оқушылардың психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін дамытуға
бағытталған сабақтар.

1.1. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда халық
педагогикасындағы бала тәрбиесі жөніндегі негізгі бағыттар.

Қоғамды дамыту үшін қоғам мүшелерін жан-жақты
тәрбиелеп, жетілдіру керек. Тәрбие жұмысының бағыт-бағдарын
белгілейтін әр топқа сай өзіндік мораль болған. Мораль қоғам мүшелерінің
этикалық саналарын: ізгілікті, мейірбандылық әділдікті, мінез-құлықты
бейнелейтін қоғамдық сананың оң түрі. "Мораль - адамдардың бір-
біріне және қоғамға міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтайтын қауымдық
өмір сүру ережелерінің, мінез-құлық нормаларының жиынтығы".
Таптық қоғамда мораль белгілі бір таптың идеясын, өмірген деген көз
қарасын дәріптейді. Бұл құбылысты жете аңғарған қазақ халқы "Тауына қарай
аңы, заманына қарай заңы" деп қарапайым сөзден философиялық топшылау
жасаған.
Таптық, экономикалық идеологиялық ерекшеліктеріне қарамастан
негізгі сақтап халық педагогикасындіағы ақыл-ой идея қай халықтың
болсын тіршілік тынысымен шаруашылық кәсібімен, семьялық, қоғамдық, ұлттық
тәрбие дәстүрімен тығыз байланысты туып, өсіп өркендеп, дамып
ұрпақтан ұрпаққа жалғасып жетіп отырған.
Халық келер ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен тәрбиелік жақсы
дәстүрін жинақтап пайдалана отырып, шынайы адамгершілік қасеттерге баулып
тәрбиелеуді мақсат еткен.
Бірде бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы ақыл-ойын,
тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай емес.
ХҮІI-XҮIІІ ғасырлардағы орыстың және
демократияшыл бағыттағы педагог ғалымдары ғылыми еңбектерін халықтың
ғасырлар бойы жинақталған тәрбиелеу тәжірибесіне негіздей отырып
көпшілікке ұсынған болатын. Мысалы чехтіц ұлы педагогы Амос Коменский
жұмысындағы халықтық дәстүрдің жақсы нәтижелеріне сүйеп
отырып, баланы жастайынан еңбекке және жақсы мінез-құлықтарға
тәрбиелеу жолдарын белгілеп берді.
Швейцарияның педагогі И.Г.Песталоци тәрбиені ана тілінде оқытатын
халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып жүргізуді мақұлдады.
Ол адамның ақыл-ойы қалыптасуының және дұрыс дамуы ұлт тіліндегі оқудың
мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты деп ерекше атап
көрсетті. И.Г.Песталоци "Бала тәрибиесі оның дүниеге келген күнінен
басталуы керек. Баланың дүнені түсінуі отбасында басталып мектепте әрі
қарай жалғастырылуы шарт" - деген қағиданы ұсынды.
Францияның ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо да бала тәрбиесінің көзі еңбекте,
сондықтан баланы жан-жақты азамат етіп тәрбиелуді отбасында еңбекке
үйретуден басталуы қажет деп тапты.
Ал орыс педагогі К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына
және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келіп: Орыс халқының бала тәрбиесі
сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің негізін
халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру керек. - деді.
Халық ағартушылары мен әдебиетшілерінің бойынша ұлттық
мәдени тәрбие ісінің алтын қазықпен М.Горький, Сәбит Мұқанов пен
әңгімелескенде қазақ халқының мәдени мұрасының асылдарын
іріктеп халық қажеттілігіне, ұрпақ тәжірибесіне жарату қажет деп кеңес
берген.
Қазақ халқымың педагогикалық ой-пікірін халықтың өткендегі өмірімен
салт-санасы мен тұрмыс тірішілігімен етене бірлікте, тығыз байланыста алып
қараған жөн.
Мал бағып күнелткен, ұлттық баспасөзі, өзінің ана тілінде мектебі мен
театры болмаған көшпелі қазақ елінің өткендегі өмірінде фольклор, салт-
дәстүр жалпы айтқанда ұлттық рухани мәдениетінің ролі зор болды. Академик
М.Әуезов адамзат мәдениетінің алтын қорына дүние жүзінің халықтарын қосқан
өзіндік үлесін сөз ете келе: "Гректер атақты храмдарын египеттіктер
пирамидаларын, қытайлыктар фарфор бұйымдар мен мәрмәр тастан жасалған адам
мүсіндсрін, итальяндықтар әсем әуенді музыкалық шығармаларын, фраицузлар
сурет өнерін үлгі етсе, көшпелі қазақ елі аса бай өлең, жыр мүұасын
қалдырды" — деп халық педагогикасының аса үлкен бағытын көрсеткен.
Сондықтанда бізлің қазақ даласын зерттеуші Пурона. орыс ғалымдары жыршы
халық, ақын халық - деп Пікір айтпаған деген тұжырымға келеді. М.Әуезов.
Баланы дүниеге келуіне байланыты шілдехана, бесікке салу, тұсау кесу,
атқа мінгізер, тоқым қағар, қыз ұзату, үйлену тойлары, ауыл азаматтарының
бірлесіп еңбек етуі (киіз басу. үй салу т.б. көпшілік еңбск түрлері),
адамның дүниеден қайтуына байланысты естірту, жоқтау, көрісу сияқты әдет-
ғұрыптардың бәрі өлең-жырсыз, ән-күйсіз өткен емес. Мұның бәрі өлең жырдың
адамның өмірлік серігі, рухани азығы болғанын дәлелдейді.

Қазақтың тұрмыс-салтымен байламысты айтылған "Жар-жар", "Сыңсу",
"Беташар", жиын тойларда айтылатын қыз бен жігіт айтысы: жаңылтпаш,
санамақ, жұмбақтауда "Естірту", "Жоқтау", "Қоштасу" әндерінде мақал-
мәтелдер мен шешендік сөздерде айтысы мен олардың толғау,
терме өлеңдерінде көзделетін мақсат біріншіден ас пен тойды
қьзықты ету, халықтың көңілін көтеру болса, екіншіден аламның
көңіл күйіне сөз өнерінің құдіретті күшімен әсер етіп,
жүрек тебіренісін туғызу, үшіншіден жиынға қатысушы үлкені-кішінің бәріне
ақыл-нақыл айту, ой салу, тәлім-тәрбие беру.
Яғни отбасы, ауыл-аймақ, көпшілік, қоғам болып адамды тәрбиелеу қазақ
халқының өмірінен өзекті орын алады. Салт-сананы, әдет-ғұрпы, ойын-тойы,
осы мақсатты іске асыруға бейімделе жүргізілген. Ас пен той, қуаныш пен
реніш. ұлы жиындардың бәрі халық мектебі сияқты тәрбие беру орын болған.

1.2. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда Халық
педагогикасының ролі
Халық жиындарында ән айту, күй тарту, қыз қуу, тенге салу, бәйгеден
озу, астарлы сөз мағынасын арттырып, қарсыласынды ұғындыру, жіп иіріп,
жүн түту. жылқыны жорғаға үйрету, өрмек пен кесте өрнегін арттырылып
сайысқа түсу, қыз бен жігіттің өнерге деген ынталы азамат атаулының
бәйгеге түсер дүбірлі думаны болған. Халықтың мәдени мұраларынан оның
ғасырлар бойы басынан кешкен куанышы мен қайғысының, үміт арманы мен
өкінішінің, сүйіспеншілгі мен өшпенділік сезімінің ізін көреміз. Осының
бәрі халықтың ән мен күйінде, өлең жырында, аңыз-әңгімелерінде, поэма
дастандарында тіпті қолөнерінде де бейнелей суреттелген.
Мәдениеттің фуикцияларын айқындай отырып, ғалымдар оны туындауынан гөрі
жинақталу, сақталу, таралу мақсаттарына көбірек көңіл аударады. Өйткені
сақтаушысы мен таратушысыі болмаса жазба және басма өнері дамымаған
халықтардың мәдени мұрасы тұл болар еді. Өзінің есту, жаттау қасиетін
арттыра білген қазақ халқының ұзақ ғасырлар бойы жазу мен баспа өнерін
шермей келуінде де осы қабілет қасиеттері әсер еткен сияқты.
Міне, мәдени мұраны бұлжытпай сақтап ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші иелері,
халыққа билігін жүргізген баба, киелі кимешекті әже, ақындар, жыршы-
жыраулар, әнші, күйші, хиссашылар еді. Халық ақындар мен әнші-күйшілердің
ел билейтін әкімдерден әлдеқайда артық бағалап қадірлеп, қастерлеген. Сал,
сері, жыршы-жыраулар ел аралап өнер көрсетіп, үй-үйден дастархан жайылып
құрмет көрсетіліп, ауыл өнерлісіне ән мен күйді, жыр мен дастанды
үйреткен.
ХІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген, халық аса қастерлеген ақын, әнші сал,
сері, жыршы-жыраулардың аттары күні бүгінге дейін мәдениет тарихының
төрінен өшпес орын алуы, халқының жадында сақталуы осының айғағы.
Халық педагогикасының ғылыми-негіздерін анықтап қалаушы, заманының
кемеңгері Мағжам Жұмабаев бала тәрбиесіне жан-жақты талдау жасаған. Ол
қазақ халқының бала тәрбиелеуде ғылыми дамыған халықтардан еш кем
түспегенін халық даналығын дәлелдейді.
Қазақ халқының бала тәрбиелеу негізгі бағыттары мен түрлеріне ғылыми
негіздеме береді.
М.Жұмабаев баланың жан тәрбиесі мен тән тәрбиесінің маңыздылығының сөз
етіп, жан тәрбиесіне күшті көбірек жұмсау кажеттігін көрсетеді. Өйткені
Адамның қымбат нәрсесі де сол жан. Қиын тәрбие тілейтін де сол жан, -
деп ұғындырады.
Егерде С.Қалиев ұрпақ тәрбиесіне күшті көбірек жұмсау қажеттігін,
іс-әрекеттер тұрғысынан қараса М.Жұмабаев негізгі ілімін психологиялық
заңдарға сүйене отырып жасайды. Жам-көріністерін тап-тапқа бөліп, оларды
ақыл көріністері, ішкі сезім көріністері, һәм қайрат көріністері деп
атайды.
Бұл жерде айта кететін жәйт, данышпан Абай, халық тәрбиешісі ретінде,
өзін байқаушы ретінде танылып, М.Жұмабаев көрсеткен адамның жан дүниесінің
үш көріністерінің теңдігін дәлелдейді.
Әлде бір суық, мұз ақыл зерек,
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулылық талабы шыдамдылық,
Бұл қайраттан шығады білсең керек.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, - деп үйретеді.
Көптеген жалған түсінікке сүйеніп, баланың тоқ, жылы жүруіне ғана
қамқорлық жасап, жан дүниесін қалыптастыруды табиғатқа, қоршаған ортаға
жүктеген жоқ. Бұл ата-аналар баланың дене тәрбиесінің бір саласына ғана
көңіл аударғаны болар еді. Бала тәрбиесінің бұл екі саласының да
қажеттілігін, маңыздылығын ойлай отырып, дегенмен де бала өскен сайын
тәрбиеші күшінің көбін баланың жан тәрбиесіне жұмсай білу керек деп
көрсетеді М.Жұмабаев. "Тегінде берік ұғыну керек, адамның қымбат нәрсесі
де, жұмбақ процесі де сол жан".
Сонымен бала тәрбиесі дене және жан тәрбиесінен тұрады екен. Баланың
дене тәрбиесі нәрестелік кезчінен басталып, түрлі жаттығу ауаға қыдыру,
серуендету, шынытырудан тұралы. Дене тәрбиесімен айналысатын мамандар
талай еңбектер жазып, арнайы кесте жаттығуларлы ата-аналарға арнаған. Ал
табиғат заңдылығын жете меңгерген көрегенділік тәжірибесіне бала
тәрбиесінде қолдана білген қазақ халқының өзіндік
ерекшеліктері кейінірек сөз болмақ.
Теориялық тұрғыдан баланың жан-тәрбиесінің бағыт заңдылықтарына жүгінер
болсақ әүелі ол адам танымына тікелей байланысты екенін айта кеткен жөн.
Сонымен қатар сыртқы және ішкі сезім әсерленулерінің бастапқы сезім
тәрбиелеуде алар орнын орасан зор екенін көрсету қажет.
Сыртқы сезім әсерлерінің бірі — көру сезімі жарық, түс және қозғалыс
әсерлерінің сезінген адам айнала қоршаған табиғатты, қоғамдық өзгерістерді
қабылдауға мүмкіндік алады. Бұл сезімді тәрбиелеу балаға әртүрлі ойыншықты
беріп, сурет салудан басталады. Әрбір ата-ана балаға әртүсті, түрлі
формадағы ойыншық сатын алып, істеп беріп, істеп үйренуіне көңіл аудару
керек.
Ал сурет салу өнерінің бала жанының дамуына әсерін қазақ даласында
ғылыми-сапарымен болған Д.Л.Иванов өте жақсы бейнелейді де, баланың көру
қабілетін әдіетемелерін ұсынады. Баланың сыртқы әсерлену құралы — есту.
Шуды есту, дыбысты есту мүмкіндігі болып екіге бөлінеді. Соның дыбысты есту
мүмкіндігін дамыту қиып еңбекті талап етеді. Әннің әуенін, домбыра, қобыз
күйіп, адамның сезіп есту, қабылдап түсіну үлкен еңбекті талап етеді. Соның
ішінде ең қиыны — музыка. Бірақ баланы жастайынан әр дыбысқа еліктеткізіп,
музыка тыңдағанда алдына алып отырған ересек адам түсіндіріп, айтып отырса,
дыбыс құралы ерекшелігін бала тез қабылдап кетеді. Баланың есту сезімін
ілгерлсіу үшін ең үлкен әсер беретін бесік жыры.
Грек данышпандары алдында тұрған адамға "қане сөйлеші, мен сені
көрейін, дейіді екен. Жаратылысты танып. түсіну, ажырату, әсерлену. Сені
естуге, көңіл сөзін айтуға байланысты Баланың жайы кетік болмай,
бүтін болғанын қалайтын адам баласын он, жыр, күйді, тындатын, үйретеді.
Адамның жан дүниесін толықтыратын сезімнің бірі — зейін. Дүниені,
жаратылысты қабылдау, әсерлену мүмкіндігі зейінге байланысты. Ерікті,
еріксіз түрдегі зейінді дамыту, қалыптастыру ата-анаға, оқытушыға,
жетекшіге байланысты. Әсер алу үшін зейінді ауыстырып жүру қажет деп
үйретеді психологтар. Жеке әсер, жаңа әсер, жаңа білімнен ескі білімнің
қатынасын қарастыру, сақтау, болашақ әсерге даярлықты жасау (әсерлерді
күту)- зейінді тәрбиелеу шарттары. Баланың есту мүмкіндігі, баланың қиялдау
мүмкіндігіне тікелей байланысты. Қиял бұрынғы бар суреттеулерден жаңа
суретеулер алу қиялы деп аталалы, "Қиял-фантазия өмірдің гүлді, көрікті
болуының түпкі діңгегі. Фантазиясыз адам жұсаулы есек. " Фантазия қиял
ақылды кеңейтіп, ой-өрісті дамытып, жаңашылдық. шығармашылық деңгейіне
жетуге, әдістемелік сезімді тереңдетеді. Баланың қиял фантазиясын тәрбиелеу
түсінікті болды, енді оны дамыту, іске асыру әдітемелермен танысайық.
Қиял-фантазияны ояту-негізі білім. Сондықтан білім беру алғы шарт.
Тұрмыстық өмір, жан-жануар тұрмысын бақылап, жаратылысымен танысып,
әдебиет, тарих, география, жаратылыстану пәндсрінің қиялды оятар түрлі
сайыстардың көмегі зор болмақ.
Жаратылыстың құшағынды көк аспан астында, желмен жарылып, күнмен
таласып өскен бала Қобыландының тайбұрымы сөйлейді десе, қотыр тай кұрық
салғанда құнан жүген салғанда дөнен болды десең де сеніп өскен. Міне, қиял-
фантазия ояту үшін ең алғаш ертегі таңдатып өсіру қажет. Ойын мен
ойыншықтардың да бала қиялын оятуға әсері мол. Шыбықты ат қылып ойнап, оны
ерттеп, асау уйретуі де соған сенгендіктен, қиялдап елестетуден, сенуден
басталған. Сонымен қиял тек бүгінді, барды ғана емес, болашақты танып
болжауға әсер етеді екен.

ІІ. Тарау. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын дамытуда халық
педагогикасының рөлі
2.1. Мектепке дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыруда
қолданылатын халық педагогикасы элементтерінің түрлері
Бүгінгі күні жан-жақты өзгерістерге дейін "Совет адамын" қалыптастыру
жолында көптеген азаматтық қасиеттер тыс қалып әр ұлттың өз өмір салты
феодалдық, капиталистік қалдық деп ұғындырылды. Ұлттық сана сезім рухына
өмірді, тіршілік саласын өзгерту қажеттілігін туғызып отыр. Бүкіл ел
болып өткен тарихында шындық таразысынан өткізу. Бұл шынайы азаматтық
санаға ауысқандықты аңғартса керек.
Оның ішінде ең негізгі бағдары адам баланы өзін-өзі терең танып қана
қоймай, оған жеткізер қуаты мол тәрбиелік әдістерді жетік пайдалануды
қарастыруда. Сойтіп, адамның іштей түлеп, рухани жетілуін түбегейлі
өзгерту тәрбие жұмысындағы басты мақсаттың бірі болмақ.
Өміріндегі кездесетін неше алуан қиындықтарды тек адамшылық негізінде
шешкенде ғана, қисынсыз қателіктерге ұрынбауға болады. Оның бәрі
ұлттық қасиетпен тығыз байланысты. Бұл тұжырым қоғамымыздың бүгінгі
таңдағы ең үлкен мақсаты.
Бала тәрбиелеуге ұлтық дәстүрлердің қажеттілігіне тоқталар болсақ,
ата-бабамыз салған дәстүрлерді ұрпақ арқылы әрі қарай жалғастыру,
адамгершілікке, мейірімділікке, инабаттылыққа баулу. Халық даналығы "Адам
ұрпағымен мың жасайды" деген екен. Ендеше, осынша ұзақ жасағысы келген
ұлыс атаулы өзінің орман-сулы Отанын, отбасындағы думанды күйлі
ошағын, атадан балаға ауысатын қара-шаңырағын көшзінің қарашығындай
қорғап, олардың үздіксіз өркендеуін үнемі қадағалап отыруы
керек.
Осы ұлағатты тәрбие ісін салт-дәстүрлер мен ұлттық
ойындардың қосар мүмкіндігін қарастырсақ, көрегенді
халқымыздың бала тәрбиесіне ол дүниеге келмес бұрын өз ынтасын
аударып, арнайы іс-әрекеттер жасағанын көреміз.
Біріншіден балалар бой жетіп, ер жеткенше өзінен кішілерге қамқорлық
жасап, оларға білетіндерін үйретіп жуыиныру, киіндіру, тамақтандыру,
ойнатуды мойнына алып, бала тәрбиесіне ата-ана, әже-атасымен қатар
араласып, ұстаздықты табиғи жағдайда үйреніп бойына сіңіреді. Сонымен
балаға түсінік, сезім, қажеттілік өзі бала кезінен бастап тәрбиеленеді.
Жас нәрестс дүниеге келмес бұрын оның дене тазалығын, жан тыныштығын
қалыптастыратын іс шара халықтың педагогикасының жазылмаған заңдылықтары
барына көзіміз жетті. Бұл бала тәрбиесінің екінші шарты десе де
болады.
Қамқор ене әдетте келін түскен кезде — ақ ұл немересі болу үшін
оған ырымдап алаш сойылған малдың ұлтабарын жегізеді. Ал жүкті әйел болса,
біреудің үйіне өз дастарханына апарған дәмді "Қыз тауып қоямын" деп
жемейді. Егер жас келіншектің асқа тәбеті шаппай жиі лоқсып, құсып
жүргенін байқаса, оны қазақтар "Жерік болу" деп атайды. Осы кезде оның
әлдебір асқа тәбеті ерекше ауады да турады. Енесі ауыл әйелдерін шақыртып
қонақ етеді. Осы кішігірім той "құрсақ шашу" делінеді. Бұл томалаққа
жиналған аналар өз үйінен бір-бір дәм пісірім әкеледі. Оның себебі
келіннің жерік асын тауып беру. Егер асы тапсырмаса, яғни "жерігі қанбаса"
өзі босанғанша ішкен тамағын қуса береді, тамағы бойына сіңбейді.
Мұны халық "ит жерік болу" дейді. Ит жерік болып дүниеге келген сәбидің
ес жиғанша ауызынан сілекейі ақкыш болады. Аяғы ауыр келінді түнде өзін
далаға шығармау, жалғыз жатқызбау болған.
Баланың жан дүниесін тыныштықта сақтау үшін, келінді корқыныштан сақтау
керек болған. Ол үшін, құрсақ шашу кезінде оң босағасына ақ шүберек
байлап, кірген адамға айғай-шусыз жүруін байкатқан.
Жолбарыстан жүрегіне, аюдың өтіне, бүркіттің миына жерік болған
әйелдерден болашақ алып батырлар, ерен ойшылдар туатындығы туралы көптеген
аңыздар ел ішіндс әлі күнге дейін сақталған.
Енесі аяғы ауырған әйелдің мезгілімен тамақтануына баса көңіл бөліп,
оған көбінесе ақтан жасалған тамақтарын береді. Жазды күні келіннің
тәбетін ашу үшін ит жуасын береді. "Іштегі бала шымыр болсын" деген
ниетпен құм сағыз таңталады. Мүмкіндіктері болса, тауда өсетін рауғаш,
қымыздық теріп әкеп береді.
Рауғаштан жесе сәбидің көзі көреген, естігіш болады, ал қымыздық
баланың тәбетін ашады.
Болашақ сәби еңбектей бастағаи кезде жар жағалап, бор жалап кесек
жейтіні белгілі. Бүл сәби организмінде белгілі бір мөлшерде минералдардың
жетіспеуінен болатындығы бүгінгі таңда ғылыми тұрғыдан да дәлелденген.
Мұны аңғарған халқымыз ежелден сәби құрсақта жатқанда-ақ алдын-ала қам
жасаған. Сондықтан судың бұрын иірім болған орнын тауып, осы жерден саздың
иісі шығатын қайырым топырағын үйге қонды да, "баланың сүйегінің
қалыптасуына керек, кейін бөтен бор іздемейді", деп мөлшерлеп жезігіп
отырады.
Құрсақты әйелге көбіне жас сорпа ішкізіп, қызыл ірімшік жегізеді.
Халық түсінігі бойынша ақ ірімшік жеген әйелді баласынын сүйнгі
бос, ал қызыл ірімшік жеген ананың сәбиінің сүйегі берік болады.
Әйелдің жүкті кезінді ескертетін халықтық түсінікке негізделген
мынадай ырымдар бар. Итке "кет" деуге болмайды, бұл толғақты ауырлатуы
мүмкін, арқан есуге болмайды; әйелдер босанар үстіндс бала кіндігіне
оралып қалуы мүмкін, тең буын қаптың аузын жабуға рұсат етілмейді, керіснше
жаулы заттарды ашуға, буулы нәрселерді шешуге болады; түйе етін жеуге
болмайды, бұлай етсе, жүкті келіншек баласын тоғыз ай емес, он екі ай
көтеруі мүмкін. Тәжірибелі өнерлер алдын ала түсікті бодырмас үшін
келіннің етегін бүріп қояды, шошынбас үшін түнде ешқашан жалғыз
шығармайды. Келіннің мезгілі жақындаған кезде мейірбан анасы оған қара
жерді басқызып, "Кеудесі түкті жер — Ана, күш бер, қуат бер!" деп жалаң
аяқ жүргізеді.
Соныменн бірге сл ішінде жас келінді аға-апасы жетелеп апарып, жеті
бұлақтың көзін аштыру, бұлаққа май құйып, тенге тастау, бастаудың
басындағы әулиғ ағашқа ақ шүберек байлау секілді сенімдер де бар. Қариялар
осындай іс-әрекеттер арқылы "сенің ата-бабаң осы жерден су ішкен,
толғатқан кезде сені демеп, жебеп отырады" деп келіннің күпті көңілін
орнына түсіреді.
Міне бұл тәрбиелік іс-әрскеттер ғасырлар бойы халық тәжірибесіне
негізделумен қатар, адамның тыс құдіреті бар деп, ол құдіреттің бірі
табиғат болып саналған. Сондықтан Жер, Күн, Ай, аң-жануарлар сезім күшіне
айналып, өмірде қиындықты болдырмау, жеңу үшін табынып отырған. Халық
сенімінің беріктігін бүгінге дейін сақталып келген наным
сенімдерден байқауға болады.
Аталып өткен дәстүрлер бала тәрбиесіне алдын ала жөн салып,
қалыптастыру кезеңі болса, бала дүниеге келерде қолданылып сақталатын
көптеген ырымдар мен рәсімдері нәрестенің дүниеге келер кезін жеңілдетіп,
алғашғы сәтінен аялауға арналған. Жарыс қазан, кебеже, қан сандықтардың
аузын ашу, күмісті су әзірлеу — бұлардың бәрі де болашақтың алдып алу
әрекеттері. Тағы да халық көрегендігінің дәделі.
Қазіргі медицина әрекеттерінің көбі халық тәжірибесінде өзінше
сақталған. Ол әрекеттер жас нәрестенің дене тазалығы, ширақтылығы, жан
тыныштығына қамқорлық жасауға арналған.
Тұзды суға, күмісті суға шомылдырып, мойнының уақтылы қатуын қадағалап,
ырымын жасап, ауызданып, тамақтанып, құрғақ жатуын қадағалап – сәбидің
физиологиялық заңдарын түсініп, біліп, өзіндік ерекше амалдар табуына
әкелген.
Әрбір ескі қазақ ауылында екі қабат әйелдерді босандыруды машық қылған
қолы жеңіл кемпірлер болған. Олардың ел ішінде "аққол ана" (яки қазіргі
акушер) деп атайды. Аққол аналар кез келген келіншектің қай күні
босанатынын басынан біліп отырған.
Бала дүниеге келісімен дауысты шығу үшін құйрығынан шарт еткізіп ұрады
да кіндігін кеседі. Сәбидің кіндігін кескен әйел "кіндік шешс" аталады.
Жарық дүниеге келген сәбмиі емізбестен бұрын, қайнатылған таза суға
салынған қасқырдың немесе сыртының жүнінмен ауыздандырады. Көне түріктер
өздерін қасқырдан жаралғанбыз деп, көк бөріні киелі санағаны белгілі.
"Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі тек туған ата-анасының ғана емес,
бүкіл ауылдың қуанышы болып есептеледі, Міне осы күндері "шілдехана",
"шілде күзет", "шілдехана күзет" өткізіледі.
Тойға жиналғандар сәбиге ізгі тілектерін білдіріп, ән айтып, ойын
ойнап, көңіл көтереді. Мұнда жастар тек ойын-сауық құру үшін ғана
жиналмайды. Ондағы мақсаты жаңа туған нәрестекні жын-перілерден қорғау
үшін жиналатын болған.
Әйелдердің әл қуат жинап, белі бекіп кетуі үшін арнайы мал сойылып,
қалжа беріледі. Жас сорпа ішккізліп, жас ел жегізу мақсатымен сойылған
малдың семіз, күйелі болуы шарт. Бұл дәстүрдің сақталуы еш кешірімсіз
жағдай деп бағаланады, сондықтан тілімізде "сені туған шешең қалжы жеді-
ау" деп ренішпен айтылатын сөз сақталған.
Шілдехана сойылған малдың мойын омыртқасын босанған жас әйелге береді.
Ол мойын омыртқаны опырмай, тек етін қолмен үзіп жеп, төрге іліп кояды. Ел
ішінді жас баланың мойнының қатуы осы омыртқамен байланысты деген сенім
бар. Шілдс күзеттің тағы бір мақсаты анаға аналық сезім туғызып, оған
арнаулы күтім жасау жолы.
Қазақ елінде қалымтасқан дәстүр бойынша нәрестеге үш күннен қалмай
ат қойылады. Мұсылмандықтың енуіне байланысты көп жерлерде ат қоюға да
молда шақырылатын болған. Молда азан шақырып, нәрестенің құлағына аузын
тақап, сәбиге қойылар атты үш рет сыбырлап айтады. Осыған байланысты
тіліміздс "азан шақырып ат қою" тіркесі қалыптасқан. Ат қойған адамға ақы
ретінде арнайы сыйлық дайындалады.
Кіндігі түскен баланы бес күннен бесікке салалы. Осы той томалаққа
жиналған ауылдың корші-қолаң әйелдері шашуларын ала келкді. Баланы бесікке
бөлеуден бұрын "тыштыма" ырымы жасалады.
Бесіктің түбек тесігі арқылы бауырсак, кәмпит және түрлі дәмдер
жапа-тармағай астына тосылған алақандарға тасталады.
Басқарушы 'Тышты ма?" деп сұрағанда жанкүйерлер іле шала
"Тышты! Тышты!" деп шу ете түседі. Шашу әуелі ұл балаларға, кейін
қыздарға беріліп, сол балалар сияқты тезірек жүгіріп кетсін деген
ниетпен істеледі.
Әрбір жақсылықтың үнемі шашу шашумен қарсы алатын халқымыздың
бұл дәстүрі — бесік құт дарысн деген асыл ниетпен туған рәсім 40
күн болғанша бөбекгі бір күн сумен, бір күн тұзбен, бір күн
жұпар иісті шөппен кезекпе-кезек шомылдырады. Тұзды суға шомылып,
тұзға піскен сәби шымыр болады әрі есейген соң денесі зақымданса
"жарасы тез жазылады."
Тумақ үшін ең елеулі кезең қырқынан шығару, яғни шілдеханасын жасау.
Қауіп қатерлі 40 күн өтіп, нәрестенің мойны қатқан соң ата-анасының көңілі
орнына түседі. Осы сәтке дейін іштен туа алынбаған "сүт тырнағы" мен "қарын
шашына" да тиіспейді.
Ұл баланың қырық күнге жеткізбей, 37 не 39 күнде, ал қыз баланы қырық
күннен асырып 42 не 44 күндс қырқынан шығарады.
Бұл кәдеге шақырылған ауыл әйелдері ыдысқа 40 қасық су құйып, теңгелер
салған суға баланы шомылдырып, сонан соң шашы мен тырнағын алады. Қарын
шашын алғаи әйелге сыйлық беріледі. Бұл шашты шүберекке түйіп, тұмарша етіп
баланың оң иығына қадайды. Тырнағын жерге көміп тастайды. Батыс Қазақстанда
алынған шаштан тұмарша жасап бас киіміне, бесіктің арқауына қадаса, Семей,
Карағанды облыстарында қарын шашын шүберекке орап сақтап қояды екен.
Бала шашын жерге тастамау, бас қадірін биік ұстау деп
түсінілген.
Жалпы баланың шашын ешқашан ашық-шашық жерге тастамайды, адам аяғын
баспайтын жерге көміп отырады. "Қарын шаштың қарғысы қатты
болады" деген мақалдан осы көрінісі байқалады. Ата-бабамыз сәби
қара құлақтанып қатарға қосылып кеткенше тіл-көзден қатты сақтаган. Жылын
басын, үкіні, куміс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.