Педагогикалық шеберліктің құрылымы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне педагогикалық
шеберліктің тигізетін әсерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..10
1.1 Педагогикалық шеберлік психологиялық-педагогикалық проблема
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Қазіргі білім жүйесі жағдайындағы мұғалім мен оқушының өзара қарым-
қатынасы және оның педагогикалық шеберлік тәуелділігі ... ... ... ... 22
2 Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне педагогикалық
шеберліктің тигізетін әсерін зерттеу жұмысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.1 Мұғалім мен оқушының тығыз байланысқа түсуін тиімді жетілдіру
бойынша жүргізілген тәжірибелік зерттеу жұмысының
сипаттамасы ... ... ..49
2.2 Зерттеу жұмысының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...70
Қосымша (лар)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...73
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі жеделдету, демократияландыру
жағдайында Қазақстан Республикасында басты міндеттердің бірі - ұлттық
ерекшеліктерді еске алып, жастарга терең білім мен тәрбие беру ісін одан
әрі дамыту және жетілдіру. "Қазақ мектептері - қазақтарға білім берудің
басты құралы ... біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы
мектептерде. Сондықтан мектептерде жақсы білім беретін болсын ... Ғылыммен
қаруланған, әр нәрсеге дұрыс көзқарасы бар адамдар қазақ арасында көбейіп,
бүкіл халыққа әсер ете алады. (Ы. Алтынсарин ). Еліміздің еркіндік алуы,
тіл аясының кеңеюі, қазақ мектептері санының көбеюі бүгінгі талапқа сай
кадрларын әзірлеу, жас педагогтарға өзіндік бағыт, бағдары бар түйінді
ойларды жинақтап жеткізу қажеттігін туындатып отыр. Сол себептен де қазіргі
заман мектебі жоғары деңгейде маманданған кәсіпқой мұғалімді күтуде. Бүкіл
әлем бұл күнде тәлім-тәрбие қызметіне ең білгір, ең талантты, өте
жауапкершіл педагог - мамандардың кажеттігін мойындап отыр. Себебі адам
тағдырында мектептік кезеңі аса маңызды. Балалардың өмірлік бастауында
жетесіз педагог тұрса, одан келер шығынды өлшеп болмайды. Сондықтан да
педагог білікті маман, өз ісінің шебері болуы керек. Яғни педагог шебер
болу үшін: өзінің мүмкіндіктерін жаңа формация мұғалімі ретінде объективті
бағалай алуы керек, кәсіби мамандығына қажетті қабілеттерді меңгеруі тиіс,
жалпы мәдениетті, интеллектуалды іс-әрекетті, мінез-құлық, қарым-қатынас
мәдениетін меңгеруі тиіс, өтіп жатқан интеграциялық процестерге, әлемдік
білім беру кеңістігі қарқынына бағыттала алуы тиіс.
Педагог әрқашанда өзін қоғам талабына сай үздіксіз тәрбиелеп
отыратын, адамдармен, әсіресе, оқушылармен қарым-қатынасқа тез түсе
білетін, ұйымдастырушылық қабілеті бар, өз пәнін жетік білетін әрі
уағыздаушы, таланты мен тәжірибесі тоғысқан, өзінің қоғамындағы саяси
өмірге белсенді араласып, өз елі жеріне деген сүйіспеншілігі негізінде
оқушыларға үлгі болуы керек.
Ұстаздың шеберлігі - талантты қажет ететін ерекше бір өнер емес, бірақ,
ол басқа да мамандарды шеберлікке үйретуде қажет болатын мамандық. Жас
ұрпақ тәрбиесіне бүкіл ғұмыры мен қайратын және бойындағы асыл сезімдерін
бағыттаған мұғалімдерді айтуға болады.
Елбасымыз Нұрсылтан Назарбаев "Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер
бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол
деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелер міндет ауыр" деген болатын.
Қазіргі заман Мұғалімінен тек өз пәнінің терең білгірі болуы емес, тарихи
танымдық, педагогикалық-психологикалық сауаттылық, саяси экономикалық
білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол заман талабына сай
білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен
тәрбие ісіне еніп, оқытудың қазіргі жаңа технологиясын шебер терең
меңгерген
болғанда ғана білігі мен білімі жоғары, жетекші тұлға ретінде ұлағатты
саналады деп ойлаймын.
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір адамға сапалы және
терең білімнің, іскерліктің болуын қамтиды. Шебер ұстаз дегенді шығармашыл
ұстаз деп те атар едім. Шығармашыл ұстаз күнделікті әрбір сабағын
түрлендіріп өткізуге тырысады. Оқушының білімін көтерудің ең басты шарты-
оның пәнге деген қызығушылығын арттыру. Пәнге деген қызығушылығы болса
ғана, бала оған көңіл қойып тыңдап, тереңдете оқып үйрене бастайды. Пәнге
қызыққан оқушының білім сапасының жоғары болатыны белгілі. Шебер мұғалім
үнемі оқушының ойлау белсенділігін арттырып, білімге қызығушылығын
тудырғанда ғана ұстаз мақсатына жетеді.
Сабақты тартымды, қызықты етіп өткізу - мұғалімнің шеберлігі,
білімділігі, таланты. Егер, мұғалім сабақта бір тақырыпты оқытуда
оқушыларды ойландыруға, ізденуге, тәжірибе жасап, істеген жұмысын
қорытындылай білуге, сөйлеу мәдениетін дамытуға, ғылыми тілде сөйлей білуге
назар аударса, келесі бір сабақтың тұрмыс, салт- сана көрінісіне, кәзіргі
жеткіншек жете білмейтін ұғым- түсінігін бүгінгі өмір салтына жинастыра
көңіл аударса, сол арқылы танымдық мақсат қояды. Сөйте отырып, ұлттық
дәстүрді қадірлей білуге, адамгершілікке, ізгіліктілікке, ұлттық тәлім-
тәбие беруге назар аударылады. Сабақ үрдісінде оқушылар өзіне- өзі баға
беруге, әлсіз жақтарын сын көзбен қарауға өзінің жетістігін жете білуге,
өзбетімен іздене білуге дағдылары қалыптасады. Оқушылар арасында
ынтымақтастық, сенім ахуалы қалыптасып, өзара сыйластық орнайды. Міне,
осыларды педагогикалық шеберлікті аша түсудің тағы бір қыры деп есептеймін.
Мұғалімге қойылатын талап – жауапкершілік, жүктелген үлкен міндет,
абыройлы істің сан қырлылығы одан жан – жақты терең біліктілікті, аса
педагогикалық шеберлікті, өте нәзік психологиялық қабілеттілікті талап
етеді.
Бұдан нені байқауға болады? Мұғалімнен жан – жақты терең білім-
біліктілікті, сегіз қырлы, бір сырлылықты талап етіп тұрған жоқ па?
Мұғалімнің бір ғана сыры – оның мамандығы. Бұл дүниеде теңдесі жоқ
мамандық тек мұғалімге ғана лайық. Сондықтан ұстаз адам – кәсіби
мамандығына құштар, оны жан – тәнімен сүйетін, барлық өмірін соған арнауы
тиіс. Олай болса мұғалім еңбегінің сан қырлылығы осыдан өрбиді. Мұғалім
адамның өз пәнін терең меңгеруі оның ең алғашқы қыры, кәсіби шеберлілігін
үздіксіз ұштай, шыңдай түсуі екінші қыры болмақ.
Үшінші қыры – мұғалімнің тілді меңгеруі – тіл шеберлігі. Сөзді жетесіне
жеткізе сөйлей білудің өзі – өнер. Себебі, тіл – тәрбие құралы.
Төртінші қыры – байқағыштық сезімі – көрегендігі.
Бесінші қыры – әр жүректі білім шұғыласымен нұрландырудың ең тиімді, ең
төте жолын таба білетін жасампаздығы.
Алтыншы қыры – жан – жақты дарындылығы.
Жетінші қыры – үздіксіз, тынымсыз ізденімпаздығы. Сегізінші қыры – үлгі-
өнегесі, мұғалім мәдениеті немесе педагогикалық әдеп – этикасы деуге болар
еді. Себебі, мұғалімнің келбеті – сыртқы мәдениеті, қарым-қатынасы, өзін-
өзі басқаруы, бақылауы, сөйлеу мәдениеті, үздіксіз жаңарып, өзгеріп, үнемі
жаңа сипатқа ие болып отыруы мұғалімдік мамандықтың ең басты этикалық
сапалық белгісі.
Мұғалім – Ұстаз тұлғасы, оның іс-әрекетінің сан – қырлылығынан ұстаз
беделі деген ұғым туындайды. Мұғалімнің беделді болуының алғы шарттары:
бірінші: балаға үлгілі болуы, және үлгі көрсетуші болуы керек.
Шебер педагог көзі қарақты, құлағы сергек, көкірегі ояу, білім беру
саласында атқарылып жатқан игі істердің куәсі болуы керек. Сонымен бірге
жаныңды шуаққа бөлеп, үлкен үмітке жетелеуші- білім беру саласы мұғалімдік
мамандықтың сыры мен қырын шебер меңгерген, сол кәсіптің ыстығы мен суығын
өзі де басынан кешірген адам нағыз ұстаздар, шынайы бапкерлер осындай
қасиеті бар жандардан шығады. Сыпайы әдебімен, тұнық мінезімен, терең
білімділігімен көпке жақын адам.
Мұғалім шеберлігі – бұл өте жоғары білімді сапалар жиынтығы, әрі ұдайы
жетіліп отыратын тәрбиелеу мен оқыту өнері. Жеке тұлға мәдениеті, білім мен
өрісті дүниетаным, педагогикалық техника мен озат тәжірибе, осы
педагогикалық шеберліктің негізі деп ойлаймыз. Қазіргі заман мұғалімнің
тұлғалық белгісі – ой өрісінің кеңдігі мен оның ауқымды дүниетанымы. Заман
ағымымен теңдей қадам басамын деген әрбір адам өте көп ақпараттан хабардар
болуы қажет. Қазіргі заман оқу әдістерін жеке меңгеру де осы шеберліктің
бір қыры. Енді бір қыры – шәкіртпен қарым – қатынастың, шәкірттің іс-
әрекетін қуаттау немесе тежеу болып табылады. Ұстаз өмір бойы бала
тәрбиесіне ықпал етумен яғни дәлелдеп сендіру, шәкірттің қызығушылығын
дамыту, талап ете білу. Осы ықпал түрлерін іске асыруда ұстаз нағыз шебер
болуы керек.
Педагогикалық шеберліктің қалыптасу мәселесі, оның мұғалім мен оқушы
арасындағы қарым-қатынастағы рөлі жайында педагогика мен психология
саласында Ю.П.Азаров, Ю.К. Бабанский, Н.В.Кузьмин, С.Д.Смирнов,
В.А.Сластенин , Н.Д.Хмель, Шкутин Л.А, Н.В.Александров жұмыстары, Н.В.
Кухарев, А.В.Мудрик, А.В.Петровский, В.И.Слуцкий, П.И.Пидкасистый,
Л.И.Рувинский, А.А.Гин, А.П.Чернявская, А.А.Калюжний, Н.В.Мирза,
Т.П.Смолькина және басқа да ғалымдардың еңбектерінде педагогикалық
шеберлікті жетілдірудің жолдары ашылып, зерттелді. Жаңашыл-ұстаздардың
Ш.А.Амонашвили, В.Ф.Шаталов, Ю.П.Фокин, Е.Н.Ильин, С.Н.Лысенковая және де
басқалардың үлкен жаттығу тәжiрибесi мұғалім–тәрбиеленуші жүйесінде
қарым-қатынастың тиімді болуына жоғарғы педагогикалық шеберлік әсер
ететіндігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Оқушылармен қарым-қатынасқа түсудегі педагогикалық шеберліктің өзектілігі
және осы қарым-қатынасқа мұғалімнің дайындығының жеткіліксіздігіне біздің
зерттеуіміздің тақырыбы Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа
тусуіне педагогикалық шеберліктің тигізетін әсері себепші болды.
Зерттеудің обьектісі: Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне
педагогикалық шеберліктің тигізетін әсері.
Зерттеудің пәні: жалпы орта білім беретін мектептің оқу-тәрбиелік
процесі.
Зерттеудің мақсаты: мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне
педагогикалық шеберліктің тигізетін әсерін зерттеу.
Зерттеудің болжамы : егер мұғалімдерге педагогикалық шеберлік туралы
теориялық және практикалық бiлiмдерді меңгеру жағдайы туғызылса, және
кәсiби қызметтерде оларды қолдана алатын болса, онда оқу-тәрбиелiк
процесінің барлық кезеңдерiнде тәрбиеленушiлермен олардың қарым-қатынасқа
түсу тиiмдiлiгі жоғарлайды.
Зерттеудің міндеттері:
Теориялық деректерді талдау және педагогикалық шеберлік,
педагогикалық қарым-қатынас ұғымдарының мәнін анықтау.
Ұстаздың тәрбиеленушiлермен қарым-қатынасы тиiмдi болуы үшiн, оның
қажеттi шарттарын анықтау.
Тиімді қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін педагогикалық шеберліктің
жоғарлату әдістерін талдау.
Зерттеудің әдістері: ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді
теориялық тұрғыдан талдау, педагогикалық тәжірибені зерттеу және жинақтау,
бақылау, тест жүргізу, әңгімелесу.
Жұмыстың құрылымы тақырыппен, зерттеу объектісі мен пәнімен, мақсаты
мен міндеттерімен, ғылыми болжаммен қамтылған.
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне педагогикалық
шеберліктің тигізетін әсерінің теориялық негіздері
1.1 Педагогикалық шеберлік психологиялық-педагогикалық проблема
ретінде
Ұстаздың шеберлігі - талантты қажет ететін ерекше бір өнер емес, бірақ,
ол басқа да мамандарды шеберлікке үйретуде қажет болатын мамандық. Жас
ұрпақ тәрбиесіне бүкіл ғұмыры мен қажыр-қайратын және бойындағы асыл
сезімдерін бағыттаған мұғалімдерді айтуға болады.
Ұлы ғұлама Әл- Фараби: "Ұстаз ... жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін
жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің барлығын жадында
жақсы сақтайтын, бұлардың ешнәрсесін ұмытпайтын ... алғыр да аңғарымпаз
ақыл иесі ..., меніңше шешен, өнер-білімге құштар қанағатшыл жаны асқақ
және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ ...,
жұрттың бәріне ... жақсылық пен ізеттілік көрсетіп ... қорқыныш пен жасқану
дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек" дейді.
А.С.Макаренко былай деген болатын: "Тәрбиешінің шеберлігі ол бір ерекше
өнер емес. Ол мамандық. Мамандық болѓанда да дәрігерді өз мамандығына,
музыканттарды өз мамандығына үйреткен сияқты мұғалімді де өз мамандығына
үйрету" деп, атап көрсеткен болатын.
Мұғалімнің шеберлігі екі жағынан бірдей танылады: бірінші жағы, баланы
қалай, қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу, екінші жағы, оқытып-
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оны қолдана білу.
Тәжірибеде осы талаптарға сай мұғалімдер шеберлігі қалыптасып жетіледі. Бұл
жөнінде біз өзімізге белгілі болъгп келе жатқан көптен таныс, даңқты
педагогиканың іс-тәжірибесін оқьш үйрену арқьлы педагогикалық шеберліктерді
танып-біліп, олардың іс-тәжірибелерін жаңа жаѓдайда жаңа форма-әдістермен
жандандыра отырып, өз ісімізде басшылыққа алуға тиіспіз. Сонда ѓана
өзіміздің педагогикалық шеберлігімізді жетілдіріп, шыңдай түсеміз.
Мысалы, А.С.Макаренконың, М.Горький атындағы, Э.Дзержинский атындағы
балалар колониясындағы атқарған педагогикалық шеберлігі "Ұстаздық дастан",
"Мұнара үстіндегі тулар" атты еңбектерінде айқын суреттелінген.
Қазақстанда педагогикалық іс-әрекеттің шеберлері Макаренконың
педагогикалық шеберлігін қайталаушы Семей облысы "Көкпенті" балалар үйінің
директоры Жақия Шайжүнісов, Алматы қаласындағы қиын балалар үйінің
директоры - Архимед Мыңбаевтың іс-әрекеттері нағыз шеберліктің үлгісі
болады.Қазір жаңашыл деп атап жүрген бір топ педагогтардың: И.Ф.Шаталов,
И.Е.Ильина, Ш.А.Аманашвили, Т.И.Гончарова С.Н.Лысенкова т.б. педагогтардың
іс-әрекеттерінен нақты педагогикалық -шеберлікті байқаймыз. Еліміздің
болашағы бүгінгі мектеп қабырғасындағы ұрпақ екені даусыз. Ертең ел
тізгініне ие болар жеткіншектеріміздің ғаламдық өркениеттен қалып қоймай,
білімді, тәрбиелі, жан- жақты болып қалыптасуының қамтамасыз етілуі -
мемлекеттік маңызы бар іс. Бүгінгі таңда білім саласында түбегейлі
өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістерді жүзеге асыру, әсіресе,
ұстаздарымыздың біліміне, кәсіби шеберлігіне көп байланысты.
Парасаттылықты, адалдықты шәкірттерінің бойларына жас кезінен ұялататын
ұстаздар десек, қателеспес едік. Сондықтан да ұстаз еңбегіне еш баға жетпек
емес.
"Ұстаз дегеннің өзі - биік атауға тең. "Болмасаң да ұқсап бақ, бір
ғалымды көрсеңіз!"- деп ұлы данышпан Абай айтып кеткендей, және де ұстаздың
өзі- адам құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы, қазір
жаңалықтар легімен енген соны технология, технологиялық дәуір. осыған орай
қазіргі кезеңнің талабына сай өскелең ұрпақты білімді, мәдениетті, ұшқыр
ойлы, халқының салт-дәстүрін дәстүрлей білетін, туған Отанын, жан- тәнімен
сүйетін азамат дәрежесіне тәрбиелеу және осыған жетелеудің өзі
педагогикалық шеберлік демекпін.
Абай атамыздың: Ақырын жүріп анық бас, Еңбегін кетпес далаға. Ұстаздық
еткен жалықпас, Үйретуден балаға - деп айтқанындай, мұғалім үшін кәсіби
шеберлікке жету, өз мамандығының данышпаны болу бір күнде пайда болатын
дүние еместігін біз жақсы түсінеміз және өмір бойы ізденішулікті,
зерттеушілікті талап ететін мамандық екенін анық аңғарғанда ғана толық
нәтижеге жетуге болады. Мұғалімнің әрбір сөзі мен ісі, қимылы, киімі, аяқ
алысы, жүрісі, көзқарасы психологиялық және ізгілік тұрғысынан шәкірт
жүрегінен үлкен орын алады. Әрбір ұстаз үшін оқу – тәрбие процесін
ұйымдастыруда мол білімділікті, ақылдылықты, дұрыс іскерліктер мен
дағдыларды қолдануды қажет етеді. Осы ретте кейбір мәселелерді жаңаша
көзқараспен қарастыруды жөн деп есептей отырып, мынадай эталондарды атап
өтуге жөн көрдік:
- сабаққа педагогикалық – психологиялық талдау жасау;
- дамыта оқыту жүйесінің мәні мен міндеттері;
- сабақты ұйымдастырудың педагогикалық – психологиялық негіздері;
- мұғалім жұмысының шығармашылық сипаты.
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, зерттеушілік қызметі мұғалімдік жұмысқа
дайындық барысында, іс – тәжірибеде және қайта даярлау кезінде қалыптасып
тәрбиеленеді.
Ұлы ұстаз Ахмет Байтұрсынов Білім - біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал
біліктілік - сол білімді іске асыра білу дағдысы - деп бекер айтпаған.
Біліктілік деп қандайда бір еңбектің түріне дайындалудың, дайындық
дәрежесінің деңгейін айтады. Кез-келген қызметкер біліктілігін ұдайы
жетілдіріп отыруы қажет.
Білім сапасының арттырудың кілті педагог қолында десек, оның білімін
жетілдіру басты роль атқармақ. Егер педагог мамандардың біліктілігін жүйелі
арттырса, онда үлкен жетістікке қол жеткізуге болары анық. Мұғалімдердің
біліктілігін жетілдіру екі бағытта жүргізілуі тиіс:
1.Мұғалімнің кәсіптік жұмысының мәнін үйлесімді өзгерту, яғни басты
қызметтік нұсқауды орындау емес, күтетін нәтижеге жету үшін оқу үрдісін
шығармашылықпен үйлестіру.
2. Білім беру асында мұғалімнің зерттеушілік бағыттағы қызметін
күшейтуге байланысты мұғалімнен кәсіптілікті кеңейтуді талап ету.
Біліктілікті арттырудың негізгі аспектілерінің ішінен мыналарды бөліп
алуға болады:
1. Қызметтік (Мақсаты, міндеті, жұмыс мазмұны, формасы, әдістер және
нәтижесі).
2. Мазмұндық (Әдістемелік, ғылыми-теориялық білімді практикада қолдана
білуге жағдай туғызу).
3. Басқарушылық (Талдау, жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, танып-білу.
Осы 3 аспект бойынша біліктілігін жетілдірген маман өз қызметіне талап
деңгейінде қарайтыны белгілі.
Ұстаздар үздіксіз ізденіп, өз білімін үнемі жетілдіріп жаңа педагогикалық
әдіс-тәсілдерді қолданып отырса ғана өзінің кәсіби шеберлігін арттырады.
Мұғалім-өзі де оқуы керек. . . - деп П. Ф. Каптеров айтқан еді.
Мұғалімнің өздігінен білім алуына нақты көмек көрсету үшін, тұлғаның
кәсіптік қызмет саласындағы қажеттіліктерін, сұраныстарын, мүдделерін білуі
қажет. Арнайы ұйымдастырылған әдістемелік жұмыс мұғалімнің жеке
қажеттіліктерін ескеріп құрылуы тиіс. Мұндай жағдайда мұғалім біліктілікті
арттырудың ұжымдық нормаларына қатыса отырып, өзін қызықтыратын мәселелерге
жауап табатын болады.
Педагогикалық шеберліктің негізгі белгілері: кәсіптік білім, біліктілік,
дағды, кәсіптік қабілет, педагогтік әдептілік, педагогикалық техника
жатады.
Қорыта келгенде, бүгінгі талапқа сай мектепте білім берудің жаңа саласына
жету – мұғалімнің мейірімділігімен, білімімен, шеберлігімен тығыз
байланысты. Өз мамандығына жан–жүрегімен берілген ұстаз ғана ұстаздық
этиканы да, ұстаздық техниканы да, шеберлікті де жақсы меңгереді.
Мұғалімнің творчестволық қабілеті, жаңашылдық әрекеттері, біліктілігі,
физиологиялық және психикалық сапасы, педагогикалық кәсіптік біліммен
сәйкестенеді.
Жаңашылдық творчестволық қуат шексіз, әрі үздіксіз қозғалыста дамиды.
Бұл педагогикалық бағытта оқытушы мен оқушының өзара ықпалы, өзара дамуда,
ынтымақтастықтан теңгермешілікке, дамудың жоғарғы деңгейіне жетуде мәні
зор.
Материалистік диалектика табиғатында үздіксіз даму, ғылыми білім мен
тәжірибенің бірлігін, тұтастығын, сәйкестігін ашып көрсетеді. Біздің
ойымызша, педагогикалық шеберлік - бұл мұғалімнің кіріктірілген қасиеті,
өйткені ол өзінің кұрамына өзара тәуелді, тығыз байланысты бірліктерді,
яғни білім, іскерлік, қабілет пен қасиеттерді камтиды. Әрине, педагогикалық
шеберлік күрделі кұрылым болғандықтан, оның мәнін ашуды, оны түсінуге деген
әр түрлі көзқарас тұрғылары қалыптасқан. Тек жанашылдыққа деген талпыныс,
үздіксіз ізденіс мұғалімді өз ісінің биік шыңына жетелейді. Осы тұжырымды
өлкеміздің маңдай алды азаматтары, өз ісінің шеберлері К. Нұрғалиев, К.
Бітібаева, Ж. Шайжүнісов, еліміздің бір туар тұлғалары Р. Нұртазина, А.
Ысқақов, Е. Очкур сынды ұстаздар қызметі негізінде жасадық. Олар өз
педагогикалық іс-әрекет шыңына жаңашылдыққа ұмтылыс негізінде жетті. Бірақ,
инновациялық іс-әрекет, кәсіптік білім мен іскерліктерсіз және тұлғалык
қасиеттерсіз жүзеге асуы мүмкін емес. Әсіресе, қазіргі таңда мұғалім
шеберлікке қол жеткізу үшін өзін-өзі басқара алуы керек, бойында оптимизм,
лидерлік қасиет, тәуекелге бел буа білу, қуаттылык, төзімділік сияқты
тұлғалык касиеттері болуы тиіс. Аталған қасиеттер мұғалімді жанашылдыққа
жетелейді, жаңаны жасауға ынталандырады.
Педагогикалық шеберлік ұғымына қатысты педагогикада әр түрлі көзқарастар
қалыптасқан. Бұл ұғымды әр педагогтар өздерінше қарастырады. Жаңа дәуір
педагогы А.Дистервег педагогикалық шеберлікті шынайы оқыту, істі білу, өз
ісін, және оқушыларды жақсы көру, педагогикалық қабілеттерден құралады
дейді.
Педагогикалық шеберлік – кәсіби педагогикалық іс-әрекетті өзіндік
ұйымдастыруды жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мұғалімнің жеке тұлғалық
қасиеттер кешені. (И.А.Зязюнь)
Педагогикалық шеберлік - қоғамның әлеуметтік мәдениеттік құндылықтарын
шығармашылық тұрғыда меңгерудегі жеке тұлғаның рухани-адамгершіліктік,
интеллектуалдық дайындығын бейнелейтін және кәсіби іс-әрекетте білім,
іскерлік, дағдылардың шығармашылық тұрғыда қолдана алудағы практикалық
дайындығын қамтитын жеке тұлғалық қасиеттері. (И.П.Андриади).
А.И. Щербаков педагогикалық шеберлікті – ғылыми білім, іскерлік,
дағдылардың, әдістемелік өнер және мұғалімнің тұлғалық сапаларының синтезі
деп көрсетеді.
А.И.Щербаков педагогикалық шеберліктің қалыптасуына тұлғаның өзінің толық
мәнді қалыптасуы да әсер етеді деп көрсетеді. Педагогикалық шеберліктің
қалыптасуының алғышарты мен негіздері жалпы тұлғаның өзіндік қалыптасуы,-
деп жазып кетеді.
Н.В. Кузьмина шеберлік деп маманға ситуацияны сәтті зерттеуге мүмкіндік
беретін кәсіби білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруі, осы ситуациядан шыға
отырып, кәсіби міндеттерді құрастыруы, оларды ғылым мен өндіріс
мақсаттарына сәйкес шеше алуы деп көрсетеді. Ол шеберліктің құрылымы кәсіби
білім, іскерлік, дағыдалар және оларды меңгеруі деп анықтайды.
Ю.П.Азаров педагогикалық шеберлік негіздері балаларды тәрбиелеу
заңдылықтарын білу деп көрсетеді. Педагогикалық шеберліктің құрамдас
бөліктері сезімдер мен техниканың өзара әсерлесуі педагогтың тұлғаға
образды эмоциянальды ықпалына әкеледі. Бұл біртұтастық – шеберліктің күші.
Сезім мен техниканың арасындағы қашықтағы шекті жеңу шеберлікке жету жолы,-
деп пайымдайды.
В.А.Сластенин бірқатар кәсіби іскерліктердің жоғары деңгейлі дамуы
шеберлікті береді дейді. Теориялық білімдер және оларға негізделген
іскерліктер – барлық мұғалімдерге ортақ педагогикалық шеберліктің
объективті мазмұны және ең бастысы,- дейді. Мұғалімнің шеберлігі -
педагогикалық процестің жоғары тиімділігін анықтайттын тұлғаның тұлғалық-
іскерлік сапалары мен қасиеттерінің синтезі.
Н.Н.Тарасевич Педагогикалық шеберліктің мәні - кәсіби іс-әрекеттің
жоғары деңгейіне қажетті мұғалімнің тұлғалық сапаларының кешені деп
қарастырады. Педагогикалық шеберліктің құрылымы мұғалім тұлғасының
педагогикалық бағыттылығы, кәсіби білімдер (педагогикалық шеберліктің
қалыптасуының фундаменті), педагогикалық іс-әрекетке қажетті қабілеттер,
педагогикалық техника.
В.Г.Куценко Педагогикалық шеберлікті біртұтас әлеуметтік-психологиялық
тұтастық ретінде қарастырады, ол белгілі бір, өзара байланысқан және өзара
мәндескен компонентерден тұрады, өз кезегінде ол жүйенің арнайы құрамадас
бөлігі.
Педагогикалық шеберліктің мәні – әлеуметтік-психологиялық тұтастық, яғни
ол педагог тұлғасына қатысты.
Педагогикалық шеберліктің құрылымы психологиялық –этикалық эрудиция,
тұлғаға қажетті сапалар жатады.
Педагогикалық шеберлік кәсіби іс-әрекетті ұйымдастырудың жоғары деңгейін
қамтамасыз ететін тұлға сапаларының кешені. (Н.А.Морева). Педагогикалық
шеберлік оқытушының кәсіби бағыттылығына тікелей тәуелді кәсіби іс-
әрекеттердің жиынтығынан құралады. Педагогикалық шеберлік мұғалім
тұлғасының белгілі бір сапаларының жиынтығы, олар мұғалімнің психологиялық-
педагогикалық дайындығының жоғары деңгейімен, әр түрлі педагогикалық
ситуацияларда жылдам шешім таба алуына негізделеді.
Педагогикалық шеберлік негіздері – педагогикалық техника. Педагогикалық
шеберлікті мақсаттар ағашы ретінде қарастыруға болады, олардың әрбіреуін
шешу (мақсаттарды) жиынтығы педагог өнерін дамытады.
Педагогикалық шеберлік педагогтың кәсіби іс-әрекетінде байқалады.
Педагогикалық шеберлік – ол қозғалыстағы жүйе, себебі онда қоғамда жеке
тұлғаның объективті және субъективті жағдайлары жеке тұлғаның ерекшеліктері
бейнеленеді.
Педагогикалық шеберлік негізі бұл адамның жеке басының таланты мен осы
талантты дамытуға бағытталған қажырлы еңбегі болып табылады. Әрбір маман
шебер болып туа бермейді, бірақ еңбектену барысында шебер болуға болады.
Мұғалім мамандығының басты ерекшелігі оның үнемі үлгі-өнге бола білуінде.
Сондықтан нағыз мұғалім болуы үшін үнемі шеберлікке ұмытылып отыру керек.
Шебер мұғалім атанудың алғашқы қадамы -жоғары оқу орынында басталады,
студент өзінің пәнін жетік білуі керек, яғни теориялық материалды терең
меңгеруге және оны нақты практикада орындай алуға дағдылануы қажет.
Педагогикалық шеберлік неге негізделеді, оның компоненттері қандай?-
деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктерінің бірі білім, іскерлік,
дағдылар – олар өз кезегінде шеберліктің негіздері болады.
Білім, іскерлік, дағдылардың кәсіби-педагогикалық мазмұнының құрамдас
бөліктері:
1. Кәсіби педагогикалық білім
2. Кәсіби педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыру тәжірибесі;
3. Педагогикалық іс-әрекеттің шығармашылық тәжірибесі.
4. Педагогтың қалыптасқан тұлғалық сапаларының болуы.
Көріп отырғанымыздай педагогикалық шеберлікті зерттеушілер арасында ортақ
пікірдің жоқтығын байқауға болады. Бір авторлар - педагог тұлғасының
сапалық ерекшеліктері десе, екіншілері - білім, іскерлік, дағдылар,
үшіншілері – сапалық ерекшеліктер мен білім, іскерлік, дағдылардың
жиынтығы, төртіншілері – тұлға сапалары мен кәсіби іс-әрекетті жүзеге асыру
деңгейі деп қарастырады.
Келесі бір авторлар педагогикалық шеберліктің құрылымы төмендегідей
компоненттерден құралады деп көрсетеді
Педагогтық іс-әрекеттегі гуманистік бағыттылық– қызығушылығы,
құныдылықтар жүйесі, идеалы;
Педагогтық іс-әрекеттегі гуманистік бағыттылық - тәрбиешілердің,
мүғалімдердің балаларға адамгершілік-ізгілік қарым-қатынас орнату жағынан
жетіле түсуін қажет етеді. Гуманистік бағыттылық жүйесі - педагогтардың
балалармен ынтымақтастық, демократтық бағыттағы ізгілі-адамгершілік,
сүйіспеншілік қатынас орнату стратегиясы мен тактикасының болуын қажет
етеді.
Л.Н.Толстой былай деген болатын:
"Егер мұғалім өзінің балаларға деген сүйіспеншілігін, педагогикалық іс-
әрекетпен жалғастыра білсе, ол жетілген мүғалім". Педагогтық іс-
әрекетіндегі гуманистік бағыттылық әр жақты бағалы бағдарлар құрады. Олар
мыналар:
өзін шебер педагог ретінде танып білу.
педагогикалық әсер ете білу ықпалының болуы.
балаларға, балалар ұжымына деген сүйіспеншілік- ынтымақтастық
бейімділігінін болуы.
педагогикалық іс-әрекет мақсатының, гуманистік стратегиясының,
тактикасының болуы
- Кәсіби білім – педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, арнайы, жалпы
базалық білімідері;
Педагогикалық кәсіптік шеберліктің фундаменттік негізі - кәсіптік білім.
Мүѓалімнің кәсіптік білгірлігі - біріншіден, өзі оқытатын пәнін терең,
негіздей білуге негізделсе, екіншіден сол пәнді оқып тани білетін
оқушыларға арналады.
Кәсіптік білімнің ерекшелігі оның комплекстігінде: оған білім мазмүны,
оны оқыту әдісі, оны ұйымдастыру принциптері жатады.
Кәсіптік білімнің комплекстігі ол кәсіптік білімді, саналы ереже принцип-
тәртіпті қальштастырады.
Кәсіптік білім - теориялық, технологиялық, єдістемелік жағынан тұтасады.
Оны әрбір педагогтар өз тәжірибесіне сай құрады, ғылыми білімі негізінде
оның заңдылықтарын көре біледі.
- Педагогикалық қабілеттер – коммуникативті, перцептивті, эмоциональды
тұрақтылық, жоспарлау, жабалау, креативті, аналитикалық және т.б.
іскерліктер
- Педагогикалық техника – мұғалімнің өзін-өзі басқара алу іскерлігі
(жест, мимка, понтолмимика, поза т.б.) және өзара әрекеттесу іскерлігі
(педагогикалық қарым-қатынас орната алуы, кері байланысқа түсе алуы т.б.).
Педагогикалық техника – мұғалім іс-әрекетінің ішкі мазмұны мен сыртқы
мазмұнының үйлесімді бірлігіне әсер ететін тәсілдер жиынтығы.
(А.П.Черняевская)
Педагогикалық техниканың құрамдас бөліктері:
1) Өзін-өзі басқару іскерліктері;
2) Ұжыммен жеке тұлғамен өзара әрекеттесу іскерліктері.
1) Өзін-өзі басқару іскерліктері құралады:
- өз денесін басқара алу (физикалық денсаулық, мимика, понтомимиканы
бақылай алу, төзімділік );
- эмоциональды жағдайын басқара алу (жағымды эмоциональды көңіл-күй,
эмоцияларды білдіре алу т.б.);
- әлеуметтік перцепцтивті қабілеттер (зейін, әлеуметтік сезімталдық –
басқалардың көңіл-күйін сезіне алу және олардың себептерін білу және
қабылдау);
- сөйлеу техникасы (дауысты қою, дем алу, сөйлеу темпі мен тембірін
басқара алу, дикция)
2) Ұжыммен және жеке тұлғамен өзара әрекеттесу іскерліктері құралады:
- дидактикалық іскерліктер;
- ұйымдастырушылық іскерліктер;
- коммуникативті іскерліктер;
- талап қою іскерліктері;
- бағалау іскерліктері;
- конструктивті іскерліктері;
- педагогикалық қарым-қатынасты басқару іскерліктері
Педагогикалық техника - мұғалімнің өзін-өзі басқара алу іскерліктері мен
өзара әрекеттесу іскерліктерінің жиынтығы.
Мұғалім шеберлігін зерттеу барысында әр түрлі практикалық міндеттерді
шешуде педагогикалық өзара әсер ету тәсілдерінің алар орны ерекше екенін
байқалады. Мұғалімнің өзара әсер ету тәсілдерін педагогикада педагогикалық
техника қарастырады. Мұғалім өзіне әрқашанда оушыларды белсенді танымдық
жұмысқа жұмылдыра алу іскерлігін, ұжыммен, жекелеген оқушымен жұмыс жасай
алу іскерліктерін, өз көңіл-күйін, мимикасын, дауысын, қозғалысын басқар
алу іскерліктерін меңгере алу іскерліктерін меңгере алу қажет.
Педагогикалық техникалық қарым-қатынас жасау формасы - мүғалімнің іштей
ұйымдастырылған сөз әрекеттерімен сырттай ұйымдастырылған ым-ишара, дене
қимылы әрекеттерімен ұштасып отырады.
Негізінен педагогикалық техника екі топ компоненттерінің сөйлесуімен
жүзеге асырылады.
Бірінші топ компоненттеріне жататындар: өз дене құрылыс пітімін қимыл-
қозғалысын басқара білу, келбет-пішінін, қас-қабағы, көңіл-күй сезімімен
мақұлдауын, не құптамауын білдіру, сөйлеу шеберлігімен, дауыс ырғағымен
дикция-сымен қатынасты үйлестіре білу, әлеуметтік байқағыштық, өз қиялын
басқара білу.
Екінші топ компоненттеріне жататындар: оқыту мен тәрбие жұмысын
ұйымдастыра білушілік, конструктивтік техникасының болуы. Жеке адамға,
ұжымға ықпал ете білу коммуникативтік білгірлік, шығармашылық жұмыс
ұйымдастыра білу.
Сондықтан педагогикалық техника дегеніміз - сөз және сөйлеудің басқада
құралдары арқылы: адамның келбет-пішіні, дене қимылы басқада да ұйымдастыру
формалалары арқылы іс-әрекет қатынасын жүзеге асыру жолдары болып табылады.
А.С.Макаренко былай деген болатын:"Тәрбиеленушілер сенің ойыњды, жүрек
сезіміңді ұққандықтан ғана қабылдамайды сені көргендіктен, сені
естігендіктен де қабылдайды". Демек, мүғалімнің іс-әрекет техникасы - оны
ішкі рухани ой-сезім мәдениетінің көрінуімен бірге эстетикалық
әсерлілігімен сырттай көзге түсуінің бірігуі, яки сөйлеу және сөйлеуден тыс
қатынас формаларының бірігуі.
Мұғалімдердің негізгі міндеттері аталған педагогикалық техникалық
іскерлік қатынас формаларын қолдана білу, әдетте мектепке жаңа келген жас
мұғалімдердің уақытша сәтсіздікке ұшырауының негізгі себебі - педагогикалық
техникалық іскерлік қатынастарды толық меңгермегендіктерінен болады.
Мысалы, сөйлегенде сөйлеу мәнерінің болмауы, дауыс ырғағының біркелкі
болмауы, дене қимыл-қозѓалысын дұрыс бағыттай алмауы, жүрсе - ұзақ жүріп
кетуі; тұрса ұзақ тұрып қалуы, сөйлегенде дене қимылын, мимикасын қатыстыра
алмаушылық, кейде жылдам сөйлеп, кейде тым баяу сөйлеушілік, дауыс ырғағы
дикциясының дұрыс үйлеспеуі т.б. Осы сияқты кемшіліктер - оқушыға нәтижелі
әсер ете білу өнерінің төмендігін көрсетіп, сабақтың тартымды болып өтуіне
кері әсерін тигізеді.
Өз сезімін (эмоциясын) басқару. Эмоциялар психикалық сфераға қатысты адам
эмоциясы өте күрделі процесс әрі объективтік шындықтың бейнеленуі ретінде
қабылданады. Ол әрдайым адамның белсенді қызметімен байланысты туындап
жүзеге асады. Соңғы кезде сезім мәдениеті проблемасының маңызы артты. Бұл
өзінің эмоциясын, кез-келген ситуацияда мінез-құлқын басқара білу және
басқа адамның орнына қоя білу. Басқа адамныњ сезімін бағалау және
құрметтеу. Педагогикалық қызметте әрбір баланың психологиялық ерекшелігін
ескере отырып, өзіне-өзі сенімсіз балаларға айрықша көңіл аударып,
оқушылардың нерв жүйесінің жеткілікті қалыптаспаѓанын ескере отырьш,
олардың көңіл-күйінің, белсенділігінің жоғары болуына мүмкіндік туғызу
керек. Адамгершілік сезімді қалыптастыру жеке жағымды қасиеттерге
тәрбиелеумен бірге өзін-өзі тәрбиелеумен ұштасады. Әр адам жағымды
эмоциялардың қажеттігін түсініп, әркім өзінің мінез-құлқын, әрекетін
бақылай білуді үйрену керек. Жағымды эмоцияны тәрбиелеуде мұғалімнің, ата-
ананың, ересектердің достардың сөздерінің алатын орны ерекше. Сөз жеке
адамға әсер ететін қуатты фактор. Адамдарға сөзбен ықпал ете білуді үйрену,
сергектік,ықыластылықќа байланысты. Ықыласты, сезімтал сергек адам өзіне
де, басқа адамѓа да эмоциялық әсер етіп, балаларды қуанышты көңілді сезімге
тәрбиелей алады.
Мектептегі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырып басқаруда мұғалімдердің ең
алдымен өз эмоциясын дұрыс басқарып, одан кейін оқушыларды жаѓымды эмоцияға
тәрбиелеудің үлкен маңызы бар. Тәжірибеде кейбір педагогтар оқушылар
алдында кей уақыттарда өз эмоциялық сезімін басқара алмаушылығы, бет
әлпетінен бұлшық еттерінің ұнамсыз рең беруі байқалады. Мұндай жағдай
әсіресе жұмысын жаңа бас-таған жас мұғалімдер арасында жиі кездеседі. Олар
оқушылардан басқа адамдармен де алғашқы кездесіп сөйлесуінде де
абыржушылық, қысылушылық байқалып бет реңінен сезіліп тұрады. Бүл олардың
тәжірибесінің аздығынан. Сондықтан педагогтар әсіресе жұмысын жаңа бастаған
жас мұѓалімдер өзін-өзі басқаруға, өз сезімін өзі меңгеруге дағдыланып
дайындық жасау керек. Ол үшін өзін-өзі жат-тықтыру жұмысымен шүғылданѓаны
жөн. Ондай жаттығудың түрі өзін-өзі дайындаѓаны жөн болады, бұл жаттығу
өзін-өзі реттеу жаттығуы. Мысалы:
Сіз әрқашанда ұстамды, байыптысыз ба?
Сіздің көңіл-күйіңіз біркелкі ме?
Үйде, аудиторияда, қызмет үстінде сіздің зейініңіз бірқалыпты
шоғырланған ба?
Сіз өз сезіміңізді өзіңіз басқара аласыз ба?
Сіз жақын адамдарыңызбен, жолдастарыңызбен ықылас, қошеметті қалайсыз ба?
Сіз оқыѓан материалды тез меңгере аласыз ба?
Сізде алшақтауды қажет ететін қандай қолайсыз дағды бар?
Сіздің кейбір жағдайларда дұрыс істемеген жұмыстарының болды ма?
Міне, осы сұрақтарға "ИӘ", "ЖОҚ" деген сөздермен жауап беру керек. Егер
"ИӘ" деген жауап басым, көп болса, сіз өз сезіміңізді басқара алғаныңыз.
Егер "ЖОҚ" деген жауап көп болса сіз өз сезіміңізді басқара алмағаныңыз.
Егер "ИӘ", "ЖОҚ" деген жауап бірдей болып келген жағдайда сіз өз
сезіміңізді басқару үшін, көп жұмыстар істеулеріңіз қажет.
Педагогтың оқу-тәрбие процессі үстінде, аудиторияда, сынып оқушылары
алдында өз дене бітімін, қозғалыс-қимылын дұрыс бағыттап ұстап білуі
педагогикалық шеберлік тәсілдерін жүзеге асыруға байланысты. Дене бітімін
бір қалыпты сымбатты, тұрақты ұстаған мұғалімнің өз ісіне сенімді, ойы
тиянақты, айтатын сөзін абыржымай тиянақты мазмұнды бере алатындығын
сипаттайды. Өз күшіне, өз біліміне, өз іс-әрекеттеріне сенімділігін
білдіреді.
Сондықтан да мұғалім сабақ үстінде дене бітімін тік дұрыс, сымбатты ұстау
керек. Әрі-бері орынсыз қозѓалып жүре бергеннен сақтану керек және бір
жерде ұзақ тұрып қалуға да болмайды. Сабақ үстінде қақырыну, түкіріну,
сіңбіру, өте мәдениетсіздікті байқатады, олар мұғалім үшін өте жат.
Отырғанда да екі аяқ арасының аса алшақ болуы дүрыс емес. Мұғалімнің қимылы
психологиялық мәнерде болу керек. Қолайлы көңілді кездерде қолыңды кеудеңе
келтіріп қошемет көрсету, сыныпќа кіруде, шығуда қолданылуы көңілге жайлы
тиеді. Дене қимыл-келбетін ұстай білуге жаттығу үшін физкультура спортпен
шұғылданған жөн. Сол сияқты өзін-өзі қабырғада тұрып жаттықтыру және өзіне-
өзі оқушы көзімен қарау керек. Мысалы, сөйлер алдында бір қадам ілгері басу
оқушылардың зейінін өзіне тартатын болса, бір қадам кейін шегіну азѓана
тыныстауды демалыс қалпын ұйғарады.
Келбет - бет пішінді байқатады. Мұғалімнің келбеті -көзқарасы, қас-қабақ
қағысы, көзқарасы адамның ішкі сезім, ой дүниесінен көп хабарлар етеді.
Келбет өзіңнің ойыңды, сезіміңді көңіл күйіңді білдіретін өнер.
Оқушы сенің бет-пішініңнен, қөзқарасыңнан сенің айтайын деген ойыңды,
мақұлдауыњды, не мақұлдамауыңды, қолдамауыњды, не қолдауыңды танып біледі.
"Көз -көңілдің ажары" деген мақал осы сияқты жайыттарды аңғартады. Күлімдеп
сөйлеу, көздің кішіреюі дене қимылымен жымдасып, қуанышты жағдайды,
қошеметтеуді білдірсе, көзді бадырайта қарау, қабақты керу, бет бұлшық етін
бедрейту қоштамауды, мақұлдамауды, істің дұрыстығына шүбә келтіруді
көрсетеді.
Мұғалім сыныпта сабақ үстінде оқушыларды тегістей көзбен шолып карауға,
барлығын көз алдына ұстауға дағдылану керек. Көзбен сынып оқушыларымен
байланыс жасап отыру керек. Көзбен оқушыны бейсауат іспен шұғылдануға
мүмкіндік бермейтіндей етіп өзіңе көзбен тартып отыру керек.
Адам қозғалысының мәні туралы кинетика ғылым зерттейді. Дене
қозғалыстарына жест, поза, понтомимика, мимика және т.б. жатады.
Понтомимика –дене, қол, аяқ қозғалысы, ол ойдың негізгісін бөліп
көрсетеді және бейне жасайды.
Жест – қол сермеуі, ол бейнелеуші және психологиялық жесттер болып
бөлінеді.
Бейнелеуші жестер – ойдың барысын бейнелейді, иллюстрациялайды.
Мұғалімнің сабақ барысында қол қозғалысымен әр түрлі бейнелерді жасауы.
Психологиялық жестер – сезімді білдіреді. Мысалы, құптау, ишара білдіру,
келіспеу және т.б. білдіретін жестер. Мұғалімнің қарым-қатынасы барысында
бейнелеуші жестерден қарағанда псхологиялық жестер көбірек болуы тиіс. Олар
берілетін ақпараттың мәнділігіне, ұғынықтылығына әсер етеді. Жест әрқашанда
өз орынымен, белгілі бір нормадан шықпауы керек. Қарым-қатынасқа түскенде
тым көп қол сермеуді қолдану оқушы зейінінің ауытқуына әкеліп соқтырады
және де эстетикалық жағынан да әдемі болып көрінбейді.Мимика - өз ойын,
сезімін, көңіл-күйін, жағдайын беттің бұлшықет қозғалысымен білдіре алу
өнері. Мұғалімнің бет әлпеті тек мимикаларды білдіріп қана қоймай, сонымен
бірге оларды жасыра да алуы керек.
Жест және мимика ақпараттың эмоциональды мәнін арттырып, оның жақсы
меңгерілуіне жағдай жасайды.
Дикция – бұл сөздерді, буындарды және дыбыстарды айтудағы ашықтық,
нақтылық.
Мұғалімнің сыртқы бейнесі.Халық мұғалімі – жас ұрпақтың рухани дүниесінің
мүсіншісі, ол- өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы саналатын балаларға өзінің
үмітін артып, болашағын сеніп тапсыратын қоғамның сенімді өкілі. Осы аса
ізгі және өте қиын кәсіп ұстаздан өз өмірін оқу- тәрбие ісіне арнаған
тұрақты шығармашылықты талап етеді. Мұғалімнің сыртқы келбет мәдениеті,
өзін- өзі басқару шеберлігі, мұғалімнің моральдық қасиеттеріне қойылатын
талаптар оқу- тәрбие жұмысының табиғатына қарай күн сайын жаңарып, жаңа
сипатқа ие болуда. Мұның өзі қоғамның үздіксіз дамуынан, ғылым мен
техниканың өркендеуінен туындап отыр. Ахмет Байтұрсынов: Ең әуелі мектепке
керегі- білімді, педагогика әдістемесінен хабары мол, оқыта білетін
мұғалім,- деген болатын. Мұғалімнің кәсіптік мәдениеті туралы Н.К.
Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, К.Жарыкбаев, Ш.Т.Таубаева еңбектерінде
кеңінен сөз болып, мұғалімнің әдеби, сөйлеу шеберлігі, шешендік қасиеті,
дауыс дикциясы, сыртқы бейнесі жөнінде келелі әңгіме қозғалады. Мұғалімге
қарапайымдылық, ұқыптылық, жинақтылық тән болуы тиіс. Мұғалімнің киімі,
қозғалысы, шаш үлгісі сәнді болып келгені абзал. Мұғалімнің әлеуметтік
беделін көтеруде оның сабырлылығы, сергектілігі, мейірімділігі мен
кішіпейілділігі де зор рөл атқарады. Білімдар мұғалімнің сөйлеу техникасы
мен адамды түсіну білуі, басқа адамды елітіп әкетуі басым болады.
Педагогикалық әдеп- мұғалімнің кәсіптік сапасы және кәсіптік ерекшелік
белгісі. Кейбір мұғалім, кәсібін айтпай- ақ, өзінің әділдігімен,
ілтипаттылығымен өзінің мамандығын сырт көзге айқындап тұрады. Мұғалімнің
ашу үстінде ешқандай шешім қабылдамауы пайдалы. Болашақ ұстаздар өз ісінң
әрбір қыр- сырын жетік игеру жолында кәсіптік сапаларды толық меңгерсе,
бүгінгі қоғамымызды байытатын, дамытатын, жаңартатын адам тәрбиелеуге мол
мүмкіндік ашылатыны күмәнсіз.
Педагогикалық шеберліктің құрылымы
Оқушылар өздерінің мұғалімдерінің қаталдығын, талапкершілдігін кешіре
алады, бірақ өз ісін нашар білетіндерді ешқашан кешіре алмайды.
Олар педагогтың нақты білім, білігін, бойындағы өнерін, шебер
қолдарын, жұмысқа деген жігерін, айқын ойын, тәрбие жөнінен
біліктілігін өте жоғары бағалайды. Макаренко А. С. былай деген еді:
Мен тәжірибе арқылы мынадай шешімге келдім, сұрақты тек
біліктілікке негізделген шеберлік арқылы ғана шешуге болады.
Педагогикалық өмірбаян әр мұғалімнің даралығын көрсетеді. Кез-
келген мұғалім бірден шебер болып кете алмайды. Кейбіреуі, өкінішке
орай, орташа мұғалімнің қатарында қала береді. Ал кейбіреулерінде
шеберлікке жетуіне жылдар кетеді. Шебер, өзгертуші, жасампаз болу
үшін мұғалім педагогикалық үрдістің заңдылықтары мен механизмдерін
игеруі қажет. Бұл педагогикалық жүйеде ойлауға, әрекет етуге
мүмкіндік береді, яғни, педагогикалық құбылыстарды өздігінен талдауға,
оларды құрамдас бөліктерге бөлуге, әр бөлігін ой елегінен
өткізуге, оқыту және тәрбиелеу теориясында қарастырылып отырған
құбылыстың логикасына сәйкес идеяларды, қорытындыларды, қағидаларды
табуға, құбылысты дұрыс диагностикалауға, оның қандай педагогикалық-
психологиялық санатқа жататынын анықтауға, негізгі педагогикалық
міндетті (проблеманы ) және оны ұтымды шешудің тәсілдерін табуға
көмектеседі. Кәсіптік біліктілікті игеру, жетілдіру және
педагогикалық қызметтің құрылымын және онымен байланысты теориялық
білімдер жүйесі мен практикалық білік, дағдыларды нақты көз
алдымызға елестетуіміз керек.
Педагогикалық зерттеулер көрсетіп отырғандай (Н. В. Кузьмина, В.
А. Сластенин, А. И. Щербаков және басқалары), оқу-тәрбие үрдісінде
мұғалімнің педагогикалық қызметінің өзара байланысты төмендегі
түрлері бар:
1. диагностикалық;
2. бағдарлы-прогностикалық;
3. конструкторлық-жобалау;
4. ұйымдастырушылық;
5.ақпараттық-түсіндіруші;
6. коммуникативтік-ынталандырушы;
7. талдау-бағалау;
8.зерттеуші-шығармашылық;
Кәсіптік шеберлікке мұғалім өз қызметінде тек теорияға сүйенген
кезде ғана жете алады. Әрине, бұл жолда оған көптеген қиындықтар
тосқауыл болады. Ең алдымен, ғылыми теория- бұл жалпы заңдардың,
қағидалардың, ережелердің ретке келтірілген жиынтығы, ал тәжірибеде
қолдану үшін теориялық ойлаудың кейбір дағдыларының болуын талап
етеді, алайда, бұл дағды барлық мұғалімдердің бойынан бірдей табыла
бермейді. Екіншіден, педагогикалық қызмет-бұл білімдер топтамасына
(синтезіне) сүйенген (философиядан, педагогикадан, психологиядан,
әдістемеден және т. б.) толық үрдіс, алайда, мұғалімнің білімдері
сөрелер бойынша бөлінген, яғни, жинақталған білік деңгейіне
жеткізілмеген, бұл педагогикалық үрдісті басқару үшін қажет. Бұл өз
кезегінде төмендегідей жағдайға әкеледі: мұғалімдер көп жағдайда,
педагогикалық білікті теорияның ықпалымен игермейді, оған тәуелсіз,
педагогикалық қызмет жөніндегі, тұрмыстық, ғылымға дейінгі түсініктер
негізінде игереді.
1.2 Қазіргі білім жүйесі жағдайындағы мұғалім мен оқушының өзара қарым-
қатынасы және оның педагогикалық шеберлікке тәуелділігі
Педагогикалық қызметтің әр қадамын шығармашыл, қайталанбайтын
және үнемі жаңа болуын талап етуге болмайды. Бірақ педагогикалық
нормативтердің кері әсері де үлкен. Репертуарлық, жанама,
педагогикалық теорияға деген жек көрініштілік, педагогикалық ойлаудың
догмалылығы, педагогикалық ұстанымға жоғарыдан түскен нұсқау,
өзгенің іс-тәжірибесін қабылдау-міне, келеңсіз құбылыстардың толық
емес реті, бұл диалектикалық табиғатты білмей нормативтерді игеру
деген сөз. Мұғалім қызметінде педагогикалық ғылымнан тартылған
жіптер өзара түйіседі, ең соңында, барлық алыңған білімдер іске
асады.
Педагогикалық қызметтің дамуының жоғары деңгейін, педагогикалық
технологияны игергенін сипаттай отырып, педагогикалық шеберлік
педагог тұлғасын, оның тәжірибесін, азаматтық және кәсіптік
ұстанымын сипаттайды. Мұғалімнің шеберлігі- бұл тұлғаның тұлғалық-
іскерлік сапасы мен ерекшеліктерінің синтезі, ол педагогикалық
үрдістің жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді.
Балалармен қарым-қатынас жасау – бұл толассыз шығармашылық. Бір сабақтын
өзін ғана сәл еске түіріңізші. Мұнда балалармен дұрыс қарым-қатынасты
ұйымдастыруда шешуге тура келетін қаншама педагогикалық айла-әрекеттер,
қарама-қайшылықтар, қақтығыстар, проблемелар туындайды десеңізші. Осының
барлығы қас-қағым сәтте ойластырылуы тиіс. Міне сондықтанда педагогикалық
қарым-қатынас - әрине, шығармашылық. Оның өзі қалайша нақты көрінеді.
Біріншіден, сіздер өздеріңіз жақсы сезіп отырғандай, қарым-қатынас
шығармашылығы ақпаратты бере білуде көрінеді: оны әңгімелесушіге дәл
бағыттап, айқын бейнелі сөзді таба білуде. Сабақта ақпаратты сұрыптаудың,
құрудың және оны берудің осындай шығармашылығы болмасын делік – сонда
бірден оның тартымдылығы жоғалып, іш пыстыра бастайды.
Ал балалармен өзара қатынасты ұйымдастыруда шығармашылық қалай көрінеді?
Тек шығармашылық ғана өзара қатынсаты сапқа тұрғызудың, дамытудың күрделі
өнерінде аса маңызды бола түседі. Өйткені біздің балалармен іскерлік
әрекетіміз өзара қатынастың көп қабатты сарайын тұрғызудан басталады. Тек
өзра қатынса қана көп жағдайда балалардың біздің пәнге, мектепке, сыныпқа
деген көзқарасына ықпал ететінін ұмытпаған жөн.
Балалармен қарым-қатынас жасаудың психологиялық дәл жолын қалай табуға
болады, қарым-қатынса арқылы нысаналы педагогиклық ықпалды қалай
ұйымдастыруға болады?
Балалармен әңгімелескенде әрекет ету жүйесін стандартсыз құруды үйрен –
оның жеке басының жай-күйін, жалпы психологиялық жағдайын, ең ақырында,
өзінің жеке педагогикалық дербестілік ерекшелігіңді ескер.
Педагогтың қарым-қатынас жасау шағармашылығындағы тағы бір жағдай – бұл
шығармашылығының өздігінен-реттелетін процесі: өзінің психологиялық күінді
меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңу, өзінің шығармашылық
сезімінді шабыттандыру, әр қашан шат көнілді, әрі оптимист бола білу.
Педагогтың көңіл-күйі топқа бірден әсер ететінің сіздер, сірә, байқаған
боларсыздар. Осыны есте сақтаңыздар, өзіңе билік жүргізе білуді
үйреніңіздер.
Педагогикалық қарым-қатынас қандай функцияларды жүзеге асырады? Қарым-
қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын ақпарат беруге, қарым-
қатынса пен өзара түсінісу процесінде басқа адамның жеке басын тани білуге
арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Практикадағы студенттерде және жас педагогтарда байқалатын ең көп тараған
қателіктер қандай? Мәселе сонда, олар қарым-қатынасты тұтастай ұйымдастыра
алмайды да, оның белгілі бір функциясын ғана жүзеге асыруы мүмкін. Мәселен,
сабақтағы өзара әрекеттің аса маңызды және өте мәнді функциясы – ақпарат
формасын жете ұйымдастыруға көңіл бөледі. Міне сондықтанда жас педагогтар
сабақты жоспарлағанда ең алдымен ақпаратты беру жүйесін ойластырады да,
жоғарыда аталған басқадай қарым-қатынас функцияларын ескермейді. Соның
салдарынан: сабақ конспектісі, көрнекі материалдар әзір болып, педагог
жақсы даярланып, материалды толық игергенімен сабақ ойдағыдай өтпейді.
Мұндай жағдайда біз топпен байланыс жоқ дейміз. Өте дұрыс, бірақ дәлірек
айтқанда – педагогикалық қарым-қатынастың тұтас процесі жоқ. Танымдық
ақпарат болғанымен, ол өзара қарым-қатынаспен нығайтылмағандықтан, мұның
өзі жеке адамдар арасында өзара әсер туғызбайды.
Мәселен, оқыту процесін ұйымдастыру кезіндегі қарым-қатынас функциясын
толығырақ талдап көрелік. Қазіргі кезде оқыту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне педагогикалық
шеберліктің тигізетін әсерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..10
1.1 Педагогикалық шеберлік психологиялық-педагогикалық проблема
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Қазіргі білім жүйесі жағдайындағы мұғалім мен оқушының өзара қарым-
қатынасы және оның педагогикалық шеберлік тәуелділігі ... ... ... ... 22
2 Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне педагогикалық
шеберліктің тигізетін әсерін зерттеу жұмысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.1 Мұғалім мен оқушының тығыз байланысқа түсуін тиімді жетілдіру
бойынша жүргізілген тәжірибелік зерттеу жұмысының
сипаттамасы ... ... ..49
2.2 Зерттеу жұмысының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...70
Қосымша (лар)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...73
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі жеделдету, демократияландыру
жағдайында Қазақстан Республикасында басты міндеттердің бірі - ұлттық
ерекшеліктерді еске алып, жастарга терең білім мен тәрбие беру ісін одан
әрі дамыту және жетілдіру. "Қазақ мектептері - қазақтарға білім берудің
басты құралы ... біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы
мектептерде. Сондықтан мектептерде жақсы білім беретін болсын ... Ғылыммен
қаруланған, әр нәрсеге дұрыс көзқарасы бар адамдар қазақ арасында көбейіп,
бүкіл халыққа әсер ете алады. (Ы. Алтынсарин ). Еліміздің еркіндік алуы,
тіл аясының кеңеюі, қазақ мектептері санының көбеюі бүгінгі талапқа сай
кадрларын әзірлеу, жас педагогтарға өзіндік бағыт, бағдары бар түйінді
ойларды жинақтап жеткізу қажеттігін туындатып отыр. Сол себептен де қазіргі
заман мектебі жоғары деңгейде маманданған кәсіпқой мұғалімді күтуде. Бүкіл
әлем бұл күнде тәлім-тәрбие қызметіне ең білгір, ең талантты, өте
жауапкершіл педагог - мамандардың кажеттігін мойындап отыр. Себебі адам
тағдырында мектептік кезеңі аса маңызды. Балалардың өмірлік бастауында
жетесіз педагог тұрса, одан келер шығынды өлшеп болмайды. Сондықтан да
педагог білікті маман, өз ісінің шебері болуы керек. Яғни педагог шебер
болу үшін: өзінің мүмкіндіктерін жаңа формация мұғалімі ретінде объективті
бағалай алуы керек, кәсіби мамандығына қажетті қабілеттерді меңгеруі тиіс,
жалпы мәдениетті, интеллектуалды іс-әрекетті, мінез-құлық, қарым-қатынас
мәдениетін меңгеруі тиіс, өтіп жатқан интеграциялық процестерге, әлемдік
білім беру кеңістігі қарқынына бағыттала алуы тиіс.
Педагог әрқашанда өзін қоғам талабына сай үздіксіз тәрбиелеп
отыратын, адамдармен, әсіресе, оқушылармен қарым-қатынасқа тез түсе
білетін, ұйымдастырушылық қабілеті бар, өз пәнін жетік білетін әрі
уағыздаушы, таланты мен тәжірибесі тоғысқан, өзінің қоғамындағы саяси
өмірге белсенді араласып, өз елі жеріне деген сүйіспеншілігі негізінде
оқушыларға үлгі болуы керек.
Ұстаздың шеберлігі - талантты қажет ететін ерекше бір өнер емес, бірақ,
ол басқа да мамандарды шеберлікке үйретуде қажет болатын мамандық. Жас
ұрпақ тәрбиесіне бүкіл ғұмыры мен қайратын және бойындағы асыл сезімдерін
бағыттаған мұғалімдерді айтуға болады.
Елбасымыз Нұрсылтан Назарбаев "Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер
бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол
деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелер міндет ауыр" деген болатын.
Қазіргі заман Мұғалімінен тек өз пәнінің терең білгірі болуы емес, тарихи
танымдық, педагогикалық-психологикалық сауаттылық, саяси экономикалық
білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол заман талабына сай
білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен
тәрбие ісіне еніп, оқытудың қазіргі жаңа технологиясын шебер терең
меңгерген
болғанда ғана білігі мен білімі жоғары, жетекші тұлға ретінде ұлағатты
саналады деп ойлаймын.
Қазіргі кезде ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір адамға сапалы және
терең білімнің, іскерліктің болуын қамтиды. Шебер ұстаз дегенді шығармашыл
ұстаз деп те атар едім. Шығармашыл ұстаз күнделікті әрбір сабағын
түрлендіріп өткізуге тырысады. Оқушының білімін көтерудің ең басты шарты-
оның пәнге деген қызығушылығын арттыру. Пәнге деген қызығушылығы болса
ғана, бала оған көңіл қойып тыңдап, тереңдете оқып үйрене бастайды. Пәнге
қызыққан оқушының білім сапасының жоғары болатыны белгілі. Шебер мұғалім
үнемі оқушының ойлау белсенділігін арттырып, білімге қызығушылығын
тудырғанда ғана ұстаз мақсатына жетеді.
Сабақты тартымды, қызықты етіп өткізу - мұғалімнің шеберлігі,
білімділігі, таланты. Егер, мұғалім сабақта бір тақырыпты оқытуда
оқушыларды ойландыруға, ізденуге, тәжірибе жасап, істеген жұмысын
қорытындылай білуге, сөйлеу мәдениетін дамытуға, ғылыми тілде сөйлей білуге
назар аударса, келесі бір сабақтың тұрмыс, салт- сана көрінісіне, кәзіргі
жеткіншек жете білмейтін ұғым- түсінігін бүгінгі өмір салтына жинастыра
көңіл аударса, сол арқылы танымдық мақсат қояды. Сөйте отырып, ұлттық
дәстүрді қадірлей білуге, адамгершілікке, ізгіліктілікке, ұлттық тәлім-
тәбие беруге назар аударылады. Сабақ үрдісінде оқушылар өзіне- өзі баға
беруге, әлсіз жақтарын сын көзбен қарауға өзінің жетістігін жете білуге,
өзбетімен іздене білуге дағдылары қалыптасады. Оқушылар арасында
ынтымақтастық, сенім ахуалы қалыптасып, өзара сыйластық орнайды. Міне,
осыларды педагогикалық шеберлікті аша түсудің тағы бір қыры деп есептеймін.
Мұғалімге қойылатын талап – жауапкершілік, жүктелген үлкен міндет,
абыройлы істің сан қырлылығы одан жан – жақты терең біліктілікті, аса
педагогикалық шеберлікті, өте нәзік психологиялық қабілеттілікті талап
етеді.
Бұдан нені байқауға болады? Мұғалімнен жан – жақты терең білім-
біліктілікті, сегіз қырлы, бір сырлылықты талап етіп тұрған жоқ па?
Мұғалімнің бір ғана сыры – оның мамандығы. Бұл дүниеде теңдесі жоқ
мамандық тек мұғалімге ғана лайық. Сондықтан ұстаз адам – кәсіби
мамандығына құштар, оны жан – тәнімен сүйетін, барлық өмірін соған арнауы
тиіс. Олай болса мұғалім еңбегінің сан қырлылығы осыдан өрбиді. Мұғалім
адамның өз пәнін терең меңгеруі оның ең алғашқы қыры, кәсіби шеберлілігін
үздіксіз ұштай, шыңдай түсуі екінші қыры болмақ.
Үшінші қыры – мұғалімнің тілді меңгеруі – тіл шеберлігі. Сөзді жетесіне
жеткізе сөйлей білудің өзі – өнер. Себебі, тіл – тәрбие құралы.
Төртінші қыры – байқағыштық сезімі – көрегендігі.
Бесінші қыры – әр жүректі білім шұғыласымен нұрландырудың ең тиімді, ең
төте жолын таба білетін жасампаздығы.
Алтыншы қыры – жан – жақты дарындылығы.
Жетінші қыры – үздіксіз, тынымсыз ізденімпаздығы. Сегізінші қыры – үлгі-
өнегесі, мұғалім мәдениеті немесе педагогикалық әдеп – этикасы деуге болар
еді. Себебі, мұғалімнің келбеті – сыртқы мәдениеті, қарым-қатынасы, өзін-
өзі басқаруы, бақылауы, сөйлеу мәдениеті, үздіксіз жаңарып, өзгеріп, үнемі
жаңа сипатқа ие болып отыруы мұғалімдік мамандықтың ең басты этикалық
сапалық белгісі.
Мұғалім – Ұстаз тұлғасы, оның іс-әрекетінің сан – қырлылығынан ұстаз
беделі деген ұғым туындайды. Мұғалімнің беделді болуының алғы шарттары:
бірінші: балаға үлгілі болуы, және үлгі көрсетуші болуы керек.
Шебер педагог көзі қарақты, құлағы сергек, көкірегі ояу, білім беру
саласында атқарылып жатқан игі істердің куәсі болуы керек. Сонымен бірге
жаныңды шуаққа бөлеп, үлкен үмітке жетелеуші- білім беру саласы мұғалімдік
мамандықтың сыры мен қырын шебер меңгерген, сол кәсіптің ыстығы мен суығын
өзі де басынан кешірген адам нағыз ұстаздар, шынайы бапкерлер осындай
қасиеті бар жандардан шығады. Сыпайы әдебімен, тұнық мінезімен, терең
білімділігімен көпке жақын адам.
Мұғалім шеберлігі – бұл өте жоғары білімді сапалар жиынтығы, әрі ұдайы
жетіліп отыратын тәрбиелеу мен оқыту өнері. Жеке тұлға мәдениеті, білім мен
өрісті дүниетаным, педагогикалық техника мен озат тәжірибе, осы
педагогикалық шеберліктің негізі деп ойлаймыз. Қазіргі заман мұғалімнің
тұлғалық белгісі – ой өрісінің кеңдігі мен оның ауқымды дүниетанымы. Заман
ағымымен теңдей қадам басамын деген әрбір адам өте көп ақпараттан хабардар
болуы қажет. Қазіргі заман оқу әдістерін жеке меңгеру де осы шеберліктің
бір қыры. Енді бір қыры – шәкіртпен қарым – қатынастың, шәкірттің іс-
әрекетін қуаттау немесе тежеу болып табылады. Ұстаз өмір бойы бала
тәрбиесіне ықпал етумен яғни дәлелдеп сендіру, шәкірттің қызығушылығын
дамыту, талап ете білу. Осы ықпал түрлерін іске асыруда ұстаз нағыз шебер
болуы керек.
Педагогикалық шеберліктің қалыптасу мәселесі, оның мұғалім мен оқушы
арасындағы қарым-қатынастағы рөлі жайында педагогика мен психология
саласында Ю.П.Азаров, Ю.К. Бабанский, Н.В.Кузьмин, С.Д.Смирнов,
В.А.Сластенин , Н.Д.Хмель, Шкутин Л.А, Н.В.Александров жұмыстары, Н.В.
Кухарев, А.В.Мудрик, А.В.Петровский, В.И.Слуцкий, П.И.Пидкасистый,
Л.И.Рувинский, А.А.Гин, А.П.Чернявская, А.А.Калюжний, Н.В.Мирза,
Т.П.Смолькина және басқа да ғалымдардың еңбектерінде педагогикалық
шеберлікті жетілдірудің жолдары ашылып, зерттелді. Жаңашыл-ұстаздардың
Ш.А.Амонашвили, В.Ф.Шаталов, Ю.П.Фокин, Е.Н.Ильин, С.Н.Лысенковая және де
басқалардың үлкен жаттығу тәжiрибесi мұғалім–тәрбиеленуші жүйесінде
қарым-қатынастың тиімді болуына жоғарғы педагогикалық шеберлік әсер
ететіндігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Оқушылармен қарым-қатынасқа түсудегі педагогикалық шеберліктің өзектілігі
және осы қарым-қатынасқа мұғалімнің дайындығының жеткіліксіздігіне біздің
зерттеуіміздің тақырыбы Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа
тусуіне педагогикалық шеберліктің тигізетін әсері себепші болды.
Зерттеудің обьектісі: Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне
педагогикалық шеберліктің тигізетін әсері.
Зерттеудің пәні: жалпы орта білім беретін мектептің оқу-тәрбиелік
процесі.
Зерттеудің мақсаты: мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне
педагогикалық шеберліктің тигізетін әсерін зерттеу.
Зерттеудің болжамы : егер мұғалімдерге педагогикалық шеберлік туралы
теориялық және практикалық бiлiмдерді меңгеру жағдайы туғызылса, және
кәсiби қызметтерде оларды қолдана алатын болса, онда оқу-тәрбиелiк
процесінің барлық кезеңдерiнде тәрбиеленушiлермен олардың қарым-қатынасқа
түсу тиiмдiлiгі жоғарлайды.
Зерттеудің міндеттері:
Теориялық деректерді талдау және педагогикалық шеберлік,
педагогикалық қарым-қатынас ұғымдарының мәнін анықтау.
Ұстаздың тәрбиеленушiлермен қарым-қатынасы тиiмдi болуы үшiн, оның
қажеттi шарттарын анықтау.
Тиімді қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін педагогикалық шеберліктің
жоғарлату әдістерін талдау.
Зерттеудің әдістері: ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді
теориялық тұрғыдан талдау, педагогикалық тәжірибені зерттеу және жинақтау,
бақылау, тест жүргізу, әңгімелесу.
Жұмыстың құрылымы тақырыппен, зерттеу объектісі мен пәнімен, мақсаты
мен міндеттерімен, ғылыми болжаммен қамтылған.
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Мұғалім мен оқушының тығыз қарым-қатынасқа түсуіне педагогикалық
шеберліктің тигізетін әсерінің теориялық негіздері
1.1 Педагогикалық шеберлік психологиялық-педагогикалық проблема
ретінде
Ұстаздың шеберлігі - талантты қажет ететін ерекше бір өнер емес, бірақ,
ол басқа да мамандарды шеберлікке үйретуде қажет болатын мамандық. Жас
ұрпақ тәрбиесіне бүкіл ғұмыры мен қажыр-қайратын және бойындағы асыл
сезімдерін бағыттаған мұғалімдерді айтуға болады.
Ұлы ғұлама Әл- Фараби: "Ұстаз ... жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін
жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің барлығын жадында
жақсы сақтайтын, бұлардың ешнәрсесін ұмытпайтын ... алғыр да аңғарымпаз
ақыл иесі ..., меніңше шешен, өнер-білімге құштар қанағатшыл жаны асқақ
және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ ...,
жұрттың бәріне ... жақсылық пен ізеттілік көрсетіп ... қорқыныш пен жасқану
дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек" дейді.
А.С.Макаренко былай деген болатын: "Тәрбиешінің шеберлігі ол бір ерекше
өнер емес. Ол мамандық. Мамандық болѓанда да дәрігерді өз мамандығына,
музыканттарды өз мамандығына үйреткен сияқты мұғалімді де өз мамандығына
үйрету" деп, атап көрсеткен болатын.
Мұғалімнің шеберлігі екі жағынан бірдей танылады: бірінші жағы, баланы
қалай, қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу, екінші жағы, оқытып-
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оны қолдана білу.
Тәжірибеде осы талаптарға сай мұғалімдер шеберлігі қалыптасып жетіледі. Бұл
жөнінде біз өзімізге белгілі болъгп келе жатқан көптен таныс, даңқты
педагогиканың іс-тәжірибесін оқьш үйрену арқьлы педагогикалық шеберліктерді
танып-біліп, олардың іс-тәжірибелерін жаңа жаѓдайда жаңа форма-әдістермен
жандандыра отырып, өз ісімізде басшылыққа алуға тиіспіз. Сонда ѓана
өзіміздің педагогикалық шеберлігімізді жетілдіріп, шыңдай түсеміз.
Мысалы, А.С.Макаренконың, М.Горький атындағы, Э.Дзержинский атындағы
балалар колониясындағы атқарған педагогикалық шеберлігі "Ұстаздық дастан",
"Мұнара үстіндегі тулар" атты еңбектерінде айқын суреттелінген.
Қазақстанда педагогикалық іс-әрекеттің шеберлері Макаренконың
педагогикалық шеберлігін қайталаушы Семей облысы "Көкпенті" балалар үйінің
директоры Жақия Шайжүнісов, Алматы қаласындағы қиын балалар үйінің
директоры - Архимед Мыңбаевтың іс-әрекеттері нағыз шеберліктің үлгісі
болады.Қазір жаңашыл деп атап жүрген бір топ педагогтардың: И.Ф.Шаталов,
И.Е.Ильина, Ш.А.Аманашвили, Т.И.Гончарова С.Н.Лысенкова т.б. педагогтардың
іс-әрекеттерінен нақты педагогикалық -шеберлікті байқаймыз. Еліміздің
болашағы бүгінгі мектеп қабырғасындағы ұрпақ екені даусыз. Ертең ел
тізгініне ие болар жеткіншектеріміздің ғаламдық өркениеттен қалып қоймай,
білімді, тәрбиелі, жан- жақты болып қалыптасуының қамтамасыз етілуі -
мемлекеттік маңызы бар іс. Бүгінгі таңда білім саласында түбегейлі
өзгерістер жүріп жатыр. Осы өзгерістерді жүзеге асыру, әсіресе,
ұстаздарымыздың біліміне, кәсіби шеберлігіне көп байланысты.
Парасаттылықты, адалдықты шәкірттерінің бойларына жас кезінен ұялататын
ұстаздар десек, қателеспес едік. Сондықтан да ұстаз еңбегіне еш баға жетпек
емес.
"Ұстаз дегеннің өзі - биік атауға тең. "Болмасаң да ұқсап бақ, бір
ғалымды көрсеңіз!"- деп ұлы данышпан Абай айтып кеткендей, және де ұстаздың
өзі- адам құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы, қазір
жаңалықтар легімен енген соны технология, технологиялық дәуір. осыған орай
қазіргі кезеңнің талабына сай өскелең ұрпақты білімді, мәдениетті, ұшқыр
ойлы, халқының салт-дәстүрін дәстүрлей білетін, туған Отанын, жан- тәнімен
сүйетін азамат дәрежесіне тәрбиелеу және осыған жетелеудің өзі
педагогикалық шеберлік демекпін.
Абай атамыздың: Ақырын жүріп анық бас, Еңбегін кетпес далаға. Ұстаздық
еткен жалықпас, Үйретуден балаға - деп айтқанындай, мұғалім үшін кәсіби
шеберлікке жету, өз мамандығының данышпаны болу бір күнде пайда болатын
дүние еместігін біз жақсы түсінеміз және өмір бойы ізденішулікті,
зерттеушілікті талап ететін мамандық екенін анық аңғарғанда ғана толық
нәтижеге жетуге болады. Мұғалімнің әрбір сөзі мен ісі, қимылы, киімі, аяқ
алысы, жүрісі, көзқарасы психологиялық және ізгілік тұрғысынан шәкірт
жүрегінен үлкен орын алады. Әрбір ұстаз үшін оқу – тәрбие процесін
ұйымдастыруда мол білімділікті, ақылдылықты, дұрыс іскерліктер мен
дағдыларды қолдануды қажет етеді. Осы ретте кейбір мәселелерді жаңаша
көзқараспен қарастыруды жөн деп есептей отырып, мынадай эталондарды атап
өтуге жөн көрдік:
- сабаққа педагогикалық – психологиялық талдау жасау;
- дамыта оқыту жүйесінің мәні мен міндеттері;
- сабақты ұйымдастырудың педагогикалық – психологиялық негіздері;
- мұғалім жұмысының шығармашылық сипаты.
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, зерттеушілік қызметі мұғалімдік жұмысқа
дайындық барысында, іс – тәжірибеде және қайта даярлау кезінде қалыптасып
тәрбиеленеді.
Ұлы ұстаз Ахмет Байтұрсынов Білім - біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал
біліктілік - сол білімді іске асыра білу дағдысы - деп бекер айтпаған.
Біліктілік деп қандайда бір еңбектің түріне дайындалудың, дайындық
дәрежесінің деңгейін айтады. Кез-келген қызметкер біліктілігін ұдайы
жетілдіріп отыруы қажет.
Білім сапасының арттырудың кілті педагог қолында десек, оның білімін
жетілдіру басты роль атқармақ. Егер педагог мамандардың біліктілігін жүйелі
арттырса, онда үлкен жетістікке қол жеткізуге болары анық. Мұғалімдердің
біліктілігін жетілдіру екі бағытта жүргізілуі тиіс:
1.Мұғалімнің кәсіптік жұмысының мәнін үйлесімді өзгерту, яғни басты
қызметтік нұсқауды орындау емес, күтетін нәтижеге жету үшін оқу үрдісін
шығармашылықпен үйлестіру.
2. Білім беру асында мұғалімнің зерттеушілік бағыттағы қызметін
күшейтуге байланысты мұғалімнен кәсіптілікті кеңейтуді талап ету.
Біліктілікті арттырудың негізгі аспектілерінің ішінен мыналарды бөліп
алуға болады:
1. Қызметтік (Мақсаты, міндеті, жұмыс мазмұны, формасы, әдістер және
нәтижесі).
2. Мазмұндық (Әдістемелік, ғылыми-теориялық білімді практикада қолдана
білуге жағдай туғызу).
3. Басқарушылық (Талдау, жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, танып-білу.
Осы 3 аспект бойынша біліктілігін жетілдірген маман өз қызметіне талап
деңгейінде қарайтыны белгілі.
Ұстаздар үздіксіз ізденіп, өз білімін үнемі жетілдіріп жаңа педагогикалық
әдіс-тәсілдерді қолданып отырса ғана өзінің кәсіби шеберлігін арттырады.
Мұғалім-өзі де оқуы керек. . . - деп П. Ф. Каптеров айтқан еді.
Мұғалімнің өздігінен білім алуына нақты көмек көрсету үшін, тұлғаның
кәсіптік қызмет саласындағы қажеттіліктерін, сұраныстарын, мүдделерін білуі
қажет. Арнайы ұйымдастырылған әдістемелік жұмыс мұғалімнің жеке
қажеттіліктерін ескеріп құрылуы тиіс. Мұндай жағдайда мұғалім біліктілікті
арттырудың ұжымдық нормаларына қатыса отырып, өзін қызықтыратын мәселелерге
жауап табатын болады.
Педагогикалық шеберліктің негізгі белгілері: кәсіптік білім, біліктілік,
дағды, кәсіптік қабілет, педагогтік әдептілік, педагогикалық техника
жатады.
Қорыта келгенде, бүгінгі талапқа сай мектепте білім берудің жаңа саласына
жету – мұғалімнің мейірімділігімен, білімімен, шеберлігімен тығыз
байланысты. Өз мамандығына жан–жүрегімен берілген ұстаз ғана ұстаздық
этиканы да, ұстаздық техниканы да, шеберлікті де жақсы меңгереді.
Мұғалімнің творчестволық қабілеті, жаңашылдық әрекеттері, біліктілігі,
физиологиялық және психикалық сапасы, педагогикалық кәсіптік біліммен
сәйкестенеді.
Жаңашылдық творчестволық қуат шексіз, әрі үздіксіз қозғалыста дамиды.
Бұл педагогикалық бағытта оқытушы мен оқушының өзара ықпалы, өзара дамуда,
ынтымақтастықтан теңгермешілікке, дамудың жоғарғы деңгейіне жетуде мәні
зор.
Материалистік диалектика табиғатында үздіксіз даму, ғылыми білім мен
тәжірибенің бірлігін, тұтастығын, сәйкестігін ашып көрсетеді. Біздің
ойымызша, педагогикалық шеберлік - бұл мұғалімнің кіріктірілген қасиеті,
өйткені ол өзінің кұрамына өзара тәуелді, тығыз байланысты бірліктерді,
яғни білім, іскерлік, қабілет пен қасиеттерді камтиды. Әрине, педагогикалық
шеберлік күрделі кұрылым болғандықтан, оның мәнін ашуды, оны түсінуге деген
әр түрлі көзқарас тұрғылары қалыптасқан. Тек жанашылдыққа деген талпыныс,
үздіксіз ізденіс мұғалімді өз ісінің биік шыңына жетелейді. Осы тұжырымды
өлкеміздің маңдай алды азаматтары, өз ісінің шеберлері К. Нұрғалиев, К.
Бітібаева, Ж. Шайжүнісов, еліміздің бір туар тұлғалары Р. Нұртазина, А.
Ысқақов, Е. Очкур сынды ұстаздар қызметі негізінде жасадық. Олар өз
педагогикалық іс-әрекет шыңына жаңашылдыққа ұмтылыс негізінде жетті. Бірақ,
инновациялық іс-әрекет, кәсіптік білім мен іскерліктерсіз және тұлғалык
қасиеттерсіз жүзеге асуы мүмкін емес. Әсіресе, қазіргі таңда мұғалім
шеберлікке қол жеткізу үшін өзін-өзі басқара алуы керек, бойында оптимизм,
лидерлік қасиет, тәуекелге бел буа білу, қуаттылык, төзімділік сияқты
тұлғалык касиеттері болуы тиіс. Аталған қасиеттер мұғалімді жанашылдыққа
жетелейді, жаңаны жасауға ынталандырады.
Педагогикалық шеберлік ұғымына қатысты педагогикада әр түрлі көзқарастар
қалыптасқан. Бұл ұғымды әр педагогтар өздерінше қарастырады. Жаңа дәуір
педагогы А.Дистервег педагогикалық шеберлікті шынайы оқыту, істі білу, өз
ісін, және оқушыларды жақсы көру, педагогикалық қабілеттерден құралады
дейді.
Педагогикалық шеберлік – кәсіби педагогикалық іс-әрекетті өзіндік
ұйымдастыруды жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мұғалімнің жеке тұлғалық
қасиеттер кешені. (И.А.Зязюнь)
Педагогикалық шеберлік - қоғамның әлеуметтік мәдениеттік құндылықтарын
шығармашылық тұрғыда меңгерудегі жеке тұлғаның рухани-адамгершіліктік,
интеллектуалдық дайындығын бейнелейтін және кәсіби іс-әрекетте білім,
іскерлік, дағдылардың шығармашылық тұрғыда қолдана алудағы практикалық
дайындығын қамтитын жеке тұлғалық қасиеттері. (И.П.Андриади).
А.И. Щербаков педагогикалық шеберлікті – ғылыми білім, іскерлік,
дағдылардың, әдістемелік өнер және мұғалімнің тұлғалық сапаларының синтезі
деп көрсетеді.
А.И.Щербаков педагогикалық шеберліктің қалыптасуына тұлғаның өзінің толық
мәнді қалыптасуы да әсер етеді деп көрсетеді. Педагогикалық шеберліктің
қалыптасуының алғышарты мен негіздері жалпы тұлғаның өзіндік қалыптасуы,-
деп жазып кетеді.
Н.В. Кузьмина шеберлік деп маманға ситуацияны сәтті зерттеуге мүмкіндік
беретін кәсіби білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруі, осы ситуациядан шыға
отырып, кәсіби міндеттерді құрастыруы, оларды ғылым мен өндіріс
мақсаттарына сәйкес шеше алуы деп көрсетеді. Ол шеберліктің құрылымы кәсіби
білім, іскерлік, дағыдалар және оларды меңгеруі деп анықтайды.
Ю.П.Азаров педагогикалық шеберлік негіздері балаларды тәрбиелеу
заңдылықтарын білу деп көрсетеді. Педагогикалық шеберліктің құрамдас
бөліктері сезімдер мен техниканың өзара әсерлесуі педагогтың тұлғаға
образды эмоциянальды ықпалына әкеледі. Бұл біртұтастық – шеберліктің күші.
Сезім мен техниканың арасындағы қашықтағы шекті жеңу шеберлікке жету жолы,-
деп пайымдайды.
В.А.Сластенин бірқатар кәсіби іскерліктердің жоғары деңгейлі дамуы
шеберлікті береді дейді. Теориялық білімдер және оларға негізделген
іскерліктер – барлық мұғалімдерге ортақ педагогикалық шеберліктің
объективті мазмұны және ең бастысы,- дейді. Мұғалімнің шеберлігі -
педагогикалық процестің жоғары тиімділігін анықтайттын тұлғаның тұлғалық-
іскерлік сапалары мен қасиеттерінің синтезі.
Н.Н.Тарасевич Педагогикалық шеберліктің мәні - кәсіби іс-әрекеттің
жоғары деңгейіне қажетті мұғалімнің тұлғалық сапаларының кешені деп
қарастырады. Педагогикалық шеберліктің құрылымы мұғалім тұлғасының
педагогикалық бағыттылығы, кәсіби білімдер (педагогикалық шеберліктің
қалыптасуының фундаменті), педагогикалық іс-әрекетке қажетті қабілеттер,
педагогикалық техника.
В.Г.Куценко Педагогикалық шеберлікті біртұтас әлеуметтік-психологиялық
тұтастық ретінде қарастырады, ол белгілі бір, өзара байланысқан және өзара
мәндескен компонентерден тұрады, өз кезегінде ол жүйенің арнайы құрамадас
бөлігі.
Педагогикалық шеберліктің мәні – әлеуметтік-психологиялық тұтастық, яғни
ол педагог тұлғасына қатысты.
Педагогикалық шеберліктің құрылымы психологиялық –этикалық эрудиция,
тұлғаға қажетті сапалар жатады.
Педагогикалық шеберлік кәсіби іс-әрекетті ұйымдастырудың жоғары деңгейін
қамтамасыз ететін тұлға сапаларының кешені. (Н.А.Морева). Педагогикалық
шеберлік оқытушының кәсіби бағыттылығына тікелей тәуелді кәсіби іс-
әрекеттердің жиынтығынан құралады. Педагогикалық шеберлік мұғалім
тұлғасының белгілі бір сапаларының жиынтығы, олар мұғалімнің психологиялық-
педагогикалық дайындығының жоғары деңгейімен, әр түрлі педагогикалық
ситуацияларда жылдам шешім таба алуына негізделеді.
Педагогикалық шеберлік негіздері – педагогикалық техника. Педагогикалық
шеберлікті мақсаттар ағашы ретінде қарастыруға болады, олардың әрбіреуін
шешу (мақсаттарды) жиынтығы педагог өнерін дамытады.
Педагогикалық шеберлік педагогтың кәсіби іс-әрекетінде байқалады.
Педагогикалық шеберлік – ол қозғалыстағы жүйе, себебі онда қоғамда жеке
тұлғаның объективті және субъективті жағдайлары жеке тұлғаның ерекшеліктері
бейнеленеді.
Педагогикалық шеберлік негізі бұл адамның жеке басының таланты мен осы
талантты дамытуға бағытталған қажырлы еңбегі болып табылады. Әрбір маман
шебер болып туа бермейді, бірақ еңбектену барысында шебер болуға болады.
Мұғалім мамандығының басты ерекшелігі оның үнемі үлгі-өнге бола білуінде.
Сондықтан нағыз мұғалім болуы үшін үнемі шеберлікке ұмытылып отыру керек.
Шебер мұғалім атанудың алғашқы қадамы -жоғары оқу орынында басталады,
студент өзінің пәнін жетік білуі керек, яғни теориялық материалды терең
меңгеруге және оны нақты практикада орындай алуға дағдылануы қажет.
Педагогикалық шеберлік неге негізделеді, оның компоненттері қандай?-
деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Педагогикалық шеберліктің құрамдас бөліктерінің бірі білім, іскерлік,
дағдылар – олар өз кезегінде шеберліктің негіздері болады.
Білім, іскерлік, дағдылардың кәсіби-педагогикалық мазмұнының құрамдас
бөліктері:
1. Кәсіби педагогикалық білім
2. Кәсіби педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыру тәжірибесі;
3. Педагогикалық іс-әрекеттің шығармашылық тәжірибесі.
4. Педагогтың қалыптасқан тұлғалық сапаларының болуы.
Көріп отырғанымыздай педагогикалық шеберлікті зерттеушілер арасында ортақ
пікірдің жоқтығын байқауға болады. Бір авторлар - педагог тұлғасының
сапалық ерекшеліктері десе, екіншілері - білім, іскерлік, дағдылар,
үшіншілері – сапалық ерекшеліктер мен білім, іскерлік, дағдылардың
жиынтығы, төртіншілері – тұлға сапалары мен кәсіби іс-әрекетті жүзеге асыру
деңгейі деп қарастырады.
Келесі бір авторлар педагогикалық шеберліктің құрылымы төмендегідей
компоненттерден құралады деп көрсетеді
Педагогтық іс-әрекеттегі гуманистік бағыттылық– қызығушылығы,
құныдылықтар жүйесі, идеалы;
Педагогтық іс-әрекеттегі гуманистік бағыттылық - тәрбиешілердің,
мүғалімдердің балаларға адамгершілік-ізгілік қарым-қатынас орнату жағынан
жетіле түсуін қажет етеді. Гуманистік бағыттылық жүйесі - педагогтардың
балалармен ынтымақтастық, демократтық бағыттағы ізгілі-адамгершілік,
сүйіспеншілік қатынас орнату стратегиясы мен тактикасының болуын қажет
етеді.
Л.Н.Толстой былай деген болатын:
"Егер мұғалім өзінің балаларға деген сүйіспеншілігін, педагогикалық іс-
әрекетпен жалғастыра білсе, ол жетілген мүғалім". Педагогтық іс-
әрекетіндегі гуманистік бағыттылық әр жақты бағалы бағдарлар құрады. Олар
мыналар:
өзін шебер педагог ретінде танып білу.
педагогикалық әсер ете білу ықпалының болуы.
балаларға, балалар ұжымына деген сүйіспеншілік- ынтымақтастық
бейімділігінін болуы.
педагогикалық іс-әрекет мақсатының, гуманистік стратегиясының,
тактикасының болуы
- Кәсіби білім – педагогикалық, психологиялық, әдістемелік, арнайы, жалпы
базалық білімідері;
Педагогикалық кәсіптік шеберліктің фундаменттік негізі - кәсіптік білім.
Мүѓалімнің кәсіптік білгірлігі - біріншіден, өзі оқытатын пәнін терең,
негіздей білуге негізделсе, екіншіден сол пәнді оқып тани білетін
оқушыларға арналады.
Кәсіптік білімнің ерекшелігі оның комплекстігінде: оған білім мазмүны,
оны оқыту әдісі, оны ұйымдастыру принциптері жатады.
Кәсіптік білімнің комплекстігі ол кәсіптік білімді, саналы ереже принцип-
тәртіпті қальштастырады.
Кәсіптік білім - теориялық, технологиялық, єдістемелік жағынан тұтасады.
Оны әрбір педагогтар өз тәжірибесіне сай құрады, ғылыми білімі негізінде
оның заңдылықтарын көре біледі.
- Педагогикалық қабілеттер – коммуникативті, перцептивті, эмоциональды
тұрақтылық, жоспарлау, жабалау, креативті, аналитикалық және т.б.
іскерліктер
- Педагогикалық техника – мұғалімнің өзін-өзі басқара алу іскерлігі
(жест, мимка, понтолмимика, поза т.б.) және өзара әрекеттесу іскерлігі
(педагогикалық қарым-қатынас орната алуы, кері байланысқа түсе алуы т.б.).
Педагогикалық техника – мұғалім іс-әрекетінің ішкі мазмұны мен сыртқы
мазмұнының үйлесімді бірлігіне әсер ететін тәсілдер жиынтығы.
(А.П.Черняевская)
Педагогикалық техниканың құрамдас бөліктері:
1) Өзін-өзі басқару іскерліктері;
2) Ұжыммен жеке тұлғамен өзара әрекеттесу іскерліктері.
1) Өзін-өзі басқару іскерліктері құралады:
- өз денесін басқара алу (физикалық денсаулық, мимика, понтомимиканы
бақылай алу, төзімділік );
- эмоциональды жағдайын басқара алу (жағымды эмоциональды көңіл-күй,
эмоцияларды білдіре алу т.б.);
- әлеуметтік перцепцтивті қабілеттер (зейін, әлеуметтік сезімталдық –
басқалардың көңіл-күйін сезіне алу және олардың себептерін білу және
қабылдау);
- сөйлеу техникасы (дауысты қою, дем алу, сөйлеу темпі мен тембірін
басқара алу, дикция)
2) Ұжыммен және жеке тұлғамен өзара әрекеттесу іскерліктері құралады:
- дидактикалық іскерліктер;
- ұйымдастырушылық іскерліктер;
- коммуникативті іскерліктер;
- талап қою іскерліктері;
- бағалау іскерліктері;
- конструктивті іскерліктері;
- педагогикалық қарым-қатынасты басқару іскерліктері
Педагогикалық техника - мұғалімнің өзін-өзі басқара алу іскерліктері мен
өзара әрекеттесу іскерліктерінің жиынтығы.
Мұғалім шеберлігін зерттеу барысында әр түрлі практикалық міндеттерді
шешуде педагогикалық өзара әсер ету тәсілдерінің алар орны ерекше екенін
байқалады. Мұғалімнің өзара әсер ету тәсілдерін педагогикада педагогикалық
техника қарастырады. Мұғалім өзіне әрқашанда оушыларды белсенді танымдық
жұмысқа жұмылдыра алу іскерлігін, ұжыммен, жекелеген оқушымен жұмыс жасай
алу іскерліктерін, өз көңіл-күйін, мимикасын, дауысын, қозғалысын басқар
алу іскерліктерін меңгере алу іскерліктерін меңгере алу қажет.
Педагогикалық техникалық қарым-қатынас жасау формасы - мүғалімнің іштей
ұйымдастырылған сөз әрекеттерімен сырттай ұйымдастырылған ым-ишара, дене
қимылы әрекеттерімен ұштасып отырады.
Негізінен педагогикалық техника екі топ компоненттерінің сөйлесуімен
жүзеге асырылады.
Бірінші топ компоненттеріне жататындар: өз дене құрылыс пітімін қимыл-
қозғалысын басқара білу, келбет-пішінін, қас-қабағы, көңіл-күй сезімімен
мақұлдауын, не құптамауын білдіру, сөйлеу шеберлігімен, дауыс ырғағымен
дикция-сымен қатынасты үйлестіре білу, әлеуметтік байқағыштық, өз қиялын
басқара білу.
Екінші топ компоненттеріне жататындар: оқыту мен тәрбие жұмысын
ұйымдастыра білушілік, конструктивтік техникасының болуы. Жеке адамға,
ұжымға ықпал ете білу коммуникативтік білгірлік, шығармашылық жұмыс
ұйымдастыра білу.
Сондықтан педагогикалық техника дегеніміз - сөз және сөйлеудің басқада
құралдары арқылы: адамның келбет-пішіні, дене қимылы басқада да ұйымдастыру
формалалары арқылы іс-әрекет қатынасын жүзеге асыру жолдары болып табылады.
А.С.Макаренко былай деген болатын:"Тәрбиеленушілер сенің ойыњды, жүрек
сезіміңді ұққандықтан ғана қабылдамайды сені көргендіктен, сені
естігендіктен де қабылдайды". Демек, мүғалімнің іс-әрекет техникасы - оны
ішкі рухани ой-сезім мәдениетінің көрінуімен бірге эстетикалық
әсерлілігімен сырттай көзге түсуінің бірігуі, яки сөйлеу және сөйлеуден тыс
қатынас формаларының бірігуі.
Мұғалімдердің негізгі міндеттері аталған педагогикалық техникалық
іскерлік қатынас формаларын қолдана білу, әдетте мектепке жаңа келген жас
мұғалімдердің уақытша сәтсіздікке ұшырауының негізгі себебі - педагогикалық
техникалық іскерлік қатынастарды толық меңгермегендіктерінен болады.
Мысалы, сөйлегенде сөйлеу мәнерінің болмауы, дауыс ырғағының біркелкі
болмауы, дене қимыл-қозѓалысын дұрыс бағыттай алмауы, жүрсе - ұзақ жүріп
кетуі; тұрса ұзақ тұрып қалуы, сөйлегенде дене қимылын, мимикасын қатыстыра
алмаушылық, кейде жылдам сөйлеп, кейде тым баяу сөйлеушілік, дауыс ырғағы
дикциясының дұрыс үйлеспеуі т.б. Осы сияқты кемшіліктер - оқушыға нәтижелі
әсер ете білу өнерінің төмендігін көрсетіп, сабақтың тартымды болып өтуіне
кері әсерін тигізеді.
Өз сезімін (эмоциясын) басқару. Эмоциялар психикалық сфераға қатысты адам
эмоциясы өте күрделі процесс әрі объективтік шындықтың бейнеленуі ретінде
қабылданады. Ол әрдайым адамның белсенді қызметімен байланысты туындап
жүзеге асады. Соңғы кезде сезім мәдениеті проблемасының маңызы артты. Бұл
өзінің эмоциясын, кез-келген ситуацияда мінез-құлқын басқара білу және
басқа адамның орнына қоя білу. Басқа адамныњ сезімін бағалау және
құрметтеу. Педагогикалық қызметте әрбір баланың психологиялық ерекшелігін
ескере отырып, өзіне-өзі сенімсіз балаларға айрықша көңіл аударып,
оқушылардың нерв жүйесінің жеткілікті қалыптаспаѓанын ескере отырьш,
олардың көңіл-күйінің, белсенділігінің жоғары болуына мүмкіндік туғызу
керек. Адамгершілік сезімді қалыптастыру жеке жағымды қасиеттерге
тәрбиелеумен бірге өзін-өзі тәрбиелеумен ұштасады. Әр адам жағымды
эмоциялардың қажеттігін түсініп, әркім өзінің мінез-құлқын, әрекетін
бақылай білуді үйрену керек. Жағымды эмоцияны тәрбиелеуде мұғалімнің, ата-
ананың, ересектердің достардың сөздерінің алатын орны ерекше. Сөз жеке
адамға әсер ететін қуатты фактор. Адамдарға сөзбен ықпал ете білуді үйрену,
сергектік,ықыластылықќа байланысты. Ықыласты, сезімтал сергек адам өзіне
де, басқа адамѓа да эмоциялық әсер етіп, балаларды қуанышты көңілді сезімге
тәрбиелей алады.
Мектептегі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырып басқаруда мұғалімдердің ең
алдымен өз эмоциясын дұрыс басқарып, одан кейін оқушыларды жаѓымды эмоцияға
тәрбиелеудің үлкен маңызы бар. Тәжірибеде кейбір педагогтар оқушылар
алдында кей уақыттарда өз эмоциялық сезімін басқара алмаушылығы, бет
әлпетінен бұлшық еттерінің ұнамсыз рең беруі байқалады. Мұндай жағдай
әсіресе жұмысын жаңа бас-таған жас мұғалімдер арасында жиі кездеседі. Олар
оқушылардан басқа адамдармен де алғашқы кездесіп сөйлесуінде де
абыржушылық, қысылушылық байқалып бет реңінен сезіліп тұрады. Бүл олардың
тәжірибесінің аздығынан. Сондықтан педагогтар әсіресе жұмысын жаңа бастаған
жас мұѓалімдер өзін-өзі басқаруға, өз сезімін өзі меңгеруге дағдыланып
дайындық жасау керек. Ол үшін өзін-өзі жат-тықтыру жұмысымен шүғылданѓаны
жөн. Ондай жаттығудың түрі өзін-өзі дайындаѓаны жөн болады, бұл жаттығу
өзін-өзі реттеу жаттығуы. Мысалы:
Сіз әрқашанда ұстамды, байыптысыз ба?
Сіздің көңіл-күйіңіз біркелкі ме?
Үйде, аудиторияда, қызмет үстінде сіздің зейініңіз бірқалыпты
шоғырланған ба?
Сіз өз сезіміңізді өзіңіз басқара аласыз ба?
Сіз жақын адамдарыңызбен, жолдастарыңызбен ықылас, қошеметті қалайсыз ба?
Сіз оқыѓан материалды тез меңгере аласыз ба?
Сізде алшақтауды қажет ететін қандай қолайсыз дағды бар?
Сіздің кейбір жағдайларда дұрыс істемеген жұмыстарының болды ма?
Міне, осы сұрақтарға "ИӘ", "ЖОҚ" деген сөздермен жауап беру керек. Егер
"ИӘ" деген жауап басым, көп болса, сіз өз сезіміңізді басқара алғаныңыз.
Егер "ЖОҚ" деген жауап көп болса сіз өз сезіміңізді басқара алмағаныңыз.
Егер "ИӘ", "ЖОҚ" деген жауап бірдей болып келген жағдайда сіз өз
сезіміңізді басқару үшін, көп жұмыстар істеулеріңіз қажет.
Педагогтың оқу-тәрбие процессі үстінде, аудиторияда, сынып оқушылары
алдында өз дене бітімін, қозғалыс-қимылын дұрыс бағыттап ұстап білуі
педагогикалық шеберлік тәсілдерін жүзеге асыруға байланысты. Дене бітімін
бір қалыпты сымбатты, тұрақты ұстаған мұғалімнің өз ісіне сенімді, ойы
тиянақты, айтатын сөзін абыржымай тиянақты мазмұнды бере алатындығын
сипаттайды. Өз күшіне, өз біліміне, өз іс-әрекеттеріне сенімділігін
білдіреді.
Сондықтан да мұғалім сабақ үстінде дене бітімін тік дұрыс, сымбатты ұстау
керек. Әрі-бері орынсыз қозѓалып жүре бергеннен сақтану керек және бір
жерде ұзақ тұрып қалуға да болмайды. Сабақ үстінде қақырыну, түкіріну,
сіңбіру, өте мәдениетсіздікті байқатады, олар мұғалім үшін өте жат.
Отырғанда да екі аяқ арасының аса алшақ болуы дүрыс емес. Мұғалімнің қимылы
психологиялық мәнерде болу керек. Қолайлы көңілді кездерде қолыңды кеудеңе
келтіріп қошемет көрсету, сыныпќа кіруде, шығуда қолданылуы көңілге жайлы
тиеді. Дене қимыл-келбетін ұстай білуге жаттығу үшін физкультура спортпен
шұғылданған жөн. Сол сияқты өзін-өзі қабырғада тұрып жаттықтыру және өзіне-
өзі оқушы көзімен қарау керек. Мысалы, сөйлер алдында бір қадам ілгері басу
оқушылардың зейінін өзіне тартатын болса, бір қадам кейін шегіну азѓана
тыныстауды демалыс қалпын ұйғарады.
Келбет - бет пішінді байқатады. Мұғалімнің келбеті -көзқарасы, қас-қабақ
қағысы, көзқарасы адамның ішкі сезім, ой дүниесінен көп хабарлар етеді.
Келбет өзіңнің ойыңды, сезіміңді көңіл күйіңді білдіретін өнер.
Оқушы сенің бет-пішініңнен, қөзқарасыңнан сенің айтайын деген ойыңды,
мақұлдауыњды, не мақұлдамауыңды, қолдамауыњды, не қолдауыңды танып біледі.
"Көз -көңілдің ажары" деген мақал осы сияқты жайыттарды аңғартады. Күлімдеп
сөйлеу, көздің кішіреюі дене қимылымен жымдасып, қуанышты жағдайды,
қошеметтеуді білдірсе, көзді бадырайта қарау, қабақты керу, бет бұлшық етін
бедрейту қоштамауды, мақұлдамауды, істің дұрыстығына шүбә келтіруді
көрсетеді.
Мұғалім сыныпта сабақ үстінде оқушыларды тегістей көзбен шолып карауға,
барлығын көз алдына ұстауға дағдылану керек. Көзбен сынып оқушыларымен
байланыс жасап отыру керек. Көзбен оқушыны бейсауат іспен шұғылдануға
мүмкіндік бермейтіндей етіп өзіңе көзбен тартып отыру керек.
Адам қозғалысының мәні туралы кинетика ғылым зерттейді. Дене
қозғалыстарына жест, поза, понтомимика, мимика және т.б. жатады.
Понтомимика –дене, қол, аяқ қозғалысы, ол ойдың негізгісін бөліп
көрсетеді және бейне жасайды.
Жест – қол сермеуі, ол бейнелеуші және психологиялық жесттер болып
бөлінеді.
Бейнелеуші жестер – ойдың барысын бейнелейді, иллюстрациялайды.
Мұғалімнің сабақ барысында қол қозғалысымен әр түрлі бейнелерді жасауы.
Психологиялық жестер – сезімді білдіреді. Мысалы, құптау, ишара білдіру,
келіспеу және т.б. білдіретін жестер. Мұғалімнің қарым-қатынасы барысында
бейнелеуші жестерден қарағанда псхологиялық жестер көбірек болуы тиіс. Олар
берілетін ақпараттың мәнділігіне, ұғынықтылығына әсер етеді. Жест әрқашанда
өз орынымен, белгілі бір нормадан шықпауы керек. Қарым-қатынасқа түскенде
тым көп қол сермеуді қолдану оқушы зейінінің ауытқуына әкеліп соқтырады
және де эстетикалық жағынан да әдемі болып көрінбейді.Мимика - өз ойын,
сезімін, көңіл-күйін, жағдайын беттің бұлшықет қозғалысымен білдіре алу
өнері. Мұғалімнің бет әлпеті тек мимикаларды білдіріп қана қоймай, сонымен
бірге оларды жасыра да алуы керек.
Жест және мимика ақпараттың эмоциональды мәнін арттырып, оның жақсы
меңгерілуіне жағдай жасайды.
Дикция – бұл сөздерді, буындарды және дыбыстарды айтудағы ашықтық,
нақтылық.
Мұғалімнің сыртқы бейнесі.Халық мұғалімі – жас ұрпақтың рухани дүниесінің
мүсіншісі, ол- өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы саналатын балаларға өзінің
үмітін артып, болашағын сеніп тапсыратын қоғамның сенімді өкілі. Осы аса
ізгі және өте қиын кәсіп ұстаздан өз өмірін оқу- тәрбие ісіне арнаған
тұрақты шығармашылықты талап етеді. Мұғалімнің сыртқы келбет мәдениеті,
өзін- өзі басқару шеберлігі, мұғалімнің моральдық қасиеттеріне қойылатын
талаптар оқу- тәрбие жұмысының табиғатына қарай күн сайын жаңарып, жаңа
сипатқа ие болуда. Мұның өзі қоғамның үздіксіз дамуынан, ғылым мен
техниканың өркендеуінен туындап отыр. Ахмет Байтұрсынов: Ең әуелі мектепке
керегі- білімді, педагогика әдістемесінен хабары мол, оқыта білетін
мұғалім,- деген болатын. Мұғалімнің кәсіптік мәдениеті туралы Н.К.
Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, К.Жарыкбаев, Ш.Т.Таубаева еңбектерінде
кеңінен сөз болып, мұғалімнің әдеби, сөйлеу шеберлігі, шешендік қасиеті,
дауыс дикциясы, сыртқы бейнесі жөнінде келелі әңгіме қозғалады. Мұғалімге
қарапайымдылық, ұқыптылық, жинақтылық тән болуы тиіс. Мұғалімнің киімі,
қозғалысы, шаш үлгісі сәнді болып келгені абзал. Мұғалімнің әлеуметтік
беделін көтеруде оның сабырлылығы, сергектілігі, мейірімділігі мен
кішіпейілділігі де зор рөл атқарады. Білімдар мұғалімнің сөйлеу техникасы
мен адамды түсіну білуі, басқа адамды елітіп әкетуі басым болады.
Педагогикалық әдеп- мұғалімнің кәсіптік сапасы және кәсіптік ерекшелік
белгісі. Кейбір мұғалім, кәсібін айтпай- ақ, өзінің әділдігімен,
ілтипаттылығымен өзінің мамандығын сырт көзге айқындап тұрады. Мұғалімнің
ашу үстінде ешқандай шешім қабылдамауы пайдалы. Болашақ ұстаздар өз ісінң
әрбір қыр- сырын жетік игеру жолында кәсіптік сапаларды толық меңгерсе,
бүгінгі қоғамымызды байытатын, дамытатын, жаңартатын адам тәрбиелеуге мол
мүмкіндік ашылатыны күмәнсіз.
Педагогикалық шеберліктің құрылымы
Оқушылар өздерінің мұғалімдерінің қаталдығын, талапкершілдігін кешіре
алады, бірақ өз ісін нашар білетіндерді ешқашан кешіре алмайды.
Олар педагогтың нақты білім, білігін, бойындағы өнерін, шебер
қолдарын, жұмысқа деген жігерін, айқын ойын, тәрбие жөнінен
біліктілігін өте жоғары бағалайды. Макаренко А. С. былай деген еді:
Мен тәжірибе арқылы мынадай шешімге келдім, сұрақты тек
біліктілікке негізделген шеберлік арқылы ғана шешуге болады.
Педагогикалық өмірбаян әр мұғалімнің даралығын көрсетеді. Кез-
келген мұғалім бірден шебер болып кете алмайды. Кейбіреуі, өкінішке
орай, орташа мұғалімнің қатарында қала береді. Ал кейбіреулерінде
шеберлікке жетуіне жылдар кетеді. Шебер, өзгертуші, жасампаз болу
үшін мұғалім педагогикалық үрдістің заңдылықтары мен механизмдерін
игеруі қажет. Бұл педагогикалық жүйеде ойлауға, әрекет етуге
мүмкіндік береді, яғни, педагогикалық құбылыстарды өздігінен талдауға,
оларды құрамдас бөліктерге бөлуге, әр бөлігін ой елегінен
өткізуге, оқыту және тәрбиелеу теориясында қарастырылып отырған
құбылыстың логикасына сәйкес идеяларды, қорытындыларды, қағидаларды
табуға, құбылысты дұрыс диагностикалауға, оның қандай педагогикалық-
психологиялық санатқа жататынын анықтауға, негізгі педагогикалық
міндетті (проблеманы ) және оны ұтымды шешудің тәсілдерін табуға
көмектеседі. Кәсіптік біліктілікті игеру, жетілдіру және
педагогикалық қызметтің құрылымын және онымен байланысты теориялық
білімдер жүйесі мен практикалық білік, дағдыларды нақты көз
алдымызға елестетуіміз керек.
Педагогикалық зерттеулер көрсетіп отырғандай (Н. В. Кузьмина, В.
А. Сластенин, А. И. Щербаков және басқалары), оқу-тәрбие үрдісінде
мұғалімнің педагогикалық қызметінің өзара байланысты төмендегі
түрлері бар:
1. диагностикалық;
2. бағдарлы-прогностикалық;
3. конструкторлық-жобалау;
4. ұйымдастырушылық;
5.ақпараттық-түсіндіруші;
6. коммуникативтік-ынталандырушы;
7. талдау-бағалау;
8.зерттеуші-шығармашылық;
Кәсіптік шеберлікке мұғалім өз қызметінде тек теорияға сүйенген
кезде ғана жете алады. Әрине, бұл жолда оған көптеген қиындықтар
тосқауыл болады. Ең алдымен, ғылыми теория- бұл жалпы заңдардың,
қағидалардың, ережелердің ретке келтірілген жиынтығы, ал тәжірибеде
қолдану үшін теориялық ойлаудың кейбір дағдыларының болуын талап
етеді, алайда, бұл дағды барлық мұғалімдердің бойынан бірдей табыла
бермейді. Екіншіден, педагогикалық қызмет-бұл білімдер топтамасына
(синтезіне) сүйенген (философиядан, педагогикадан, психологиядан,
әдістемеден және т. б.) толық үрдіс, алайда, мұғалімнің білімдері
сөрелер бойынша бөлінген, яғни, жинақталған білік деңгейіне
жеткізілмеген, бұл педагогикалық үрдісті басқару үшін қажет. Бұл өз
кезегінде төмендегідей жағдайға әкеледі: мұғалімдер көп жағдайда,
педагогикалық білікті теорияның ықпалымен игермейді, оған тәуелсіз,
педагогикалық қызмет жөніндегі, тұрмыстық, ғылымға дейінгі түсініктер
негізінде игереді.
1.2 Қазіргі білім жүйесі жағдайындағы мұғалім мен оқушының өзара қарым-
қатынасы және оның педагогикалық шеберлікке тәуелділігі
Педагогикалық қызметтің әр қадамын шығармашыл, қайталанбайтын
және үнемі жаңа болуын талап етуге болмайды. Бірақ педагогикалық
нормативтердің кері әсері де үлкен. Репертуарлық, жанама,
педагогикалық теорияға деген жек көрініштілік, педагогикалық ойлаудың
догмалылығы, педагогикалық ұстанымға жоғарыдан түскен нұсқау,
өзгенің іс-тәжірибесін қабылдау-міне, келеңсіз құбылыстардың толық
емес реті, бұл диалектикалық табиғатты білмей нормативтерді игеру
деген сөз. Мұғалім қызметінде педагогикалық ғылымнан тартылған
жіптер өзара түйіседі, ең соңында, барлық алыңған білімдер іске
асады.
Педагогикалық қызметтің дамуының жоғары деңгейін, педагогикалық
технологияны игергенін сипаттай отырып, педагогикалық шеберлік
педагог тұлғасын, оның тәжірибесін, азаматтық және кәсіптік
ұстанымын сипаттайды. Мұғалімнің шеберлігі- бұл тұлғаның тұлғалық-
іскерлік сапасы мен ерекшеліктерінің синтезі, ол педагогикалық
үрдістің жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді.
Балалармен қарым-қатынас жасау – бұл толассыз шығармашылық. Бір сабақтын
өзін ғана сәл еске түіріңізші. Мұнда балалармен дұрыс қарым-қатынасты
ұйымдастыруда шешуге тура келетін қаншама педагогикалық айла-әрекеттер,
қарама-қайшылықтар, қақтығыстар, проблемелар туындайды десеңізші. Осының
барлығы қас-қағым сәтте ойластырылуы тиіс. Міне сондықтанда педагогикалық
қарым-қатынас - әрине, шығармашылық. Оның өзі қалайша нақты көрінеді.
Біріншіден, сіздер өздеріңіз жақсы сезіп отырғандай, қарым-қатынас
шығармашылығы ақпаратты бере білуде көрінеді: оны әңгімелесушіге дәл
бағыттап, айқын бейнелі сөзді таба білуде. Сабақта ақпаратты сұрыптаудың,
құрудың және оны берудің осындай шығармашылығы болмасын делік – сонда
бірден оның тартымдылығы жоғалып, іш пыстыра бастайды.
Ал балалармен өзара қатынасты ұйымдастыруда шығармашылық қалай көрінеді?
Тек шығармашылық ғана өзара қатынсаты сапқа тұрғызудың, дамытудың күрделі
өнерінде аса маңызды бола түседі. Өйткені біздің балалармен іскерлік
әрекетіміз өзара қатынастың көп қабатты сарайын тұрғызудан басталады. Тек
өзра қатынса қана көп жағдайда балалардың біздің пәнге, мектепке, сыныпқа
деген көзқарасына ықпал ететінін ұмытпаған жөн.
Балалармен қарым-қатынас жасаудың психологиялық дәл жолын қалай табуға
болады, қарым-қатынса арқылы нысаналы педагогиклық ықпалды қалай
ұйымдастыруға болады?
Балалармен әңгімелескенде әрекет ету жүйесін стандартсыз құруды үйрен –
оның жеке басының жай-күйін, жалпы психологиялық жағдайын, ең ақырында,
өзінің жеке педагогикалық дербестілік ерекшелігіңді ескер.
Педагогтың қарым-қатынас жасау шағармашылығындағы тағы бір жағдай – бұл
шығармашылығының өздігінен-реттелетін процесі: өзінің психологиялық күінді
меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңу, өзінің шығармашылық
сезімінді шабыттандыру, әр қашан шат көнілді, әрі оптимист бола білу.
Педагогтың көңіл-күйі топқа бірден әсер ететінің сіздер, сірә, байқаған
боларсыздар. Осыны есте сақтаңыздар, өзіңе билік жүргізе білуді
үйреніңіздер.
Педагогикалық қарым-қатынас қандай функцияларды жүзеге асырады? Қарым-
қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын ақпарат беруге, қарым-
қатынса пен өзара түсінісу процесінде басқа адамның жеке басын тани білуге
арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Практикадағы студенттерде және жас педагогтарда байқалатын ең көп тараған
қателіктер қандай? Мәселе сонда, олар қарым-қатынасты тұтастай ұйымдастыра
алмайды да, оның белгілі бір функциясын ғана жүзеге асыруы мүмкін. Мәселен,
сабақтағы өзара әрекеттің аса маңызды және өте мәнді функциясы – ақпарат
формасын жете ұйымдастыруға көңіл бөледі. Міне сондықтанда жас педагогтар
сабақты жоспарлағанда ең алдымен ақпаратты беру жүйесін ойластырады да,
жоғарыда аталған басқадай қарым-қатынас функцияларын ескермейді. Соның
салдарынан: сабақ конспектісі, көрнекі материалдар әзір болып, педагог
жақсы даярланып, материалды толық игергенімен сабақ ойдағыдай өтпейді.
Мұндай жағдайда біз топпен байланыс жоқ дейміз. Өте дұрыс, бірақ дәлірек
айтқанда – педагогикалық қарым-қатынастың тұтас процесі жоқ. Танымдық
ақпарат болғанымен, ол өзара қарым-қатынаспен нығайтылмағандықтан, мұның
өзі жеке адамдар арасында өзара әсер туғызбайды.
Мәселен, оқыту процесін ұйымдастыру кезіндегі қарым-қатынас функциясын
толығырақ талдап көрелік. Қазіргі кезде оқыту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz