ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК МАҚСАТЫНДА КӨРНЕКІЛІК ЖЕРЛЕРІН ДАМЫТУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КӨРНЕКТІЛІК ЖЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ТУРИЗМНІҢ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көрнектілік жерлер, инфрақұрылымы олардың тартымдылық шкаласы және
өткізу әлеуеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Туристік объект ретіндегі Қазақстанның көрікті
жерлері ... ... ... ... .12
2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – ЭКСКУРСИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРДЫҢ
КӨРНЕКТІЛІК ЖЕРЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАЛАРЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Шығыс Қазақстан облысының туристік аймақ ретіндегі табиғаты мен
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2.Облыстың туристік – экскурсиялық ресурстары, оның инфрақұрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 Игерілген туристік – экускурсиялық нысандар және оның құндылығы...49
3 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК МАҚСАТЫНДА КӨРНЕКІЛІК ЖЕРЛЕРІН ДАМЫТУ
3.1 Табиғи және жасанды көрнекілік жерлердегі туризмді дамыту ... ... . 67
3.2 Шығыс Қазақстан облысының туризм қызметін белсендіру жолдары...70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 74
Кіріспе
Туризм дүние жүзі бойынша кез – келген қоғамда ерекше орында, ол
маңыздылығы жағынан жан–жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын
былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген
мемлекеттердің экономикасында белгілі – бір дәрежеде роль атқарды. Осы
туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын
негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі – бір
территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны
көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет)
жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, дем алуына
жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру
өзекті мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің көтерiлуiне республиканың саяси
– әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық
қарым – қатынас орнауы тиiс. Осыған орай, дипломдық жұмыстың мақсаты Шығыс
Қазақстан аймақ туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың
туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың көкейкестілігі еліміздің бүгінгі туристік ахуалды жан–жақты
зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды
қанағаттандаратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу.
Аймақтағы танымдық, емдік – сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм
түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін
анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық
талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс
Қазақстанның көрнектілік жерлері немесе туризмнің индустриясы негізіндегі
мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды:
1 Шығыс Қазақстан аймақтың шаруашылық дамуын сипаттайды.
2 Шығыс Қазақстан облысының туристік–экскурсиялық мақсаттың көрнекілік
жерлердің сипаттамасы және шараларына баға бере отырып, аудандастыру
мәселелерін қамтиды.
3 Қазақстанның туристік мақсатқа көрнекілік жерлерін қамту. Осыған
сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкіншіліктерге баға береді.
Селеулi ақ даласы, жасыл шалғынды өлкесi, қатпар – қатпар құз
тастары, мұнар басқан таулары, мың бұратылған өзен – суы, жасыл желектi ну
тоғайы, аңы мен малы қатар өрбiген Шығыс Қазақстан жерiне Албания мен
Швеция сияқты мемлекеттер бiрге сыйып кеткендей. Халқымыз елдiк дәстүрiн
сақтаған, ұлы перзенттерiнің үлгiсiн мұрат тұтқан, ата қадiрiн, ене
қасиетiн сақтаған, ұл мен қыз қызығын қастерлей бiлетiн ел. Бұл жерде
халқымыздың үш кемеңгер cypeткepi дүниеге келiп, өздерiнiң өлмес жырларын
толғаған. Олар: Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов. Сөз өнерін әлемдік биiгiне
көтерген үш алыппен бiрге осы өңірде Шоқан Уәлиханов, Федор Достоевский,
Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әміре Қашаубаев, Қаныш
Сәтбаевтай ұлы ғұламалармен ақын – жазушы, әншілер өмірлерінің талай айлары
мен күндерін кешкен.
Дипломдық жұмысты жазу барысында жергілікті жер газеттері
материалдары, (Рудный Алтай, Дидар), мерзімді ғылыми баспа материалдары
енгізілді, туризм кафедрасынан облыстың картасы және осыған қатысты т.б.
деректер алынады. Жиыны 34 әдебиет және интернет материалдары пайдаланып
жазылған бұл дипломдық жұмыс жиналған материалдарды жан – жақты өңдеу,
талдау арқылы құрастырылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген iзденулерге тура келдi. Жаңа
көзқарас, ойлар, түсініктер қалыптасты. Бүгiн Қазақстан жеке бөлiктерi
жөнiндегi әдебиет пен оқу құралдарына мұқтаж болып отырған кезде, бұл
дипломдық жұмысты облыстың туристiк кәсіпорындары, жоғары және орта оқу
орындарының оқытушыларына, студенттерге және жоғары сынып оқушыларына
пайдалануға болады. Дипломдық жұмыстың келешекте пайдасы мол және ол
жалғасын табады деген ойдамын.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КӨРНЕКТІЛІК ЖЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ТУРИЗМНІҢ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Көрнектілік жерлер, инфрақұрылымы олардың тартымдылық шкаласы және
өткізу әлеуеті.
Көрікті жерлер – жалпы барлық туристерге ұсынылатын табиғи, тарихи,
мәдени археологиялық емдік – сауықтыру туристік ресурстарының жиынтығы.
Туристік тартымдылық – территория немесе объект сипаттамасын есепке
ала отырып, оларды объективті және әлеуетті – экономикалық құндылықтары мен
субъективті эстетикалық құндылықтары эмоционалдық іс – әрекеттер деңгейін
ұсынатын бірігу түсінігі.
Туристік тартымдылық кешенді ұғым ретінде сәйкесінше құрылған туристік
инфрақұрлымды ұсынады.
Потенциалдық қорымен және Қазақстан Республикасы Үкіметі көмегімен
Қазақстан экотуризімінің дамуы дүние жүзінің нарықтық туризм қызметінде
орын алады және оның дамуын қамтамасыз етеді. Қазақстанның 500 аса туризм
ұйымының талдау қызметі, сыртқы және ішкі туризмнің көрсетуі бойынша
Қазақстан экотуризімінің басты объектісі айрықша қолға алатын аумақ және
олардың құрамының қосындысының тарихи ұлттық ескерткіштері болып табылады.
Қазақстанда 9 мемлекеттік табиғи қорық, 6 мемлекеттік ұлттық
саябақтар, 57 қорықшалар, 24 табиғи ескерткіштер, 3 мемлекеттің ұлттық
хайуанаттар саябағы, 7 мемлекеттік ботаникалық бақтар, 3 халықаралық
маңызды сулы –сазды жер суы бар [5,].
Отандық тур операторлармен бүгінгі күні Республикамыздың облыстарына
898 туристік бағдар жасалынды, олардын ішінде: 27 атты бағдарлар, 153
емдік, 344 белсенді (демалыс күндердің бағдарлары), 111 мәдени танымдылық
турлар, 67 Жібек Жолмен өтеді, 20 қажылық, 65 бағдарламасымен қоса аңшылық
пен балық аулау. Қазақстанның экотуризімі өзіне экономикалық тартымдылық
және болашақта басқарманың барлық денгейінде тұрақты дамуына қолдау тапты.
Сол себепті болашақта 2030 жылға дейін, Қазақстандағы ұйым, тағы 12
мемлекеттік саябақтар, 17 қорықтар, 65 табиғи ескерткіштер, 58 қорықшалар,
туризмнің алыс түрінің даму үшін жаңа импульс қызмет етеді, демек айтылған
туристік объектілер жұмыс атқарады.
Сурет 1
Қазақстан Республикасындағы туристік рекреациялық орындар санын көбейту
Қазақстан әртүрлі және қызықты ландшафтқа бай. Дәл ландшафтыда
табиғат жағдай қолайлылық мүмкініділігі байқалады. Алайда бүгінгі күні осы
керемет табиғи ресурстарысыз антропогендік жолмен экологиямызға әсерін
тигізуде. Сондықтан да Қазақстан көрікті жерлері тартымдылығын арттыру үшін
экологиялық туризм түрін басты үш өнім қатарына қосып отыр.
Туристік – рекреациялық мақсатқа бағытталған мемлекеттік ұлттық табиғи
парк, республикалық маңызы бар – табиғат ескерткіштері, 57 қорықша бар.
Қорғалатын территорияның ең таралған формасы – қорық. Қазақстандағы
қорықтар алып жатқан жалпы алаң – ауданы бойынша ең ірісі – Қорғалжын
(237,1 мың га) және ең кішісі Барсакелмес қорығы (18,3 мың га). Әрбір қорық
үлкен рекреациялық қызығушылық тудырады.
Ақсу – Жабағылы мемлекеттік қорығы Батыс Тянь – Шаньда орналасқан.
Жалпы қорық ауданы – 77,7 мың га бұл қорық несімен тартымды, 3000 м жоғары
биіктікте қорық көріктілігі – сурет галереясы орналасқан. Мұнда қара
порфиритті таста стилі бойынша әртүрлі тау ешкісі, арқар, марал, ат
үстіндегі аңшы суретерінің көрінісі бейнеленген. Тіпті, тау жануары деп
сипаттауға келмейтін – түйе және тасбақа көріністері бар. Көптеген ғалымдар
оларды біздің эрамызға дейінгі 7 – 5 ғасырларға жатқызады. Мұнда сонымен
қатар 60 түрлі өсімдік, 100 түрлі жәндіктер, моллюскалар, шаянтәрізділер
т.б. жануарлар түрлері таңбасы табылған. Ерекше қызығушылықты 120 млн жыл
бұрын өмір сүрген динозавр сүйектерінің табылуы таң қалдырады. Бұл
кереметтер қорықтың 2 – і Қарабастау және Әулие (жалпы ауданы 220 га)
палеонтологиялық аймағы жайғасқан.
Ақсу – Жабағылы қорығы танымдық және кейбір аймақтарында белсенді
туризм түрін дамытуға мүмкіндік алады.
Барсакелмес қорығы – Арал теңізінің солтүстік бөлігінде, Барсакелмес
шөлді аралында шоғырланған. Арал теңізінің тартылуынан Қызыл Кітапқа енген
құлан, қарақұйрықтар (джейрандар) 2 – 3 жылда қайта оралуы мүмкін. Өйткені
жасанды жолмен Кіші аралды толтырып, балықтар өсіруі келешекте Аралдың
толығымен өз қалпына келуі қорық жұмысын жандандыруы тиіс.
Қорғалжын қорығы – 237,1 мың га территорияны алып жатыр және Ақмола
облысына қарайтын Теңіз – Қорғалжын ойпатында орын тепкен. Бұл аймақ көлді
өлке деп аталады, өйткені шағын ғана сұлу ұсақ көлдер –
Сұлтанкелді, Есей, Жаманкөл т.б. өте көп. Қорғалжын көлінің өзінде
40 аралдар бар.
Теңіз көлі әлемдегі сирек кездесетін солтүстік құстар ұялайтын орын.
Оның ішінде – қызғылт фламинго. Жыл сайын фламинго бірнеше аралдарда
колониялармен мыңдаған ұялар салады. Теңіз – Қорғалжын көлдері – көктем
құстар маусымдық алмасуында үлкен аумақтағы су құстары шоғырланатын орын,
сондықтан Қорғалжын қорығы әлемдік танымдылыққа ие болды. Ол ерекше
қорғалатын батпақты – көлді жайылымдықтар ландшафтысы көрікті жері ретінде
ЮНЕСКО тізіміне кіреді.
Марқакөл қорығы территориясында 5 биіктік белдеулері анық байқалады.
Флорасы емдік қасиетке ие, соның ішінде моралит, алтын, тамыр, т.б.
Жалпы бұл өңірді екінші Швейцария деп атағандықтан, бұндағы көрікті
жерлер туралы жұмыс барысында айтылады. Қорық маңызды аттрактивті сапаға
ие.
Наурызым – 87,7 мың га алып жатыр, оның 39,6 мың га аумағын орман
алады. Қостанай облысындағы Наурызым ауданында шоғырланған. Қорық ормандары
3 аумақтан тұрады. Олар: Наурызым – Қарағай, Терсек борлары және Сыпсың
ағаш ақ қайыңдары. Негізгі көрікті орын – Наурызым – Қарағай боры [5].
Қорық су құстары ұя салатын, ұшып – қонатын жолда орналасқан далалы
көлдер өлкесі. Әр қорықтың өз флорасы мен фаунасы ерекшелігі болады.
Наурызым қорығы халықаралық маңыздылыққа ие болған сулы – батпақты жерлер
қорғауға алынған.
Бұл аталған қорықтар табиғи қалыпты сақталған көрікті жерлер саны
экологиялық туризмді дамытуда жаңа орындармен толықтыралы анық. Аталмаған
қорықтар қаншама, тек бұл табиғи орындар көріктілігін арттыру мақсатында
ештеңенің керегі емес. Тек ұйымдасқан туристік сапарлар болғаны.
Үлкен рекреациялық маңыздылыққа ие – ұлттық табиғи парктер.
Қазақстанда ең бірінші болып 1977 жылы Баянауыл ұлттық паркі ашылған.
Кейіннен Қарқаралы, Бурабай, Алтын Емел ұлттық парктері ашылды. Оның
әрқайсысы бай флора және фауна жайымен керемет ландшафтымен ерекшелінеді.
Алтынемел – Қапшағай су қоймасының солтүстік жағалауында орналасқан.
Парк құрамына Үлкен және Кіші Қалқан, Әнші құм, Ақтау және Қызылтау
қорғандары туристік объект ретінде кіреді.
Іле – Алатау ұлттық паркі – Іле Алатауы солтүстік баурайын қамтиды.
Ұлттық паркте биіктік зоналығы байқалады. Тау және тау – шаңғы туризмі үшін
үлкен қызығушылық танытады.
Шарын табиғи паркі Шарын өзені аңғарында орналасқан. Ол – өзінің
фантастикалық ландшафтысы, фауна және флорасымен ерекшелінетін ерекше
экожүйе. Шарынның орта ағысында Шарын табиғат ескерткіші Ясеневая роща
орналасқан. Бұл әлемдік маңыздылығы бар табиғат паркі.
Қазақстандағы табиғат ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі мемлекеттік
маңыздылығы бар табиғат ескерткіштері ретінде қорғауға алынған. Қазіргі
таңда елімізде 24 табиғи ескерткіштер бар. Олар туризм үшін үлкен
қызығушылық тудырады. Экзотикалық жартастар, мұздықтар, үңгірлер,
сарқырамалар, сирек кездесетін фауна және флора өлкелері қайталанбас
тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Гусинный перелет – аумағы 2 га алып жатқан Павлодардың солтүстік
–батысында орналасқан палеонтологиялық көмбелер. Бұл құмды Ертіс айрығының
ең биік жерінде жер бетінен 68 метр төмен жануарлар сүйектері сақталған.
Онда: антилопа, жираф, бұғылар, страус, тасбақа т.б 12 – 14 млн жыл бұрын
мекен еткен неогендік жануарлар көмілген. Сүйек қазбаларын құрайтын қабат
күші – 3 метр.
Шарын Ясеновая роща ескерткіші Алматы облысының шығысында 4855 га
аумақта орналасқан. Бұл сирек жайылымдық территориясында согдиандық ясень
өседі, мұндай орман массиві ТМД бойынша айырбасы жоқ.
Шынтүрген шыршалары – Іле Алатауы тауында бозгүл шатқалында
орналасқан. Бұл мұздану кезеңіндегі солтүстік тайга қара – қылқанды сирек
аумақ осы күнге дейін сақталып, үлкен ғылыми құндылыққа ие болып отыр.
Жалпы орман жамылғысы – 500 га – ға жуық. Бұл үш ескерткіш Қазақстандағы
ерекше көрікті жерлерге жатады.
Маңғыстау үңгірлері мен Үстірт жотасы. Үстірттің Қазақстан бөлігінде
әктасты – гипс жынысына жататын, 30 карсты үңгірлер бар. Ең ірісі – 100 –
120 метрге дейін жетеді және биік емес кіру және шығар жерлері бар. Жер
асты үңгірлері туризмнің дамуына бастау болады.
Төрткүл үстел тәріздес қыраттар Еуразиядағы материктік мұздану
кезеңінде қалған. Торғай үстіртіндегі ескерткіш. Төрткүл қазақшада –
төрт жағы дегенді білдіреді.
Көкшетау қораттары – керемет әдемі тұщы көлдер мен жоталар тобынан
тұрады. Көрсең көз тоймайтын Үлкен және Кіші Абақты, Шортанды, Бурабай
көлдері. Желдің әсерінен экзотикалық жартастар түзілген. Мысалы:
әрқайсысының атауы бар – ең тартымдылары Оқжетпес, Жұмбақтас, Сфинкс жеке
батыр, бүркіт, түйе, қабырға. т.б.
Қарақия – ТМД территориясындағы ең терең құрғақ сипат, теңіз
деңгейінен 132 м төмен орналасқан. Әрі ағынсыз ойпат ұзындығы – 40 км, ені
– 10 км жетеді. [33]
Баянауылдың экзотикалық жартастары Павлодар облысының оңтүстігінде
граниттік массив түрінде жоғарлайды. Ұзақ желден олардың түрін өзгертіп,
көптеген экзотикалық түрлерге ауысқан. Олардың ішінде ең әйгілісі
Шайтантас жартасы ертедегі персонаждарға ұқсас болған соң қойылған.
Сонымен қатар Тасты бос, Булка, Көгершін т.б. жартастар. Қазақстанның
әртүрлі аудандарында біздің табиғи ескерткіштерімізді таныла – тын керемет
ландшафт түрлері бар.
Қозы-Көрпеш Баян-Сұлу кесенесі. Аягөз өзенінің жағалауында орналасқан
өте қызықты тарихи орындардың бірі-Қозы-Көрпеш Баян-Сұлу мазары (X-XI
ғ.ғ).Бұл халық эпосының батырлар кейпі-бозбала мен бойжеткен арасындағы
мәңгі махаббат символы.
Шығыс– Қазақстан туризм үшін көптеген мүмкіндіктер ұсынады және
жалтыраған тау шыңдарын көруге, сарқырамалардың мұзды ауасын жұтуға, альпі
шалғынының түрлі әуенін тыңдауға, сұлулық еркесі маралдарды көруге
шақырады. Аймақтың фаунасы мен флорасы әртүрлі және бай.Семей аймағы-
қазақтың ұлы ақыны ағартушы Абай Құнанбаевтың атақты жазушы-Мұхтар
Әуезовтың туған жері.
Бірегей көркем жер– Марқакөл көлі. Бұл амақтағы ең үлкен теңіз 1485 м
биіктіктегі терең ойпатта орналасқан көл. Туристер облыс тарихымен, оның
табиғатымен жаяу, ат турларында, әртүрлі қиындықтағы тау өзендері мен
ағуда , тау шаңғы жолында велосипед және мотоцикл саяхаттарында, бүркітпен
аң аулауда, құмар балық аулауда таныса алады .
Марқакөл корықшасы - Шығыс– Қазақстанның табиғатының бірден– бір жері.
Сирек кездесетін әдемілігімен және құндылығымен Марқакөл балықтары– тек
қана облыстың ғана емес республикасының ең қымбаттысы. Көлге 27 өзен құяды,
ал одан ағып шығатыны– көптеген сарқырамалары бар табалдықтырықты өзен
қалжыр.
Көл солтүстігінен Күршім жотасымен (биіктігі 3000 м) шектелетін, ол
оңтүстігінде Азытау жотасымен шектелетін (2385 м) ойпатта орналасқан. Көл
ұзындығы– 38 км, ені– 19 км, тереңдігі– 27 м. Су тұшы, өте жұмсақ,
минерализациясы– 0,1 грамм литріне. Көлдің басты байлығы– ленок байлығы.
салмағы– (3 кг– нан 8 кг–ға дейін). Марқакөл көлі– балықтың осы түрі
мекендейтін Қазақстандағы жалғыз көл. Қорғалатын зонаға көлдің 96 % бар.
Белдеуге кіретін орман алабы көлмен үйлесіп – туризм мен демалысқа өте
ыңғайлы орын.
Таудың әсемді, жартасты кертпеші жапырақты орманмен жабылған.
Шалғынның және өзеннің маңында шетен, сібір шыршасы, аққаин, көктерек,
терек, бұтақ, бұталардан– тобылғы, мойыл, ырғай, итмұрын, таңқұрай, қызыл
және қара қарақат өседі.
Қорықшаның жануарлар әлемі де өте бай және әртүрлі. Орманда қара аю,
түлкі, бұлан, қоян, сілеусін, марал, тиын, құну, бұлғын, елік, тышқан бар.
Құстардан сұңқар, күміс, шағала, құр, тұйғын, үйрек, тауқұдірет, шіл бар.
Қызыл кітапқа енген қар барысы, қызыл қасқыр, ұлар, қара тырна, суқарақұс
кездеседі.
Қорықтың басты міндеті– көркем ландшафтын оның табиғи жағдайында
сақтау; өсімдікт және жануарлар әлемін зерттеу, жануарлар мен өсімдіктің
сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан түрлерін қалпына келтіруге
қолайлы мүмкіншіліктер жасау.
Рахманов бастауы - Табиғи биік таулы ландшафттың әркелкілілек және
әдемігілімен, жануарлар және бал қорағай тайгасы мен тау шалғының өсімдік
әлеміне байлығымен, екпінді өзендерінінде хариустың бар болуымен, шулы және
басқа шапшаң сарқырамаларымен, емдік көздері және басқа да
көрнекіліктерімен Қатан-Қарағай ауданы шығыс Қазақстанның басқа
аудандарының арасында ерекше орынға ие.
Аудан территориясында атақты Рахманов бастауы санаторийі бар. Ол
теңіз деңгейінен 1700 м биіктікте өте көркем биік таулы өлкеде орналасқан.
Бұл жерден Қатын жотасы өтеді.
Бұл жердің су асты суларында емдік радон бар. Радонның қалыптасуы өте
сирек гранит минералының құрамындағы радиоактивті элементтерден таралатын
өніммен байланысты. Термалды сулар әртүрлі қозғалыс мүшесінің ауруларын
омыртқа жүйке жүйесі, тері ауруларын емдеуге қолданылады.
Емдік қайнарды 1763 ж жергілікті шаруа Рахманов ашты. Аң аулау кезінде
жаралы маралдың ізінен түскен ол Арасаңқы өзенінің аңғарына шығады, ол сол
жерде мөлдір, үлкен көлден шаршаған жануарды қуып жетеді. Марал көптеген ақ
көбіршік бөлініп, бу шығып жатқан бұлақтың басында тұрды. Жаралы жануар
күшін тез жинады. Бұлақта Рахмановтың өзі де шашынды.
Көп ұзамай емдік бұлақ туралы қазесет бүкіл Алтай мен Сібірге тарады,
ал бұлақ өзінің алғашқы ашушысы Рахмановтың атымен аталды.
Емдік қасиет тайга және шалғын ароматымен суарылған таза тау ауасында
да бар. Тайга бал қарағай, самырсын, шырша, май қарағайға бай. Аңғарда
қайың, терек, мойыл, өседі. Осы өлкенің жануарлар әлемі де әркелкі. Мұнда
борсық, қасқыр, түлкі, аю, барыс, сілеусін, бөкен, тиін мекендейді. Бұл
орындар маралдың отаны. Олар бағалы жас қаттаған мүйіз береді, одан
пантокрин – сергектік элексирі жасалады .
Қиын Қырыш - біздің жердегі (жалындаған) отты планетамыз. Отты Марс
Даладағы сағым секілді мұнаралар, күмбездер және көп қабатты әртүрлі
палогеннің құмды және батпақты жыныстарынан жасалған қабаттар пайда болады.
Жасыл – сұр және жасыл – қоңыр реңктер ашық сұр– құқыр, сарғылт және ақ
түстермен алмасып отырады, төмен қарай қайтадан жасыл–сұр және
қызыл–қоңырдан қан–қықыл және кірпіш–қызыл түстермен алмасады. Бұл Қиын
Қырыш тауы. Ол сирек ақ таңдақтары бар көлдері бар далалы жазықтан
басталады. Қиын Қырыштың басты байлығы – батпақ пен топырақтың аз қабаты
болып саналады. Қиын Қырыштың жоғары жатқан қабатында ертедегі
омыртқалылардың сүйек қалдықтары бар .
Жарқыраған адырлар - Манрак жотасының етегіндегі Оңтүстік Зайсан
маңының стратиграф – палеонтологиялық табиғат ескерткіштері ашық-қызыл түсі
бойынша осылай аталған. Реңдердің әртүрлігі ашық-қызыл теңбілден және ашық
қызғылт-қоңырдан кірпішті жасыл түрге дейін жарқыраған әсер қалдырады.
1959 ж ең алғаш рет бұл жерден айдаһардың жұмыртқасының қабығы
табылды, ал кейінірек – аса ірі емес динозаврлардың қатты қиратылған сүйек
қалдықтары табылды.
Жарқыраған адырдан шығысқа қарай Сауыр жотасының етегінде перм
жасындағы тақта таста (260 млн жыл бұрын) өсімдік омыртқасыздар ертедегі
теңіз балықтарының қалдықтары табылады.
Жануарлар мен өсімдіктердің қатып қалған қалдықтары бойынша осы өлкенің
эволюциялық дамуы туралы айтуға болады. Бұның бәрі құнды ғылыми материал.
Батыс Алтай мемлекеттік қорығы Шығыс Қазақстанның өсімдік және
жануарлар әлемі әр келкі және өзен аңғарларымен алмасады, альпі шалғыны
биік таулы қарлы шыңдарға жол береді.
Батыс Алтай мемлекеттік қорығы 1992 ж ұйымдастырылды. Оның ауданы 56,3 мың.
га. Қорық Алтайдың Қазақстан бөлігіндегі таулы жоталардың аумақтарында
Линей, Қолыұзын, Көксе, Иванов және Белая, Черная Үлбі және Борсық
өзендерінің бастауында – Тұрғысын өзенінің саласында орналасқан. Ақ Улбі
өзенінің бастауында 14 кіші мұздық бар. Орман шекарасынан жоғары қарай
мұздан жаратылған кіші тау көлдері және саз бар.
Батыс Алтай қорығының климаты шұғыл континенталды. Бұл Қазақстанның
ғана емес, сондай–ақ ТМД-ның азия бөлігінің ең ылғалды жері. Тұрақты қар
жамылғысы қорықта 170 күнге дейін сақталады – қарашадан сәуірге дейін.
Қорықтың өсімдік қабатында 4 белдеу бөлінеді. Жапырақты орман, тау-тайға
орманы, субальпі және альпі шалғыны, биіктаулы тундра.
Жапырақты орман тек бір шектеулі территорияда таратылған және өзен
аңғарына тән. Тау-тайға орманы ағаш өсімдіктер құрамымен әртүрлі: қара
тайға, бал қарағай – самырсын орманы, күнгірт самырсынды орман.
Субальпілік және альпілік орман қорықта 1800 – 2000 м биіктікте жатыр.
Осы белдеулер арасындағы бөлінген шекара байқалмайды. Тау тундра белдеуі
200 м және одан жоғары биіктікті алып жатыр. Тундра әртүрлі өсімдіктің
фрагменттерінен турады. Қорық фаунасы Батыс Алтайдың орта-биік таулы
облысына тән.
Құстардан мұнда әнші бұлбұл, қара лашын, құр, азия тау құдіреті, жүнді
байғыз, барлығы 200 түрлі құстар бар. Сүтқоректілердің 50 түрлі мекендейді:
алтай жер тышқаны, түлкі, аю, бұлғын, құну, ақ тышқан, сібір күзені,
кәмшат, елік, тоқал бұғы, марал, тиін.Батыс Алтай қорығы зерттеушілер үшін
сөзсіз қызығушылық туғызады.
Құланжы мемлекетттік табиғи қорықша ол 1967ж 29 қарашада Самара
қазіргі Көкпекті ауданының аумағында 46000 га ауданды алып орналасқан.
Қорықша территориясы Қызылқұмның құмды аймағын және Зайсан шұңқырының
солтүстік-батысында Құлжұн өзенінің төменгі ағыс аңғарын алып жатыр.
Шығысында Бұқтырма су қоймасының суымен шектелген. Беткей бедері екі түрде.
Бірішісі – аллювиалды – аккумулятивті. Екіншісі – аллювиалды – эрозиялы.
Құлжын жайылмасында үш үлкен емес көл бар – Казнаков, Қамбар-Қарасу, Чайшы.
Қорықшада өсімдіктің 200 түрі өседі. Қорықша сүт қоректелерді қорғалуда
маңызды орын алады .
Төменгі-тұрғысын мемлекеттік табиғи қорықшысы. Ол Тұрғысын,
Бобровка, Бұқтырма өзендерінің арасындағы Зырян ауданының территориясыңда
1978 ж , сәуірде құрылған. Қорықша ауданы –2200 га.
Алакөл табиғи қорықшасы. Алматы және Шығыс Қазақстан обылыстарының
территориясында (Урджар ауданында) 20,0 мың га ауданда 1998 ж 21 сәуірде
құрылды. Қорықша өз бастауын Жоңғар Алатауынан алатын Тентек өзенінің
сағасын қорғау мақсатында және Алакөл көлінің аралдары – Үлкен, Ортаңғы,
Кіші сақтау үшін құрылған.
Алакөл көлінің бірегейлігі оның аралдарындағы шағалалардың ұялары
болуында. Қазақстандағы демалыс- Алакөл көлі. Алакөл көлі-Республиканың
оңтүстік шығысында, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының шекарасында
орналасқан. Көл теңіз деңгейінен 347 м биіктікте орналасқан, су қабатының
ауданы 2650 км, ұзындығы 104км, ені 52 км, орташа тереңдігі 22 м,
максималды тереңдігі 54м. Көлге 15 сала құяды.
Алакөлге көптеген тері ауруларын емдеуге, буын ауруларын, жүйке
жүйесің емдеуге болады. Алакөл ойпаты дымқылдануы аз зонаға жатады және
өкпе ауруларын емдейтін өте темаша климатологиялық орын болып саналады.
Көлдің орталық бөлігінде күш аралдан тұратын архипелаг бар. Осы жерде
1998 ж Алакөл ұлттық табиғи қорығы ұйымдасқан.
Қазақстан бірегей көлі- Алакөл Қазақстанның ішкі сез қоймаларының
көлемі бойынша екіншісі және республикадағы жалғыз терең, ағынсыз көл. Көл
Жоңғар Алатауы және Тарбағатай жоталарының ортасында, Алматы облысының
солтүстік-шығысында орналасқан. Көл айналасында балық аулау және аңшылық
өте қызықты. Көл жағасында бірнеше комфортты демалыс үйлері бар.
Синегор самырсын тоғайы мемлекеттік табиғат ескерткіші. Ол 1968 ж,
екіншісі 1982 ж 17 сәуірде Улан ауданында құрылған. Оның ауданы 137 га.
Синегор самырсын тоғайы табиғат ескерткіші сібір самырсынын сақтау үшін
құрылған. Самырсын тоғайының орман қабаты жабылған ауданы 97 га, ол –
Көктау сілемдерінің Медведка тауының солтүстік баурайында орналасқан.
Деткейде қисық самырсын және көп дінгекті түр бар. Жеке ағаштардың биіктігі
16 метр, ал діңгек диаметрі 24см. Самырсын орманда жануарлардан аюды,
қоянды, түлкіні, борсықты, ақ тиінді кездестіруге болады. Қалба таулы
өлкесіне тән жануарлардың көптеген өкілдері және бүркіт кездеседі .
1.2 Туристік объект ретіндегі Қазақстанның көрікті жерлері
Қазақстанның қай аймағын алсаң да өзіндік артықшылығымен ерекшеленеді.
Дүниенің төрт бұрышындай Қазақстанда қайталанбас табиғаты бұзылмаған
көрікті жерлер санаусыз. Енді оларға тоқталсақ, ең көрікті жер жәннаты –
Жетісудан бастасақ.
Алматыдан Балхаш көліне дейінгі аудан Жетісу немесе жеті өзен елі
деген атпен әйгілі. Бұл еліміздің ең бай және қызықтыларының бірі. Ең үлкен
өзендерінің бірі – Іле Қытайдан бастау алып Балхашқа құйса, қалған 6 өзен
Іле Алатауы тауларынан бастау алады. Алғашқы зерттеушілер бұл жерді Іле
өзенінің бойында болғандықтан Іле Алатауы деп атаған. Бұл өлке қайталанбас
әсемдік, альпі жайылымдықтары және шексіз даласымен әйгілі. Атақты Жоңғар
қақпасы арқылы көне керуен жолы өткен. Жоңғар Алатауы Талдықорған қаласы
маңындағы таулы қырат қазақ – қытай шекарасы арқылы өтеді. Бұл өлке
таңғажайыбы саяхаттаушы бір күн ішінде 5 климаттық зоналар – шөл және
шөлейттен (теңіз деңгейінен 600 м) мәңгілік мұздықтар (4000 – 5000метр)
дейінгі аралықта көре алады.
Іле –Алатауы Тянь – Шань тауының ең солтүстік қыраты. Бұл күшті қарлы
қырат ендік бағытпен батыстан шығысқа қарай 300 км созылған, оның ені – 30
– 40 км. Ең биік шыңдар қыраттың орталық бөліктерінде орналасқан. Мұнда
биіктігі 4500 м жоғары 22 шыңдар бар. Іле – Алатауының ең биік шыңы –
Талғар (4937 м) шыңы. Оған шығу альпинистер үшін атақты. Талғар маңында
басқа да көптеген шыңдар бар. Шыңдардан оңтүстікке қарай массивті
Корженевский (ұзындығы – 11км) және Богатырь 9,5 км мұздықтары тек тік
ұшақпен ғана баруға болады. Осы ауданға Алматы қорығы кіреді. Қорық қарлы
барыс, бұғы, бүркіт, архар, жейран жарды қорғайды. Талғарда құстар мен
басқа да жануарлар коллекциясы табиғи мұражайы орналасқан.
Іле – Алатауы көптеген шатқалдардан тұрады, соның ішінде кең
тармақталғаны – Кіші Алматы шатқалы өзінің көрінісімен әсер қалдырады:
шыршалы орманды Махнатка тауы, трапеция тәріздес Күмбел, Абай шыңы, Тұйықсу
қақпасының алып жартастары бұл өлкені альпинистер үшін қызықтыра түседі
және Үлкен Алматы шатқалдары арасында Көк – Жайлау альпілік жайылымдағы
орын тепкен. Бұл атақты жаяу маршруттардың бірі. Көк – Жайлау жазығынан
(платосынан) Күмбел шыңына қарай бағыттау басталады. Тұйықсу қақпасының
үлкен жартастары Тұйықсу шыңына апарады.
Кіші Алматы мен Батарейка өзендерінің қосылған жерінде әлемдегі ірі
жоғары таулы мұз айдыны – Медеу орналасқан. Медеу – қысқы спорт ойындар
өткізілетін кешен. Мұз айдыны теңіз деңгейінен 1700 м биіктікте аттас
шатқалда орналасқан. Мұнда олимпиадалық мөлшердегі мұз айдыны, жүру үшін
алаңқай, аттракциондар паркі, Премьер – Медеу отелі, жазғы бассейн, т.б.
бар. Бұл қалалықтар мен қала қонақтарының сүйікті орындарының бірі. Мұз
айдыны Алматы қаласынан 16 км жерде 1972 жылы салынған. Жұмсақ климат,
тиімді күн радиациясы деңгейі, төмен қысым, желсіз ауа – райы және мұз –
Медеуді ең күшті әлемдік, ал оның орналасуына қарай ең әдемі айдындардың
біріне санайды. Мұзды өріс ауданы 10500 км2 – конькидегі жылдам жүгіріс,
хоккей, мәнерлеп сырғанау (фигурная катание) сияқты халықаралық жарыстардың
ашылу орны. Мұнда әлемдегі күшті коньки жүгірушілері бекіткен 120 астам
әлемдік рекорд жасалды[17].
Туристердің көңілін келесі бір объект – Кіші Алматы аңғарында қаланы
селден қорғау үшін тұрғызылған плотина аударады. Дәл осы плотина 1973 жылғы
селден сақтады. Дамбыға 830 баспалдақпен шығу керек. Осы жерден Іле Алатауы
тау шыңдарына керемет көрініс ашылады.
Тұйықсудан солтүстікке қарай Шымбұлақ тау – шаңғы курорты орналасқан.
Қаладан 25 км, теңіз деңгейінен 2200 метр биіктікте орын тепкен. Тау –
шаңғы трассалары 3 орындықтар мен 3 буксерлі аспалы жолдармен қызмет етеді.
Олардың көмегімен 20 минутта 3200 метр – Талғар асуында боласың. 1 – ші
биіктік ұзақтығы 1243 метр, көтерілу уақыты 9 минөт, Қиылысу станциясы
(2260 – 2630 метрге дейін), 2 – ші 20 – шы опора станциясы ұзақтығы 978
метр, көтерілу уақыты 7,5 минөт (2630 м – ден 2930 метрге дейін); 3 – ші
станция Талғар асуы 860 метр ұзақтық, уақыты 8 минөт (2930 – 3163 метрге
дейін). Жалпы трасса ұзақтығы 3620 м, биіктік құламасы 1000 м дейін
Сноуборд сүюшілер үшін сноупарк, балаларға баллондарда сырғанау үшін
төбешіктер бар. Туристер үшін 4* отель қызмет етеді.
Үлкен Алматы көлі. Үлкен Алматы өзені биік шатқалда орналасқан. Көл
ойпатта орналасып, жан – жағынан шыңдармен көмкерілген. Көптеген Тянь –
Шань таулы көлдері жер сілкінісі нәтижесінде пайда болған.
Үлкен Алматы көлі – сол көлдердің ірілерінің бірі. Жыл мерзіміне
байланысты көл өзінің түсін өзгертеді. Мұзды су көл ұзындығы – 1,6 км, ені
– 1 км, тереңдігі – 40 метр. Көлден 2 км 2700 м биіктікте көне мұзды
аңғарда Тянь – Шань астрономиялық обсерваториясы деп аталынатын күмбезді
елді – мекен орналасқан. Одан ары 8 км жоғары, 3300 метр биіктікте
Жасылкезең асуында –Космостанция жұмыс істейді. Төменде Алма – Арасан
шатқалы жалғасады. Ол өзінің жылы термалды – родонды бұлақтарымен әйгілі
және әсем табиғаты мен таза ауасымен тартады. Келесі сипатталатын объект –
Түрген шатқалы. Іле – Алатауы ұлттық паркінде әдемі табиғат бөлігі – Түрген
шатқалы (Алматыдан 40 км) бар. Шатқалда ыстық бұлақтар, форель шаруашылығы,
сарқырама және көптеген ормандар бар. Шатқал 44 км тереңдей Асу жотасына
енеді. Осы жота арқылы Еуропадан Қытай мен Үндістанға керуендер өткен. Кең
аңғар 60 км шығысқа қарай созылады. Түрген шатқалы сарқырамалармен әйгілі,
олар жетіге жуық: 30 метрлік Медвежий сарқырамасы, күшті ағымды Бозкөл
сарқырамасы және т.б. Шатқал өзінің Шың – Түрген шыршаларымен әйгілі.
Шатқалдағы ең атақты орын егерлік станция – Ботан. Сонымен қатар
Синегорье, Тау – Түрген , демалыс үйлері орналасқан.
Басқа бір Есік шатқалында Есік көлі (1760 метр). 1963 жылы болған
селді ағымнан плотина бұзылып, көл басып кеткен. Бүгінгі күні көл қайта
қалпына келтіріліп, қалалықтар арасында демалыс күнгі саяхаттау орнына
айналды.
Іле өзені – Жетісудағы ең ірі өзен. Оның ұзындығы – 1439 км. Іле өзені
Қазақстан жерінде Қапшағай жасанды суқоймасы арқылы Балхашқа құяды.
Қапшағайды теңіз деп атайды. Оның ені – 22 км, тереңдігі – 45 метр, ауданы
1847 км2. Оның маңы жағалауында санатория, пансионаттар, жағажайлар
орналасқан. Қалада үлкен аквапарк бар. Суқойманың шығыс жағалауында Алтын
– Емел ұлттық паркі орын тепкен. Парктегі басты байлық Тамғалы –Тас
шатқалындағы тастар көріністері. Бұл Тастағы суреттер – Будда көрінісі.
Қара құпиялы жартастарда көптеген петроглифтер – буддистен қолжазбалары
түсіп, олардың мәні әлі шешілмеген. Онда 1000 жуық әртүрлі жартас
қолжазбалары бар. Будда суреті т.б. Қасиетті тексте санкритте Лотос
гүліндегі қарлы маржан деген мағына түсіндірілген. Қолжазбалар мен
суреттерді тарихшылар 17 ғасырға жатқызады. Жалпы Алтын – Емел паркі Іле
өзенінен 90 км 2 созылды. Бұл құпиялы, керемет өлке көне, бай тарихы мен
қайталанбас табиғатымен ерекшеленеді. Парктегі тағы бір объект – сақ
мәдениетінің ескерткіштері – Бес – Шатыр қорғандарын Қазақстанда б.з.д 1
мың жылдықта тұрған ерте сақтардың діни Меккесі деп атайды. Бес – Шатыр 31
қорғаннан тұрады. Жетісі пирамидасы деп аталынатын ең үлкен қорған
диаметрі 105 м, биіктігі 17 м. Бұл қорғандар ағашты жатар жерін Тянь – Шань
шыршасы бұтағынан жасаған, сондықтан 2 мың жыл бойы жақсы сақталған. Бес –
Шатыр қорғандарының ерекшелігі – жерасты катакомбаларының бірі жатар орынға
апарады.
Үш объект – Ақтау таулы қыраттары – өткен жер шары мұражайы. Бұл
табиғат мүсіндері көне көл орнында қалған барлық түске боялған көрікті
орын. Ол Ақтаудан басталып Қызылтауларға айналады. Таулар жасы – 400 млн
жыл, ұзақтығы – 30 км, тереңдігі – 1,5 км. Мұнда қарақұйрық, тауешкі,
сайғақ, қасқыр, түлкілер кездеседі. Ең соңғы объект – ерекше табиғат
жұмбағы – Әнші құм. Іле өзенінің оңтүстік жағалауындағы бұл құм құрғақ
ауа – райында орган әуеніне ұқсайтын дыбыс шығарады. Оның шуы мен дірілі
ұмытылмас әсер қалдырады. Құрғақ құмдар қозғалысынан пайда болған дірілдер
құрғақ ауамен оларды электрлі вибрация тудырады. Резонанс қолайлы жағдайы
үлкен толқынды дыбыс тудырып, тығыз топырақ қабатына әсер ете бархан
діріліне келтіреді. Бұл дыбыс бірнеше арақашықтықа естіледі, бірақ ылғалды
күндері бархан әндетпейді.
Кварциттен тұратын Үлкен және Кіші қалқан құмды таулары биіктігі –
120 м және 4 км созылып жатыр. Алтын – Емел ұлттық паркінде айта берсек,
әрі жері объект. Тіпті Мыңбұлақ кардонында 300 жыл өмір сүрген алып ағашты
да алуға болады.
Бүгінгі күні Алматы қаласы сыртына демалу сәнге айналды. Әсіресе
демалыс күндері демалушылар – Шарын жарқабағына барады.
Шарын жарқабағы – экзотикалық көрікті жерлердің бірі. Рельефтің желден
және су шаюдан пайда болған формалары Қорғандар аңғары, Шайтандар
шатқалы мүсіндерімен ерекшеленеді.
Шарын – Шарын өзені бойымен солтүстік – шығыстан оңтүстік – батысқа
154 км созылып жатыр. Бұл аймақтың рельефі әртүрлі. Жарқабақтың бағаналары,
баурай, жыралары 150 – 300 м жетеді. Жарқабақ түсі Америкадағы Үлкен
жарқабақтарға қарағанда ашық – қызғылт. Шарында жер шарында сирек
кездесетін, мұздану кезеңінен өткен ясень кездеседі. Сирек кездесетін
согдиандық түрі 25 млн жыл бұрын жер бетінде кең таралған, ал қазір
қорғалатын аумақ. Негізінен демалушылар Қорғандар аңғары, Темірлік т.б
атаумен қалған жерлеріне барады.
Солтүстік Тянь – Шань тауындағы інжу – маржаны деп аталынатын – Көлсай
көлдері. Жоғары тауда орналасқан қайыңдар арасындағы 3 көл Күнгей Алатауы
қыраты беткейінде жайғасқан. Бұл лагерь, жаяу сапарлар, ат пен тау –
велоспорты саяхаттары үшін керемет орын.
Бірінші көл 1818 метр биіктікте 1 км созылған. Жолдар салынған.
Қолайлы қонақ үйлер, кемпингтер бар. Орта Көлсай көлі (2252 метр) – 1–ші
көлден 5 км жоғарыда орналасқан ары 4 км орын тепкен.
Көп саяхатшыларға әлі таныс емес – Қайыңды көлі теңіз деңгейінен 2000
м биіктікте керемет қылқанды орман арасында орналасқан. Бұл 100 жылға жуық
бұрын үлкен массадағы әктас нәтижесінде пайда болған. Оның үгінділері
шатқалды бөгеп дамбыға айналдырған. Көл ұзындығы 400 м, тереңдігі 30 м. Су
басып кеткен құрғақ шыршалар бұталары су бетіне шығып тұрады.
Жетісуда 50 жуық жартас бетінде түсірілген көріністер ескерткіштері
бар. Олардың көп бөлігі қола дәуіріне жатады. Көне суреттердің қасында
археологиялық ескерткіштер, ауылдар, қабірлер т.б. орналасқан.
1950 ж аяғында Тамғалы қонысында көне сурет галереясын көрсететін
қасиетті жартас суреттері табылған. Онда тарихтың 20 ғасырлық сыры жатыр.
Қала ерте номад, түрік кезеңдеріне жататын 4000 суреттер табылған.
Суреттерде үй жануарлары, сайғақ, арқар, күн құдайлары, аңшылық, діни
көріністер, құрбандыққа шалу сияқты көріністер бейнеленген. Тамғалы
петроглифтер галереясы әлемдік маңыздылыққа ие қазына және ЮНЕСКО фонды
қорғауына алынған. Тамғалы сөзін қазақшаға аударғанда тайпалық белгімен
таңба басқан деген ұғымды білдіреді.
Көшпелі және отырықшы өркениеттің қосылған жерінде Сырдария даласында
әлемнің көне қалалары өмір сүрді. Ғасырлар бойы осы жерде Қытайдан бастау
алған, Таяу Шығыс пен Еуропаға апарған керуен жолдары – Тараз, Отырар,
Испиджаб (Сайрам), Ясы қалалары Ұлы Жібек жолы бойындағы негізгі орталықтар
болған. Жібек жолы сауда торабы б.з.д 3 ғ – да пайда болып, б.з.д 17
ғасырда өз қызметін атқарған. 1700 км жол бөлігі Қазақстан территориясын
алып жатыр.
Түркістан (Ясы) қаласы Дешті – Қыпшақ аймағының түркі халықтары діни –
саяси орталығы және көне қазақ хандары астанасы болған. Қожа Ахмет Яссауи –
түркі халықтарының діни оқытушысы болған. 14 ғасыр Шейх қабірі үстінен
атақты Әмір Темір керемет Ханока (суфшілік сарай) салады. Осы ханока
маңында 15 – 16 ғ.ғ қазақ хандары тақ – орны қалыптасты.
Қожа Ахмет Яссауи мазары – орта ғасырлық қайталанбас қолөнер туындысы.
Бұл керемет 30 түрлі бөлмелер мен залдардан тұратын сарайлар мен мешіттер
кешені. Бас күмбез сыртқы диаметрі – 40 м астам, қоршауы – 130 м, минарет
биіктігі – 12 м. Таң қаларлық декор, қабырғалар ою – өрнегі мозайкадан
түрлі – түсті металика. Архитектуралық – археологиялық кешенге Түркістан
мен Күлтөбе қалашығы, некрополь, мазарлар (15 – 14 ғ.ғ), Жұма мешіті
(19ғ.), Үлкен Қылует – жерасты мешіті (12ғ), шілдехана (14ғ), монша (17 –
19ғ), үлкен қақпасымен (18 – 19 ғ.ғ) цитадельдің бекініс қабырғалары (19ғ)
кіреді.
Бүгінгі күні Түркістанға – 1500 жыл. Жай күндері 100 – 250 адамдарға
дейін сапар шексе, діни мейрамдарда күніне 1000 адам келеді.
Халық нанымы бойынша, Түркістан жолында ең бірінші Қожа Ахмет Яссауи
оқытушысы болған, 12 ғасыр өмір сүрген Арыстан – Баб мазарына кірген дұрыс.
Көне Отырар қаласы (б.з.д 4 ғ) – ірі сауда орталығы болған. Ол өзінің
монша сарайы және кітапханасымен әйгілі. Бұл қалада орта ғасырлық ойшыл Әл
– Фараби өмір сүрген. 13 ғасыр аяғында Моңғол әскерлері қаланы жермен
жексен қылды.
Күшті Сауран бекінісі (10 – 18 ғ.ғ) ерекше су жабдықталуымен әйгілі.
Су және тұрмыстық заттармен қамтамасыз етілген қала жаудан бірнеше ай бойы
қорғалған. Бұл керемет су құбыры туралы көптеген зерттеушілер әлі
таңдануда.
Түркістаннан қашықта биіктеу далада көріпкел Домалақ – ана құрметіне
Домалақ ана мазары бой көтерген. 1998 жылы ескі мазар орнына ақ мәрмәрдан
мемориалдық кешен тұрғызылды. Мұнда 2 қасиетті тас бар. Олардың
қасиеттілігі жүрегі таза адамдар ғана 2 тас арасынан өте алады екен.
Тараз қаласы – Көпестер қаласына 2000 жылдан астам. Қаланың
гүлденген уақыты Қарахан мемлекетінің астанасы болған 10 – 12 ғ.ғ. келеді.
Қарахан және Дәуітбек мазарлары, басылар қорғандары, көптеген көне қабірлер
жетерлік. Қазіргі Тараз маңайында әлемдік қолөнер туындылары тізіміне
ЮНЕСКО – ға кірген көне архитектуралық Бабаджа – Қатын және Айша – Бибі
мазарлары сақталған.
Көне жолдар қиылысында Шашадан (Ташкент) Шымкентке қарай ірі, халық
тығыз орналасқан Сайрам (Испиджаб) – 6 – 18 ғ.ғ қаласы бой көтерген. Қытай
жолсілтеулеріне Сайрам Ақ өзендегі қала атауымен аталған. Сайрам
ерекшелігі қасиетті мазарлар мен жерасты сарайларының көптігі.
Талас Алатауы бөктерінде тағы бір керемет бар. Көне нанымдарға сәйкес
әлемдік су басу кезінде Қазығұрт тауында ноя түнеген екен. Дәл осы тауда,
әлі күнге дейін топан су болғанның дәлелі Нұқ – Пайғамбардың кемесі тұр.
Сондықтан да қасиетті орын деп саналады. Тағы бір қызығы дәл осы жерден жыл
басы – Наурыз басталады екен.
Жоғарыда аталған қалалар бастауы Қытайдан басталған Еуропаға дейінгі
аралықты байланыстырып жатқан Ұлы Жібек жолы қалалары. Жібек жолы –сауда
торабы ретінде б.з.д 3 ғасырда пайда болып, 17 ғ өмір сүрген. Қазақстан
территориясымен 1700 км жол созылып жатыр. Бүгінгі күні бұл Оңтүстік
Қазақстанның Алтын діңгегі.
Солтүстікте Батыс – Сібір ойпатынан оңтүстікте Балхаш – Алакөл
ойпатына дейін, шығыста Алтай, Сауыр, Тарбағатай сілемдерінен батыста
Торғай аңғарына дейінгі аралықты қазақ халқы Сарыарқа деп атайды. Еуразия
құрлығының орталығының орналасқан алып 2000 км2 созылып жатқан шексіз дала.
Сарыарқа даласында әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі – Балхаш (18 мың
км2 жуық) көлі. Қазақтар оны Ақ теңіз деп атаған. Жартылай тұщы, жартылай
ащы көл жағалауында керемет климаттық жағдайда космонавтар үшін
реабилитациялық орталық орналасқан. Бұл аймақта әлемдегі бірінші Байқоңыр
ғарыш айлағы бар. Байқоңыр XX ғасырдың керемет техникалық жетістігі. Мұнда
космос кемелері, старт алаңы, космонавтар тарихы мұражайына арнайы турлар
ұйымдастырады.
Орталық Қазақстанда кейбір археологиялық, этнографиялық орындар
сақталған. Соның бірі – Ұлытау. Бұл табиғат қасиетті жерінде үш жүздің
орталық мемлекет құрылуы бекітілген. Оған дәлел – Таңбалытас. Онда мыңдаған
тайпалар таңбасы қойылған. Аспан астындағы тарихи мұражайда көптеген мазар,
үңгірлер бар. Ұлытаудың ең биік жері – 1134 метр.
Көптеген курорт, емдеу орындары, емдік батпақтар, минералды сулармен
Көкшетау және Бурабай Ұлттық табиғи парктері әйгілі. Көкшетау қайыңды
ормандарында 80 астам көл бар. Ең терең көл – Щучье Жеке – Батыр қыраты
етегінде орналасқан. Көкшетау орманды баурайында Оқ – Жетпес жартасы бой
көтереді және оның ең қиыр басы жатқан пілге ұқсайды. Дәл осы бөктерден
көгілдір шығанақ – Бурабай көлінің ортасында Жұмбақтас жартасы көз тартады.
Оның биіктігі 18 метр. Дәл осы өлкедей біздің елде наным – сеніммен аңызға
бай өлке жоқ шығар, өйткені аттап басқан жерінің өзінше бір оқиға. Шомылу
кезеңі шілдеден басталады. Зеренді табиғи оазисі – демалыс пен шытырман
оқиғалы туризм үшін керемет орын.
Батыс Қазақстанда Каспий теңізі бассейнде Еуропа мен Азия қиылысады.
Қарақия ойпаты теңіз деңгейінен 132 метр төменде орналасқан және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КӨРНЕКТІЛІК ЖЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ТУРИЗМНІҢ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көрнектілік жерлер, инфрақұрылымы олардың тартымдылық шкаласы және
өткізу әлеуеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Туристік объект ретіндегі Қазақстанның көрікті
жерлері ... ... ... ... .12
2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК – ЭКСКУРСИЯЛЫҚ МАҚСАТТАРДЫҢ
КӨРНЕКТІЛІК ЖЕРЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАЛАРЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Шығыс Қазақстан облысының туристік аймақ ретіндегі табиғаты мен
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2.Облыстың туристік – экскурсиялық ресурстары, оның инфрақұрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 30
2.3 Игерілген туристік – экускурсиялық нысандар және оның құндылығы...49
3 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК МАҚСАТЫНДА КӨРНЕКІЛІК ЖЕРЛЕРІН ДАМЫТУ
3.1 Табиғи және жасанды көрнекілік жерлердегі туризмді дамыту ... ... . 67
3.2 Шығыс Қазақстан облысының туризм қызметін белсендіру жолдары...70
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 74
Кіріспе
Туризм дүние жүзі бойынша кез – келген қоғамда ерекше орында, ол
маңыздылығы жағынан жан–жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік мәдени т.б. мәндерін маңыздылығын
былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген
мемлекеттердің экономикасында белгілі – бір дәрежеде роль атқарды. Осы
туризмнің экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын
негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі – бір
территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны
көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет)
жақсарады.
Бүгiнгi таңда Қазақстанның және шет ел туристерiнің, дем алуына
жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру
өзекті мәселелердiң бiрi. Туризм деңгейінің көтерiлуiне республиканың саяси
– әлеуметтiк жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық
қарым – қатынас орнауы тиiс. Осыған орай, дипломдық жұмыстың мақсаты Шығыс
Қазақстан аймақ туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың
туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың көкейкестілігі еліміздің бүгінгі туристік ахуалды жан–жақты
зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды
қанағаттандаратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу.
Аймақтағы танымдық, емдік – сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм
түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін
анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық
талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс
Қазақстанның көрнектілік жерлері немесе туризмнің индустриясы негізіндегі
мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды:
1 Шығыс Қазақстан аймақтың шаруашылық дамуын сипаттайды.
2 Шығыс Қазақстан облысының туристік–экскурсиялық мақсаттың көрнекілік
жерлердің сипаттамасы және шараларына баға бере отырып, аудандастыру
мәселелерін қамтиды.
3 Қазақстанның туристік мақсатқа көрнекілік жерлерін қамту. Осыған
сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкіншіліктерге баға береді.
Селеулi ақ даласы, жасыл шалғынды өлкесi, қатпар – қатпар құз
тастары, мұнар басқан таулары, мың бұратылған өзен – суы, жасыл желектi ну
тоғайы, аңы мен малы қатар өрбiген Шығыс Қазақстан жерiне Албания мен
Швеция сияқты мемлекеттер бiрге сыйып кеткендей. Халқымыз елдiк дәстүрiн
сақтаған, ұлы перзенттерiнің үлгiсiн мұрат тұтқан, ата қадiрiн, ене
қасиетiн сақтаған, ұл мен қыз қызығын қастерлей бiлетiн ел. Бұл жерде
халқымыздың үш кемеңгер cypeткepi дүниеге келiп, өздерiнiң өлмес жырларын
толғаған. Олар: Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов. Сөз өнерін әлемдік биiгiне
көтерген үш алыппен бiрге осы өңірде Шоқан Уәлиханов, Федор Достоевский,
Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әміре Қашаубаев, Қаныш
Сәтбаевтай ұлы ғұламалармен ақын – жазушы, әншілер өмірлерінің талай айлары
мен күндерін кешкен.
Дипломдық жұмысты жазу барысында жергілікті жер газеттері
материалдары, (Рудный Алтай, Дидар), мерзімді ғылыми баспа материалдары
енгізілді, туризм кафедрасынан облыстың картасы және осыған қатысты т.б.
деректер алынады. Жиыны 34 әдебиет және интернет материалдары пайдаланып
жазылған бұл дипломдық жұмыс жиналған материалдарды жан – жақты өңдеу,
талдау арқылы құрастырылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген iзденулерге тура келдi. Жаңа
көзқарас, ойлар, түсініктер қалыптасты. Бүгiн Қазақстан жеке бөлiктерi
жөнiндегi әдебиет пен оқу құралдарына мұқтаж болып отырған кезде, бұл
дипломдық жұмысты облыстың туристiк кәсіпорындары, жоғары және орта оқу
орындарының оқытушыларына, студенттерге және жоғары сынып оқушыларына
пайдалануға болады. Дипломдық жұмыстың келешекте пайдасы мол және ол
жалғасын табады деген ойдамын.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КӨРНЕКТІЛІК ЖЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ТУРИЗМНІҢ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Көрнектілік жерлер, инфрақұрылымы олардың тартымдылық шкаласы және
өткізу әлеуеті.
Көрікті жерлер – жалпы барлық туристерге ұсынылатын табиғи, тарихи,
мәдени археологиялық емдік – сауықтыру туристік ресурстарының жиынтығы.
Туристік тартымдылық – территория немесе объект сипаттамасын есепке
ала отырып, оларды объективті және әлеуетті – экономикалық құндылықтары мен
субъективті эстетикалық құндылықтары эмоционалдық іс – әрекеттер деңгейін
ұсынатын бірігу түсінігі.
Туристік тартымдылық кешенді ұғым ретінде сәйкесінше құрылған туристік
инфрақұрлымды ұсынады.
Потенциалдық қорымен және Қазақстан Республикасы Үкіметі көмегімен
Қазақстан экотуризімінің дамуы дүние жүзінің нарықтық туризм қызметінде
орын алады және оның дамуын қамтамасыз етеді. Қазақстанның 500 аса туризм
ұйымының талдау қызметі, сыртқы және ішкі туризмнің көрсетуі бойынша
Қазақстан экотуризімінің басты объектісі айрықша қолға алатын аумақ және
олардың құрамының қосындысының тарихи ұлттық ескерткіштері болып табылады.
Қазақстанда 9 мемлекеттік табиғи қорық, 6 мемлекеттік ұлттық
саябақтар, 57 қорықшалар, 24 табиғи ескерткіштер, 3 мемлекеттің ұлттық
хайуанаттар саябағы, 7 мемлекеттік ботаникалық бақтар, 3 халықаралық
маңызды сулы –сазды жер суы бар [5,].
Отандық тур операторлармен бүгінгі күні Республикамыздың облыстарына
898 туристік бағдар жасалынды, олардын ішінде: 27 атты бағдарлар, 153
емдік, 344 белсенді (демалыс күндердің бағдарлары), 111 мәдени танымдылық
турлар, 67 Жібек Жолмен өтеді, 20 қажылық, 65 бағдарламасымен қоса аңшылық
пен балық аулау. Қазақстанның экотуризімі өзіне экономикалық тартымдылық
және болашақта басқарманың барлық денгейінде тұрақты дамуына қолдау тапты.
Сол себепті болашақта 2030 жылға дейін, Қазақстандағы ұйым, тағы 12
мемлекеттік саябақтар, 17 қорықтар, 65 табиғи ескерткіштер, 58 қорықшалар,
туризмнің алыс түрінің даму үшін жаңа импульс қызмет етеді, демек айтылған
туристік объектілер жұмыс атқарады.
Сурет 1
Қазақстан Республикасындағы туристік рекреациялық орындар санын көбейту
Қазақстан әртүрлі және қызықты ландшафтқа бай. Дәл ландшафтыда
табиғат жағдай қолайлылық мүмкініділігі байқалады. Алайда бүгінгі күні осы
керемет табиғи ресурстарысыз антропогендік жолмен экологиямызға әсерін
тигізуде. Сондықтан да Қазақстан көрікті жерлері тартымдылығын арттыру үшін
экологиялық туризм түрін басты үш өнім қатарына қосып отыр.
Туристік – рекреациялық мақсатқа бағытталған мемлекеттік ұлттық табиғи
парк, республикалық маңызы бар – табиғат ескерткіштері, 57 қорықша бар.
Қорғалатын территорияның ең таралған формасы – қорық. Қазақстандағы
қорықтар алып жатқан жалпы алаң – ауданы бойынша ең ірісі – Қорғалжын
(237,1 мың га) және ең кішісі Барсакелмес қорығы (18,3 мың га). Әрбір қорық
үлкен рекреациялық қызығушылық тудырады.
Ақсу – Жабағылы мемлекеттік қорығы Батыс Тянь – Шаньда орналасқан.
Жалпы қорық ауданы – 77,7 мың га бұл қорық несімен тартымды, 3000 м жоғары
биіктікте қорық көріктілігі – сурет галереясы орналасқан. Мұнда қара
порфиритті таста стилі бойынша әртүрлі тау ешкісі, арқар, марал, ат
үстіндегі аңшы суретерінің көрінісі бейнеленген. Тіпті, тау жануары деп
сипаттауға келмейтін – түйе және тасбақа көріністері бар. Көптеген ғалымдар
оларды біздің эрамызға дейінгі 7 – 5 ғасырларға жатқызады. Мұнда сонымен
қатар 60 түрлі өсімдік, 100 түрлі жәндіктер, моллюскалар, шаянтәрізділер
т.б. жануарлар түрлері таңбасы табылған. Ерекше қызығушылықты 120 млн жыл
бұрын өмір сүрген динозавр сүйектерінің табылуы таң қалдырады. Бұл
кереметтер қорықтың 2 – і Қарабастау және Әулие (жалпы ауданы 220 га)
палеонтологиялық аймағы жайғасқан.
Ақсу – Жабағылы қорығы танымдық және кейбір аймақтарында белсенді
туризм түрін дамытуға мүмкіндік алады.
Барсакелмес қорығы – Арал теңізінің солтүстік бөлігінде, Барсакелмес
шөлді аралында шоғырланған. Арал теңізінің тартылуынан Қызыл Кітапқа енген
құлан, қарақұйрықтар (джейрандар) 2 – 3 жылда қайта оралуы мүмкін. Өйткені
жасанды жолмен Кіші аралды толтырып, балықтар өсіруі келешекте Аралдың
толығымен өз қалпына келуі қорық жұмысын жандандыруы тиіс.
Қорғалжын қорығы – 237,1 мың га территорияны алып жатыр және Ақмола
облысына қарайтын Теңіз – Қорғалжын ойпатында орын тепкен. Бұл аймақ көлді
өлке деп аталады, өйткені шағын ғана сұлу ұсақ көлдер –
Сұлтанкелді, Есей, Жаманкөл т.б. өте көп. Қорғалжын көлінің өзінде
40 аралдар бар.
Теңіз көлі әлемдегі сирек кездесетін солтүстік құстар ұялайтын орын.
Оның ішінде – қызғылт фламинго. Жыл сайын фламинго бірнеше аралдарда
колониялармен мыңдаған ұялар салады. Теңіз – Қорғалжын көлдері – көктем
құстар маусымдық алмасуында үлкен аумақтағы су құстары шоғырланатын орын,
сондықтан Қорғалжын қорығы әлемдік танымдылыққа ие болды. Ол ерекше
қорғалатын батпақты – көлді жайылымдықтар ландшафтысы көрікті жері ретінде
ЮНЕСКО тізіміне кіреді.
Марқакөл қорығы территориясында 5 биіктік белдеулері анық байқалады.
Флорасы емдік қасиетке ие, соның ішінде моралит, алтын, тамыр, т.б.
Жалпы бұл өңірді екінші Швейцария деп атағандықтан, бұндағы көрікті
жерлер туралы жұмыс барысында айтылады. Қорық маңызды аттрактивті сапаға
ие.
Наурызым – 87,7 мың га алып жатыр, оның 39,6 мың га аумағын орман
алады. Қостанай облысындағы Наурызым ауданында шоғырланған. Қорық ормандары
3 аумақтан тұрады. Олар: Наурызым – Қарағай, Терсек борлары және Сыпсың
ағаш ақ қайыңдары. Негізгі көрікті орын – Наурызым – Қарағай боры [5].
Қорық су құстары ұя салатын, ұшып – қонатын жолда орналасқан далалы
көлдер өлкесі. Әр қорықтың өз флорасы мен фаунасы ерекшелігі болады.
Наурызым қорығы халықаралық маңыздылыққа ие болған сулы – батпақты жерлер
қорғауға алынған.
Бұл аталған қорықтар табиғи қалыпты сақталған көрікті жерлер саны
экологиялық туризмді дамытуда жаңа орындармен толықтыралы анық. Аталмаған
қорықтар қаншама, тек бұл табиғи орындар көріктілігін арттыру мақсатында
ештеңенің керегі емес. Тек ұйымдасқан туристік сапарлар болғаны.
Үлкен рекреациялық маңыздылыққа ие – ұлттық табиғи парктер.
Қазақстанда ең бірінші болып 1977 жылы Баянауыл ұлттық паркі ашылған.
Кейіннен Қарқаралы, Бурабай, Алтын Емел ұлттық парктері ашылды. Оның
әрқайсысы бай флора және фауна жайымен керемет ландшафтымен ерекшелінеді.
Алтынемел – Қапшағай су қоймасының солтүстік жағалауында орналасқан.
Парк құрамына Үлкен және Кіші Қалқан, Әнші құм, Ақтау және Қызылтау
қорғандары туристік объект ретінде кіреді.
Іле – Алатау ұлттық паркі – Іле Алатауы солтүстік баурайын қамтиды.
Ұлттық паркте биіктік зоналығы байқалады. Тау және тау – шаңғы туризмі үшін
үлкен қызығушылық танытады.
Шарын табиғи паркі Шарын өзені аңғарында орналасқан. Ол – өзінің
фантастикалық ландшафтысы, фауна және флорасымен ерекшелінетін ерекше
экожүйе. Шарынның орта ағысында Шарын табиғат ескерткіші Ясеневая роща
орналасқан. Бұл әлемдік маңыздылығы бар табиғат паркі.
Қазақстандағы табиғат ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі мемлекеттік
маңыздылығы бар табиғат ескерткіштері ретінде қорғауға алынған. Қазіргі
таңда елімізде 24 табиғи ескерткіштер бар. Олар туризм үшін үлкен
қызығушылық тудырады. Экзотикалық жартастар, мұздықтар, үңгірлер,
сарқырамалар, сирек кездесетін фауна және флора өлкелері қайталанбас
тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Гусинный перелет – аумағы 2 га алып жатқан Павлодардың солтүстік
–батысында орналасқан палеонтологиялық көмбелер. Бұл құмды Ертіс айрығының
ең биік жерінде жер бетінен 68 метр төмен жануарлар сүйектері сақталған.
Онда: антилопа, жираф, бұғылар, страус, тасбақа т.б 12 – 14 млн жыл бұрын
мекен еткен неогендік жануарлар көмілген. Сүйек қазбаларын құрайтын қабат
күші – 3 метр.
Шарын Ясеновая роща ескерткіші Алматы облысының шығысында 4855 га
аумақта орналасқан. Бұл сирек жайылымдық территориясында согдиандық ясень
өседі, мұндай орман массиві ТМД бойынша айырбасы жоқ.
Шынтүрген шыршалары – Іле Алатауы тауында бозгүл шатқалында
орналасқан. Бұл мұздану кезеңіндегі солтүстік тайга қара – қылқанды сирек
аумақ осы күнге дейін сақталып, үлкен ғылыми құндылыққа ие болып отыр.
Жалпы орман жамылғысы – 500 га – ға жуық. Бұл үш ескерткіш Қазақстандағы
ерекше көрікті жерлерге жатады.
Маңғыстау үңгірлері мен Үстірт жотасы. Үстірттің Қазақстан бөлігінде
әктасты – гипс жынысына жататын, 30 карсты үңгірлер бар. Ең ірісі – 100 –
120 метрге дейін жетеді және биік емес кіру және шығар жерлері бар. Жер
асты үңгірлері туризмнің дамуына бастау болады.
Төрткүл үстел тәріздес қыраттар Еуразиядағы материктік мұздану
кезеңінде қалған. Торғай үстіртіндегі ескерткіш. Төрткүл қазақшада –
төрт жағы дегенді білдіреді.
Көкшетау қораттары – керемет әдемі тұщы көлдер мен жоталар тобынан
тұрады. Көрсең көз тоймайтын Үлкен және Кіші Абақты, Шортанды, Бурабай
көлдері. Желдің әсерінен экзотикалық жартастар түзілген. Мысалы:
әрқайсысының атауы бар – ең тартымдылары Оқжетпес, Жұмбақтас, Сфинкс жеке
батыр, бүркіт, түйе, қабырға. т.б.
Қарақия – ТМД территориясындағы ең терең құрғақ сипат, теңіз
деңгейінен 132 м төмен орналасқан. Әрі ағынсыз ойпат ұзындығы – 40 км, ені
– 10 км жетеді. [33]
Баянауылдың экзотикалық жартастары Павлодар облысының оңтүстігінде
граниттік массив түрінде жоғарлайды. Ұзақ желден олардың түрін өзгертіп,
көптеген экзотикалық түрлерге ауысқан. Олардың ішінде ең әйгілісі
Шайтантас жартасы ертедегі персонаждарға ұқсас болған соң қойылған.
Сонымен қатар Тасты бос, Булка, Көгершін т.б. жартастар. Қазақстанның
әртүрлі аудандарында біздің табиғи ескерткіштерімізді таныла – тын керемет
ландшафт түрлері бар.
Қозы-Көрпеш Баян-Сұлу кесенесі. Аягөз өзенінің жағалауында орналасқан
өте қызықты тарихи орындардың бірі-Қозы-Көрпеш Баян-Сұлу мазары (X-XI
ғ.ғ).Бұл халық эпосының батырлар кейпі-бозбала мен бойжеткен арасындағы
мәңгі махаббат символы.
Шығыс– Қазақстан туризм үшін көптеген мүмкіндіктер ұсынады және
жалтыраған тау шыңдарын көруге, сарқырамалардың мұзды ауасын жұтуға, альпі
шалғынының түрлі әуенін тыңдауға, сұлулық еркесі маралдарды көруге
шақырады. Аймақтың фаунасы мен флорасы әртүрлі және бай.Семей аймағы-
қазақтың ұлы ақыны ағартушы Абай Құнанбаевтың атақты жазушы-Мұхтар
Әуезовтың туған жері.
Бірегей көркем жер– Марқакөл көлі. Бұл амақтағы ең үлкен теңіз 1485 м
биіктіктегі терең ойпатта орналасқан көл. Туристер облыс тарихымен, оның
табиғатымен жаяу, ат турларында, әртүрлі қиындықтағы тау өзендері мен
ағуда , тау шаңғы жолында велосипед және мотоцикл саяхаттарында, бүркітпен
аң аулауда, құмар балық аулауда таныса алады .
Марқакөл корықшасы - Шығыс– Қазақстанның табиғатының бірден– бір жері.
Сирек кездесетін әдемілігімен және құндылығымен Марқакөл балықтары– тек
қана облыстың ғана емес республикасының ең қымбаттысы. Көлге 27 өзен құяды,
ал одан ағып шығатыны– көптеген сарқырамалары бар табалдықтырықты өзен
қалжыр.
Көл солтүстігінен Күршім жотасымен (биіктігі 3000 м) шектелетін, ол
оңтүстігінде Азытау жотасымен шектелетін (2385 м) ойпатта орналасқан. Көл
ұзындығы– 38 км, ені– 19 км, тереңдігі– 27 м. Су тұшы, өте жұмсақ,
минерализациясы– 0,1 грамм литріне. Көлдің басты байлығы– ленок байлығы.
салмағы– (3 кг– нан 8 кг–ға дейін). Марқакөл көлі– балықтың осы түрі
мекендейтін Қазақстандағы жалғыз көл. Қорғалатын зонаға көлдің 96 % бар.
Белдеуге кіретін орман алабы көлмен үйлесіп – туризм мен демалысқа өте
ыңғайлы орын.
Таудың әсемді, жартасты кертпеші жапырақты орманмен жабылған.
Шалғынның және өзеннің маңында шетен, сібір шыршасы, аққаин, көктерек,
терек, бұтақ, бұталардан– тобылғы, мойыл, ырғай, итмұрын, таңқұрай, қызыл
және қара қарақат өседі.
Қорықшаның жануарлар әлемі де өте бай және әртүрлі. Орманда қара аю,
түлкі, бұлан, қоян, сілеусін, марал, тиын, құну, бұлғын, елік, тышқан бар.
Құстардан сұңқар, күміс, шағала, құр, тұйғын, үйрек, тауқұдірет, шіл бар.
Қызыл кітапқа енген қар барысы, қызыл қасқыр, ұлар, қара тырна, суқарақұс
кездеседі.
Қорықтың басты міндеті– көркем ландшафтын оның табиғи жағдайында
сақтау; өсімдікт және жануарлар әлемін зерттеу, жануарлар мен өсімдіктің
сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан түрлерін қалпына келтіруге
қолайлы мүмкіншіліктер жасау.
Рахманов бастауы - Табиғи биік таулы ландшафттың әркелкілілек және
әдемігілімен, жануарлар және бал қорағай тайгасы мен тау шалғының өсімдік
әлеміне байлығымен, екпінді өзендерінінде хариустың бар болуымен, шулы және
басқа шапшаң сарқырамаларымен, емдік көздері және басқа да
көрнекіліктерімен Қатан-Қарағай ауданы шығыс Қазақстанның басқа
аудандарының арасында ерекше орынға ие.
Аудан территориясында атақты Рахманов бастауы санаторийі бар. Ол
теңіз деңгейінен 1700 м биіктікте өте көркем биік таулы өлкеде орналасқан.
Бұл жерден Қатын жотасы өтеді.
Бұл жердің су асты суларында емдік радон бар. Радонның қалыптасуы өте
сирек гранит минералының құрамындағы радиоактивті элементтерден таралатын
өніммен байланысты. Термалды сулар әртүрлі қозғалыс мүшесінің ауруларын
омыртқа жүйке жүйесі, тері ауруларын емдеуге қолданылады.
Емдік қайнарды 1763 ж жергілікті шаруа Рахманов ашты. Аң аулау кезінде
жаралы маралдың ізінен түскен ол Арасаңқы өзенінің аңғарына шығады, ол сол
жерде мөлдір, үлкен көлден шаршаған жануарды қуып жетеді. Марал көптеген ақ
көбіршік бөлініп, бу шығып жатқан бұлақтың басында тұрды. Жаралы жануар
күшін тез жинады. Бұлақта Рахмановтың өзі де шашынды.
Көп ұзамай емдік бұлақ туралы қазесет бүкіл Алтай мен Сібірге тарады,
ал бұлақ өзінің алғашқы ашушысы Рахмановтың атымен аталды.
Емдік қасиет тайга және шалғын ароматымен суарылған таза тау ауасында
да бар. Тайга бал қарағай, самырсын, шырша, май қарағайға бай. Аңғарда
қайың, терек, мойыл, өседі. Осы өлкенің жануарлар әлемі де әркелкі. Мұнда
борсық, қасқыр, түлкі, аю, барыс, сілеусін, бөкен, тиін мекендейді. Бұл
орындар маралдың отаны. Олар бағалы жас қаттаған мүйіз береді, одан
пантокрин – сергектік элексирі жасалады .
Қиын Қырыш - біздің жердегі (жалындаған) отты планетамыз. Отты Марс
Даладағы сағым секілді мұнаралар, күмбездер және көп қабатты әртүрлі
палогеннің құмды және батпақты жыныстарынан жасалған қабаттар пайда болады.
Жасыл – сұр және жасыл – қоңыр реңктер ашық сұр– құқыр, сарғылт және ақ
түстермен алмасып отырады, төмен қарай қайтадан жасыл–сұр және
қызыл–қоңырдан қан–қықыл және кірпіш–қызыл түстермен алмасады. Бұл Қиын
Қырыш тауы. Ол сирек ақ таңдақтары бар көлдері бар далалы жазықтан
басталады. Қиын Қырыштың басты байлығы – батпақ пен топырақтың аз қабаты
болып саналады. Қиын Қырыштың жоғары жатқан қабатында ертедегі
омыртқалылардың сүйек қалдықтары бар .
Жарқыраған адырлар - Манрак жотасының етегіндегі Оңтүстік Зайсан
маңының стратиграф – палеонтологиялық табиғат ескерткіштері ашық-қызыл түсі
бойынша осылай аталған. Реңдердің әртүрлігі ашық-қызыл теңбілден және ашық
қызғылт-қоңырдан кірпішті жасыл түрге дейін жарқыраған әсер қалдырады.
1959 ж ең алғаш рет бұл жерден айдаһардың жұмыртқасының қабығы
табылды, ал кейінірек – аса ірі емес динозаврлардың қатты қиратылған сүйек
қалдықтары табылды.
Жарқыраған адырдан шығысқа қарай Сауыр жотасының етегінде перм
жасындағы тақта таста (260 млн жыл бұрын) өсімдік омыртқасыздар ертедегі
теңіз балықтарының қалдықтары табылады.
Жануарлар мен өсімдіктердің қатып қалған қалдықтары бойынша осы өлкенің
эволюциялық дамуы туралы айтуға болады. Бұның бәрі құнды ғылыми материал.
Батыс Алтай мемлекеттік қорығы Шығыс Қазақстанның өсімдік және
жануарлар әлемі әр келкі және өзен аңғарларымен алмасады, альпі шалғыны
биік таулы қарлы шыңдарға жол береді.
Батыс Алтай мемлекеттік қорығы 1992 ж ұйымдастырылды. Оның ауданы 56,3 мың.
га. Қорық Алтайдың Қазақстан бөлігіндегі таулы жоталардың аумақтарында
Линей, Қолыұзын, Көксе, Иванов және Белая, Черная Үлбі және Борсық
өзендерінің бастауында – Тұрғысын өзенінің саласында орналасқан. Ақ Улбі
өзенінің бастауында 14 кіші мұздық бар. Орман шекарасынан жоғары қарай
мұздан жаратылған кіші тау көлдері және саз бар.
Батыс Алтай қорығының климаты шұғыл континенталды. Бұл Қазақстанның
ғана емес, сондай–ақ ТМД-ның азия бөлігінің ең ылғалды жері. Тұрақты қар
жамылғысы қорықта 170 күнге дейін сақталады – қарашадан сәуірге дейін.
Қорықтың өсімдік қабатында 4 белдеу бөлінеді. Жапырақты орман, тау-тайға
орманы, субальпі және альпі шалғыны, биіктаулы тундра.
Жапырақты орман тек бір шектеулі территорияда таратылған және өзен
аңғарына тән. Тау-тайға орманы ағаш өсімдіктер құрамымен әртүрлі: қара
тайға, бал қарағай – самырсын орманы, күнгірт самырсынды орман.
Субальпілік және альпілік орман қорықта 1800 – 2000 м биіктікте жатыр.
Осы белдеулер арасындағы бөлінген шекара байқалмайды. Тау тундра белдеуі
200 м және одан жоғары биіктікті алып жатыр. Тундра әртүрлі өсімдіктің
фрагменттерінен турады. Қорық фаунасы Батыс Алтайдың орта-биік таулы
облысына тән.
Құстардан мұнда әнші бұлбұл, қара лашын, құр, азия тау құдіреті, жүнді
байғыз, барлығы 200 түрлі құстар бар. Сүтқоректілердің 50 түрлі мекендейді:
алтай жер тышқаны, түлкі, аю, бұлғын, құну, ақ тышқан, сібір күзені,
кәмшат, елік, тоқал бұғы, марал, тиін.Батыс Алтай қорығы зерттеушілер үшін
сөзсіз қызығушылық туғызады.
Құланжы мемлекетттік табиғи қорықша ол 1967ж 29 қарашада Самара
қазіргі Көкпекті ауданының аумағында 46000 га ауданды алып орналасқан.
Қорықша территориясы Қызылқұмның құмды аймағын және Зайсан шұңқырының
солтүстік-батысында Құлжұн өзенінің төменгі ағыс аңғарын алып жатыр.
Шығысында Бұқтырма су қоймасының суымен шектелген. Беткей бедері екі түрде.
Бірішісі – аллювиалды – аккумулятивті. Екіншісі – аллювиалды – эрозиялы.
Құлжын жайылмасында үш үлкен емес көл бар – Казнаков, Қамбар-Қарасу, Чайшы.
Қорықшада өсімдіктің 200 түрі өседі. Қорықша сүт қоректелерді қорғалуда
маңызды орын алады .
Төменгі-тұрғысын мемлекеттік табиғи қорықшысы. Ол Тұрғысын,
Бобровка, Бұқтырма өзендерінің арасындағы Зырян ауданының территориясыңда
1978 ж , сәуірде құрылған. Қорықша ауданы –2200 га.
Алакөл табиғи қорықшасы. Алматы және Шығыс Қазақстан обылыстарының
территориясында (Урджар ауданында) 20,0 мың га ауданда 1998 ж 21 сәуірде
құрылды. Қорықша өз бастауын Жоңғар Алатауынан алатын Тентек өзенінің
сағасын қорғау мақсатында және Алакөл көлінің аралдары – Үлкен, Ортаңғы,
Кіші сақтау үшін құрылған.
Алакөл көлінің бірегейлігі оның аралдарындағы шағалалардың ұялары
болуында. Қазақстандағы демалыс- Алакөл көлі. Алакөл көлі-Республиканың
оңтүстік шығысында, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының шекарасында
орналасқан. Көл теңіз деңгейінен 347 м биіктікте орналасқан, су қабатының
ауданы 2650 км, ұзындығы 104км, ені 52 км, орташа тереңдігі 22 м,
максималды тереңдігі 54м. Көлге 15 сала құяды.
Алакөлге көптеген тері ауруларын емдеуге, буын ауруларын, жүйке
жүйесің емдеуге болады. Алакөл ойпаты дымқылдануы аз зонаға жатады және
өкпе ауруларын емдейтін өте темаша климатологиялық орын болып саналады.
Көлдің орталық бөлігінде күш аралдан тұратын архипелаг бар. Осы жерде
1998 ж Алакөл ұлттық табиғи қорығы ұйымдасқан.
Қазақстан бірегей көлі- Алакөл Қазақстанның ішкі сез қоймаларының
көлемі бойынша екіншісі және республикадағы жалғыз терең, ағынсыз көл. Көл
Жоңғар Алатауы және Тарбағатай жоталарының ортасында, Алматы облысының
солтүстік-шығысында орналасқан. Көл айналасында балық аулау және аңшылық
өте қызықты. Көл жағасында бірнеше комфортты демалыс үйлері бар.
Синегор самырсын тоғайы мемлекеттік табиғат ескерткіші. Ол 1968 ж,
екіншісі 1982 ж 17 сәуірде Улан ауданында құрылған. Оның ауданы 137 га.
Синегор самырсын тоғайы табиғат ескерткіші сібір самырсынын сақтау үшін
құрылған. Самырсын тоғайының орман қабаты жабылған ауданы 97 га, ол –
Көктау сілемдерінің Медведка тауының солтүстік баурайында орналасқан.
Деткейде қисық самырсын және көп дінгекті түр бар. Жеке ағаштардың биіктігі
16 метр, ал діңгек диаметрі 24см. Самырсын орманда жануарлардан аюды,
қоянды, түлкіні, борсықты, ақ тиінді кездестіруге болады. Қалба таулы
өлкесіне тән жануарлардың көптеген өкілдері және бүркіт кездеседі .
1.2 Туристік объект ретіндегі Қазақстанның көрікті жерлері
Қазақстанның қай аймағын алсаң да өзіндік артықшылығымен ерекшеленеді.
Дүниенің төрт бұрышындай Қазақстанда қайталанбас табиғаты бұзылмаған
көрікті жерлер санаусыз. Енді оларға тоқталсақ, ең көрікті жер жәннаты –
Жетісудан бастасақ.
Алматыдан Балхаш көліне дейінгі аудан Жетісу немесе жеті өзен елі
деген атпен әйгілі. Бұл еліміздің ең бай және қызықтыларының бірі. Ең үлкен
өзендерінің бірі – Іле Қытайдан бастау алып Балхашқа құйса, қалған 6 өзен
Іле Алатауы тауларынан бастау алады. Алғашқы зерттеушілер бұл жерді Іле
өзенінің бойында болғандықтан Іле Алатауы деп атаған. Бұл өлке қайталанбас
әсемдік, альпі жайылымдықтары және шексіз даласымен әйгілі. Атақты Жоңғар
қақпасы арқылы көне керуен жолы өткен. Жоңғар Алатауы Талдықорған қаласы
маңындағы таулы қырат қазақ – қытай шекарасы арқылы өтеді. Бұл өлке
таңғажайыбы саяхаттаушы бір күн ішінде 5 климаттық зоналар – шөл және
шөлейттен (теңіз деңгейінен 600 м) мәңгілік мұздықтар (4000 – 5000метр)
дейінгі аралықта көре алады.
Іле –Алатауы Тянь – Шань тауының ең солтүстік қыраты. Бұл күшті қарлы
қырат ендік бағытпен батыстан шығысқа қарай 300 км созылған, оның ені – 30
– 40 км. Ең биік шыңдар қыраттың орталық бөліктерінде орналасқан. Мұнда
биіктігі 4500 м жоғары 22 шыңдар бар. Іле – Алатауының ең биік шыңы –
Талғар (4937 м) шыңы. Оған шығу альпинистер үшін атақты. Талғар маңында
басқа да көптеген шыңдар бар. Шыңдардан оңтүстікке қарай массивті
Корженевский (ұзындығы – 11км) және Богатырь 9,5 км мұздықтары тек тік
ұшақпен ғана баруға болады. Осы ауданға Алматы қорығы кіреді. Қорық қарлы
барыс, бұғы, бүркіт, архар, жейран жарды қорғайды. Талғарда құстар мен
басқа да жануарлар коллекциясы табиғи мұражайы орналасқан.
Іле – Алатауы көптеген шатқалдардан тұрады, соның ішінде кең
тармақталғаны – Кіші Алматы шатқалы өзінің көрінісімен әсер қалдырады:
шыршалы орманды Махнатка тауы, трапеция тәріздес Күмбел, Абай шыңы, Тұйықсу
қақпасының алып жартастары бұл өлкені альпинистер үшін қызықтыра түседі
және Үлкен Алматы шатқалдары арасында Көк – Жайлау альпілік жайылымдағы
орын тепкен. Бұл атақты жаяу маршруттардың бірі. Көк – Жайлау жазығынан
(платосынан) Күмбел шыңына қарай бағыттау басталады. Тұйықсу қақпасының
үлкен жартастары Тұйықсу шыңына апарады.
Кіші Алматы мен Батарейка өзендерінің қосылған жерінде әлемдегі ірі
жоғары таулы мұз айдыны – Медеу орналасқан. Медеу – қысқы спорт ойындар
өткізілетін кешен. Мұз айдыны теңіз деңгейінен 1700 м биіктікте аттас
шатқалда орналасқан. Мұнда олимпиадалық мөлшердегі мұз айдыны, жүру үшін
алаңқай, аттракциондар паркі, Премьер – Медеу отелі, жазғы бассейн, т.б.
бар. Бұл қалалықтар мен қала қонақтарының сүйікті орындарының бірі. Мұз
айдыны Алматы қаласынан 16 км жерде 1972 жылы салынған. Жұмсақ климат,
тиімді күн радиациясы деңгейі, төмен қысым, желсіз ауа – райы және мұз –
Медеуді ең күшті әлемдік, ал оның орналасуына қарай ең әдемі айдындардың
біріне санайды. Мұзды өріс ауданы 10500 км2 – конькидегі жылдам жүгіріс,
хоккей, мәнерлеп сырғанау (фигурная катание) сияқты халықаралық жарыстардың
ашылу орны. Мұнда әлемдегі күшті коньки жүгірушілері бекіткен 120 астам
әлемдік рекорд жасалды[17].
Туристердің көңілін келесі бір объект – Кіші Алматы аңғарында қаланы
селден қорғау үшін тұрғызылған плотина аударады. Дәл осы плотина 1973 жылғы
селден сақтады. Дамбыға 830 баспалдақпен шығу керек. Осы жерден Іле Алатауы
тау шыңдарына керемет көрініс ашылады.
Тұйықсудан солтүстікке қарай Шымбұлақ тау – шаңғы курорты орналасқан.
Қаладан 25 км, теңіз деңгейінен 2200 метр биіктікте орын тепкен. Тау –
шаңғы трассалары 3 орындықтар мен 3 буксерлі аспалы жолдармен қызмет етеді.
Олардың көмегімен 20 минутта 3200 метр – Талғар асуында боласың. 1 – ші
биіктік ұзақтығы 1243 метр, көтерілу уақыты 9 минөт, Қиылысу станциясы
(2260 – 2630 метрге дейін), 2 – ші 20 – шы опора станциясы ұзақтығы 978
метр, көтерілу уақыты 7,5 минөт (2630 м – ден 2930 метрге дейін); 3 – ші
станция Талғар асуы 860 метр ұзақтық, уақыты 8 минөт (2930 – 3163 метрге
дейін). Жалпы трасса ұзақтығы 3620 м, биіктік құламасы 1000 м дейін
Сноуборд сүюшілер үшін сноупарк, балаларға баллондарда сырғанау үшін
төбешіктер бар. Туристер үшін 4* отель қызмет етеді.
Үлкен Алматы көлі. Үлкен Алматы өзені биік шатқалда орналасқан. Көл
ойпатта орналасып, жан – жағынан шыңдармен көмкерілген. Көптеген Тянь –
Шань таулы көлдері жер сілкінісі нәтижесінде пайда болған.
Үлкен Алматы көлі – сол көлдердің ірілерінің бірі. Жыл мерзіміне
байланысты көл өзінің түсін өзгертеді. Мұзды су көл ұзындығы – 1,6 км, ені
– 1 км, тереңдігі – 40 метр. Көлден 2 км 2700 м биіктікте көне мұзды
аңғарда Тянь – Шань астрономиялық обсерваториясы деп аталынатын күмбезді
елді – мекен орналасқан. Одан ары 8 км жоғары, 3300 метр биіктікте
Жасылкезең асуында –Космостанция жұмыс істейді. Төменде Алма – Арасан
шатқалы жалғасады. Ол өзінің жылы термалды – родонды бұлақтарымен әйгілі
және әсем табиғаты мен таза ауасымен тартады. Келесі сипатталатын объект –
Түрген шатқалы. Іле – Алатауы ұлттық паркінде әдемі табиғат бөлігі – Түрген
шатқалы (Алматыдан 40 км) бар. Шатқалда ыстық бұлақтар, форель шаруашылығы,
сарқырама және көптеген ормандар бар. Шатқал 44 км тереңдей Асу жотасына
енеді. Осы жота арқылы Еуропадан Қытай мен Үндістанға керуендер өткен. Кең
аңғар 60 км шығысқа қарай созылады. Түрген шатқалы сарқырамалармен әйгілі,
олар жетіге жуық: 30 метрлік Медвежий сарқырамасы, күшті ағымды Бозкөл
сарқырамасы және т.б. Шатқал өзінің Шың – Түрген шыршаларымен әйгілі.
Шатқалдағы ең атақты орын егерлік станция – Ботан. Сонымен қатар
Синегорье, Тау – Түрген , демалыс үйлері орналасқан.
Басқа бір Есік шатқалында Есік көлі (1760 метр). 1963 жылы болған
селді ағымнан плотина бұзылып, көл басып кеткен. Бүгінгі күні көл қайта
қалпына келтіріліп, қалалықтар арасында демалыс күнгі саяхаттау орнына
айналды.
Іле өзені – Жетісудағы ең ірі өзен. Оның ұзындығы – 1439 км. Іле өзені
Қазақстан жерінде Қапшағай жасанды суқоймасы арқылы Балхашқа құяды.
Қапшағайды теңіз деп атайды. Оның ені – 22 км, тереңдігі – 45 метр, ауданы
1847 км2. Оның маңы жағалауында санатория, пансионаттар, жағажайлар
орналасқан. Қалада үлкен аквапарк бар. Суқойманың шығыс жағалауында Алтын
– Емел ұлттық паркі орын тепкен. Парктегі басты байлық Тамғалы –Тас
шатқалындағы тастар көріністері. Бұл Тастағы суреттер – Будда көрінісі.
Қара құпиялы жартастарда көптеген петроглифтер – буддистен қолжазбалары
түсіп, олардың мәні әлі шешілмеген. Онда 1000 жуық әртүрлі жартас
қолжазбалары бар. Будда суреті т.б. Қасиетті тексте санкритте Лотос
гүліндегі қарлы маржан деген мағына түсіндірілген. Қолжазбалар мен
суреттерді тарихшылар 17 ғасырға жатқызады. Жалпы Алтын – Емел паркі Іле
өзенінен 90 км 2 созылды. Бұл құпиялы, керемет өлке көне, бай тарихы мен
қайталанбас табиғатымен ерекшеленеді. Парктегі тағы бір объект – сақ
мәдениетінің ескерткіштері – Бес – Шатыр қорғандарын Қазақстанда б.з.д 1
мың жылдықта тұрған ерте сақтардың діни Меккесі деп атайды. Бес – Шатыр 31
қорғаннан тұрады. Жетісі пирамидасы деп аталынатын ең үлкен қорған
диаметрі 105 м, биіктігі 17 м. Бұл қорғандар ағашты жатар жерін Тянь – Шань
шыршасы бұтағынан жасаған, сондықтан 2 мың жыл бойы жақсы сақталған. Бес –
Шатыр қорғандарының ерекшелігі – жерасты катакомбаларының бірі жатар орынға
апарады.
Үш объект – Ақтау таулы қыраттары – өткен жер шары мұражайы. Бұл
табиғат мүсіндері көне көл орнында қалған барлық түске боялған көрікті
орын. Ол Ақтаудан басталып Қызылтауларға айналады. Таулар жасы – 400 млн
жыл, ұзақтығы – 30 км, тереңдігі – 1,5 км. Мұнда қарақұйрық, тауешкі,
сайғақ, қасқыр, түлкілер кездеседі. Ең соңғы объект – ерекше табиғат
жұмбағы – Әнші құм. Іле өзенінің оңтүстік жағалауындағы бұл құм құрғақ
ауа – райында орган әуеніне ұқсайтын дыбыс шығарады. Оның шуы мен дірілі
ұмытылмас әсер қалдырады. Құрғақ құмдар қозғалысынан пайда болған дірілдер
құрғақ ауамен оларды электрлі вибрация тудырады. Резонанс қолайлы жағдайы
үлкен толқынды дыбыс тудырып, тығыз топырақ қабатына әсер ете бархан
діріліне келтіреді. Бұл дыбыс бірнеше арақашықтықа естіледі, бірақ ылғалды
күндері бархан әндетпейді.
Кварциттен тұратын Үлкен және Кіші қалқан құмды таулары биіктігі –
120 м және 4 км созылып жатыр. Алтын – Емел ұлттық паркінде айта берсек,
әрі жері объект. Тіпті Мыңбұлақ кардонында 300 жыл өмір сүрген алып ағашты
да алуға болады.
Бүгінгі күні Алматы қаласы сыртына демалу сәнге айналды. Әсіресе
демалыс күндері демалушылар – Шарын жарқабағына барады.
Шарын жарқабағы – экзотикалық көрікті жерлердің бірі. Рельефтің желден
және су шаюдан пайда болған формалары Қорғандар аңғары, Шайтандар
шатқалы мүсіндерімен ерекшеленеді.
Шарын – Шарын өзені бойымен солтүстік – шығыстан оңтүстік – батысқа
154 км созылып жатыр. Бұл аймақтың рельефі әртүрлі. Жарқабақтың бағаналары,
баурай, жыралары 150 – 300 м жетеді. Жарқабақ түсі Америкадағы Үлкен
жарқабақтарға қарағанда ашық – қызғылт. Шарында жер шарында сирек
кездесетін, мұздану кезеңінен өткен ясень кездеседі. Сирек кездесетін
согдиандық түрі 25 млн жыл бұрын жер бетінде кең таралған, ал қазір
қорғалатын аумақ. Негізінен демалушылар Қорғандар аңғары, Темірлік т.б
атаумен қалған жерлеріне барады.
Солтүстік Тянь – Шань тауындағы інжу – маржаны деп аталынатын – Көлсай
көлдері. Жоғары тауда орналасқан қайыңдар арасындағы 3 көл Күнгей Алатауы
қыраты беткейінде жайғасқан. Бұл лагерь, жаяу сапарлар, ат пен тау –
велоспорты саяхаттары үшін керемет орын.
Бірінші көл 1818 метр биіктікте 1 км созылған. Жолдар салынған.
Қолайлы қонақ үйлер, кемпингтер бар. Орта Көлсай көлі (2252 метр) – 1–ші
көлден 5 км жоғарыда орналасқан ары 4 км орын тепкен.
Көп саяхатшыларға әлі таныс емес – Қайыңды көлі теңіз деңгейінен 2000
м биіктікте керемет қылқанды орман арасында орналасқан. Бұл 100 жылға жуық
бұрын үлкен массадағы әктас нәтижесінде пайда болған. Оның үгінділері
шатқалды бөгеп дамбыға айналдырған. Көл ұзындығы 400 м, тереңдігі 30 м. Су
басып кеткен құрғақ шыршалар бұталары су бетіне шығып тұрады.
Жетісуда 50 жуық жартас бетінде түсірілген көріністер ескерткіштері
бар. Олардың көп бөлігі қола дәуіріне жатады. Көне суреттердің қасында
археологиялық ескерткіштер, ауылдар, қабірлер т.б. орналасқан.
1950 ж аяғында Тамғалы қонысында көне сурет галереясын көрсететін
қасиетті жартас суреттері табылған. Онда тарихтың 20 ғасырлық сыры жатыр.
Қала ерте номад, түрік кезеңдеріне жататын 4000 суреттер табылған.
Суреттерде үй жануарлары, сайғақ, арқар, күн құдайлары, аңшылық, діни
көріністер, құрбандыққа шалу сияқты көріністер бейнеленген. Тамғалы
петроглифтер галереясы әлемдік маңыздылыққа ие қазына және ЮНЕСКО фонды
қорғауына алынған. Тамғалы сөзін қазақшаға аударғанда тайпалық белгімен
таңба басқан деген ұғымды білдіреді.
Көшпелі және отырықшы өркениеттің қосылған жерінде Сырдария даласында
әлемнің көне қалалары өмір сүрді. Ғасырлар бойы осы жерде Қытайдан бастау
алған, Таяу Шығыс пен Еуропаға апарған керуен жолдары – Тараз, Отырар,
Испиджаб (Сайрам), Ясы қалалары Ұлы Жібек жолы бойындағы негізгі орталықтар
болған. Жібек жолы сауда торабы б.з.д 3 ғ – да пайда болып, б.з.д 17
ғасырда өз қызметін атқарған. 1700 км жол бөлігі Қазақстан территориясын
алып жатыр.
Түркістан (Ясы) қаласы Дешті – Қыпшақ аймағының түркі халықтары діни –
саяси орталығы және көне қазақ хандары астанасы болған. Қожа Ахмет Яссауи –
түркі халықтарының діни оқытушысы болған. 14 ғасыр Шейх қабірі үстінен
атақты Әмір Темір керемет Ханока (суфшілік сарай) салады. Осы ханока
маңында 15 – 16 ғ.ғ қазақ хандары тақ – орны қалыптасты.
Қожа Ахмет Яссауи мазары – орта ғасырлық қайталанбас қолөнер туындысы.
Бұл керемет 30 түрлі бөлмелер мен залдардан тұратын сарайлар мен мешіттер
кешені. Бас күмбез сыртқы диаметрі – 40 м астам, қоршауы – 130 м, минарет
биіктігі – 12 м. Таң қаларлық декор, қабырғалар ою – өрнегі мозайкадан
түрлі – түсті металика. Архитектуралық – археологиялық кешенге Түркістан
мен Күлтөбе қалашығы, некрополь, мазарлар (15 – 14 ғ.ғ), Жұма мешіті
(19ғ.), Үлкен Қылует – жерасты мешіті (12ғ), шілдехана (14ғ), монша (17 –
19ғ), үлкен қақпасымен (18 – 19 ғ.ғ) цитадельдің бекініс қабырғалары (19ғ)
кіреді.
Бүгінгі күні Түркістанға – 1500 жыл. Жай күндері 100 – 250 адамдарға
дейін сапар шексе, діни мейрамдарда күніне 1000 адам келеді.
Халық нанымы бойынша, Түркістан жолында ең бірінші Қожа Ахмет Яссауи
оқытушысы болған, 12 ғасыр өмір сүрген Арыстан – Баб мазарына кірген дұрыс.
Көне Отырар қаласы (б.з.д 4 ғ) – ірі сауда орталығы болған. Ол өзінің
монша сарайы және кітапханасымен әйгілі. Бұл қалада орта ғасырлық ойшыл Әл
– Фараби өмір сүрген. 13 ғасыр аяғында Моңғол әскерлері қаланы жермен
жексен қылды.
Күшті Сауран бекінісі (10 – 18 ғ.ғ) ерекше су жабдықталуымен әйгілі.
Су және тұрмыстық заттармен қамтамасыз етілген қала жаудан бірнеше ай бойы
қорғалған. Бұл керемет су құбыры туралы көптеген зерттеушілер әлі
таңдануда.
Түркістаннан қашықта биіктеу далада көріпкел Домалақ – ана құрметіне
Домалақ ана мазары бой көтерген. 1998 жылы ескі мазар орнына ақ мәрмәрдан
мемориалдық кешен тұрғызылды. Мұнда 2 қасиетті тас бар. Олардың
қасиеттілігі жүрегі таза адамдар ғана 2 тас арасынан өте алады екен.
Тараз қаласы – Көпестер қаласына 2000 жылдан астам. Қаланың
гүлденген уақыты Қарахан мемлекетінің астанасы болған 10 – 12 ғ.ғ. келеді.
Қарахан және Дәуітбек мазарлары, басылар қорғандары, көптеген көне қабірлер
жетерлік. Қазіргі Тараз маңайында әлемдік қолөнер туындылары тізіміне
ЮНЕСКО – ға кірген көне архитектуралық Бабаджа – Қатын және Айша – Бибі
мазарлары сақталған.
Көне жолдар қиылысында Шашадан (Ташкент) Шымкентке қарай ірі, халық
тығыз орналасқан Сайрам (Испиджаб) – 6 – 18 ғ.ғ қаласы бой көтерген. Қытай
жолсілтеулеріне Сайрам Ақ өзендегі қала атауымен аталған. Сайрам
ерекшелігі қасиетті мазарлар мен жерасты сарайларының көптігі.
Талас Алатауы бөктерінде тағы бір керемет бар. Көне нанымдарға сәйкес
әлемдік су басу кезінде Қазығұрт тауында ноя түнеген екен. Дәл осы тауда,
әлі күнге дейін топан су болғанның дәлелі Нұқ – Пайғамбардың кемесі тұр.
Сондықтан да қасиетті орын деп саналады. Тағы бір қызығы дәл осы жерден жыл
басы – Наурыз басталады екен.
Жоғарыда аталған қалалар бастауы Қытайдан басталған Еуропаға дейінгі
аралықты байланыстырып жатқан Ұлы Жібек жолы қалалары. Жібек жолы –сауда
торабы ретінде б.з.д 3 ғасырда пайда болып, 17 ғ өмір сүрген. Қазақстан
территориясымен 1700 км жол созылып жатыр. Бүгінгі күні бұл Оңтүстік
Қазақстанның Алтын діңгегі.
Солтүстікте Батыс – Сібір ойпатынан оңтүстікте Балхаш – Алакөл
ойпатына дейін, шығыста Алтай, Сауыр, Тарбағатай сілемдерінен батыста
Торғай аңғарына дейінгі аралықты қазақ халқы Сарыарқа деп атайды. Еуразия
құрлығының орталығының орналасқан алып 2000 км2 созылып жатқан шексіз дала.
Сарыарқа даласында әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі – Балхаш (18 мың
км2 жуық) көлі. Қазақтар оны Ақ теңіз деп атаған. Жартылай тұщы, жартылай
ащы көл жағалауында керемет климаттық жағдайда космонавтар үшін
реабилитациялық орталық орналасқан. Бұл аймақта әлемдегі бірінші Байқоңыр
ғарыш айлағы бар. Байқоңыр XX ғасырдың керемет техникалық жетістігі. Мұнда
космос кемелері, старт алаңы, космонавтар тарихы мұражайына арнайы турлар
ұйымдастырады.
Орталық Қазақстанда кейбір археологиялық, этнографиялық орындар
сақталған. Соның бірі – Ұлытау. Бұл табиғат қасиетті жерінде үш жүздің
орталық мемлекет құрылуы бекітілген. Оған дәлел – Таңбалытас. Онда мыңдаған
тайпалар таңбасы қойылған. Аспан астындағы тарихи мұражайда көптеген мазар,
үңгірлер бар. Ұлытаудың ең биік жері – 1134 метр.
Көптеген курорт, емдеу орындары, емдік батпақтар, минералды сулармен
Көкшетау және Бурабай Ұлттық табиғи парктері әйгілі. Көкшетау қайыңды
ормандарында 80 астам көл бар. Ең терең көл – Щучье Жеке – Батыр қыраты
етегінде орналасқан. Көкшетау орманды баурайында Оқ – Жетпес жартасы бой
көтереді және оның ең қиыр басы жатқан пілге ұқсайды. Дәл осы бөктерден
көгілдір шығанақ – Бурабай көлінің ортасында Жұмбақтас жартасы көз тартады.
Оның биіктігі 18 метр. Дәл осы өлкедей біздің елде наным – сеніммен аңызға
бай өлке жоқ шығар, өйткені аттап басқан жерінің өзінше бір оқиға. Шомылу
кезеңі шілдеден басталады. Зеренді табиғи оазисі – демалыс пен шытырман
оқиғалы туризм үшін керемет орын.
Батыс Қазақстанда Каспий теңізі бассейнде Еуропа мен Азия қиылысады.
Қарақия ойпаты теңіз деңгейінен 132 метр төменде орналасқан және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz