Бейімделушілік - эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
№24 М.Махажанов атындағы жалпы орта мектебі

Бекітемін:
Мектеп директоры:
________________Н.Қонысбаев

А Ш Ы Қ С А Б А Қ

Тақырыбы: Бейімделушілік - эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі

Пән мұғалімі: Кулумбетова Салима Бейсеқұлқызы

Ынтымақ 2015ж.
Сабақтың тақырыбы: Бейімделушілік - эволюция факторларының өзара әрекетінің нәтижесі
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Бейімделушілік және оның түрлері туралы оқушыларға теориялық білім беру. Бейімделушілік ұғымына түсінік бере отырып, оның тірі ағзалар тіршілігіндегі маңызы,бейімделушіліктің пайда болу себептері туралы түсінік қалыптастыру.
Дамытушылық: Ауызша және жазбаша жаттығулар, үлестірмелі қағаздар, сабақта пайдаланатын әр түрлі ойындар арқылы оқушы ойын дамыту, білім - білік дағдыларын қалыптастыру.
Тәрбиелік: Сабақ барысында оқушыларды елін сүюге, ізденімпаздыққа, ізгілікке баулу, ғылым - білімді меңгерген, көкірегі ояу азаматтарды тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: Интерактивті әдіс, түсіндіру және сұрақ жауап әдістері.
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың көрнекілігі: Интерактивті тақта, үлестірмелі қағаздар, тірек сызбалар
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу
Сыныпты түгелдеу,
Оқушыларды сабаққа дайындау
<<Миға шабуыл>> ойыны:
1. Биология қандай ғылым?
2. Тіршілікке тән ең қарапайым деңгей?
3. Филогенез дегеніміз не?
4. Онтогенез дегеніміз не?
5. Фототаксис дегеніміз не?

<<Қайталау - білім анасы>> кезеңі бойынша өткен тақырыптарды жабық тест, сәйкестік тестін толтыру, биологиялық диктант арқылы қайталау

№1 тапсырма: Жабық тест сұрақтары
№
Тест сұрақтары
Жауаптары
1
Ұдайы тіршілік үшін күрес жүреді

2
Белгілі ортаға организмдердің тіршілігін сақтап бейімделуі

3
Су қорын жапырағына жинайтын өсімдік

4
100 грамм май ыдырағанда

5
4000 гүлшоғыры, 2700 тұқымы бар

6
Әр түрге жататын ағзалардың өзара жағдай туғыза отырып, тіршілік етуі

7
Жер бетіндегі алғашқы организм

8
Биологияға 1000- ға жуық термин енгізген ғалым

9
Көп ұрпақ беретін түрлердің арасындағы күрес

10
Ашық соқтығыс болмайтын түрішілік күрес

11
Паразитті тіршілік ететін өсімдіктерде

12
<<Зоология философиясы>> еңбегінің авторы

№2 тапсырма Сәйкестік тесті: Берілген мысалдардың қайсы күреске сәйкес екендігін анықта:
№
Мысалдар
Күрес түрі
1.
Бұл күресте бәсекелестік басым
болады.

Түраралық

Түрішілік

Абиотикалық
факторлармен күрес
2.
Арамсояу мен қызанақ арасындағы
бәсекелестік

3.
Өсімдіктерде шырмалғыш бұтақтардың дамуы

4.
Арнольдо раффлезия гүлінің тіршілігі

5.
Таулы жердегі өсімдіктер аласа болып өседі.

6.
Өсімдік жапырақтары мен сабақтарының өте шырынды болуы

7.
Тура және жанама түрге бөлінеді.

8.
Ч. Дарвин ол күресті тіршілік үшін күрестің ең бастысы деп атады.

9.
Қарағай мен қайыңның арасындағы күрес.

10.
Табиғи сұрыпталуға жеткізеді

№3 тапсырма Биологиялық диктант
1.Бір түрмен екінші түрдің арасындағы күрес түраралық күрес деп аталады.
2. Табиғи сұрыпталу дегеніміз өзінен кейін ұрпақ қалдыра алатын,белгілі бір орта жағдайына жақсы бейімделген даралардың тірі қалуы.
3. Емізік тамырлар топырақта болмайды, мәдени өсімдіктің тамырына инеше қадалып тұрады.
4. Қалпақшалы саңырауқұлақтардың ағаш тамырымен селбесіп өсуін - микориза деп атайды.
5. 1918 жылы Еуропа табиғат зерттеушісі Жозеф Арнольди әлемдегі ең үлкен гүл раффлезия гүлін тапты.
6. Раффлезия гүлінің тамыры, жапырағы жіпшеге айналып, паразитті тіршілік етеді.
ІІІ кезең. Сөзжұмбақ шешу. Сөзжұмбақтың сұрақтарын дұрыс шешкенде,бастапқы тордан жаңа тақырыптың аты шығады.
1. Тірі ағзалар туралы көп салалы ғылым?
2. Ботаниканың негізін салған ғалым?
3. Тироксин гормонының құрамындағы микроэлелемент?
4. Өсімдікке мықтылық қасиет беретін ұлпа?
5. Генетиканың негізін салған ғалым?
6. Мутация терминін енгізген ғалым?
7. Виноградский енгізген ұғым?
8. Геннің хромосомадағы орны қалай аталады?
9. Өсімдіктің <<жылау құбылысы>>?
10. Жасуша теориясының негізін салған ғалымдардың бірі?
11. Нәруызды денелердің өмір сүру жолы?
12. Жаңа қолтұқымдармен іріктемелер алу туралы ғылым?
13. Қарағайлы ормандағы жарық үшін болатын күрес?
14. Жер бетіндегі тіршілік мәңгілік әрі оны жаратушы күш бар деп тұжырымдайтын көзқарас?

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

IV кезең. <<Білген сайын келеді, біле бергім>> кезеңі арқылы жаңа тақырыпты түсіндіру.
Дәптермен жұмыс . Оқушыларға бүгінгі сабақта кездесетін термин сөздердің мағынасын дәптерге жаздыру.
Бейімделушілік дегеніміз ағзалардың нақтылы орта жағдайларында тіршілік етіп ұрпақ қалдыруын қамтамасыз ететін арнайы қасиеттердің пайда болуы.
Бүркеніш рең
Түйсік - сезімдік

Ұрпағына қамқорлық
Физиологиялық- бейімделу
Сақтандырушы рең
Қызықтырушы рең
Қауіп төндіруші рең
Еліктеуші рең
Жасырушы рең
Бейімделушіліктің түрлері

Бүркеніш рең дегеніміз ашық жерлерде тіршілік ететін ағзалардың жауынан қорғану белгісі. Жерге ұя салып балапан басатын (шіл, құр, бөдене, сайрауық, т.б.) құстардың реңі мекен ететін орта жағдайына ұқсас. Сондықтан олар жұмыртқа басып ұясында козғалмай жатқан кезде жауына байқалмайды. Тіпті жүмыртқаларының қабығындағы (сыртындағы) секпілді дақтары да, жұмыртқаны жарып шыққан балапандарының түсі де тіршілік ететін орта жағдайына ұқсас болып келеді. Ұяларына ешкім бара алмайтын өте биік құз жартастарға ұя салатын ірі жыртқыш құстар мен жұмыртқаларын жерге көметін құстардың жұмыртқа қабығында теңбіл дақтар болмайды. Жыл маусымының өзгеруіне байланысты жануарлардың түгінің түсі де өзгереді. Мысалы, ақ түлкі, ақкіс, аққоян, ақ шіл -- қыста ақ түсті (қардың түсіндей) болады.
Жасырушы рең - жануарлардың дене пішіні мен реңі тұрғысынан айналадағы заттарға сәйкес келуі. Мысалы,каллима туысына жататын ересек көбелектің қанаттарының пішіні мен жүйкеленуі жапыраққа ұқсас болуы, дернәсілдері бұтаққа жабысып оқтай түзу болып қозғалмай тұрғанда бұтақтан аумайды. Бүркеніш рең, әсіресе организмнің жеке дамуының алғашкы (бастапқы) сатысында (жұмыртқа, дернәсіл, балапан) және өте баяу козғалатын немесе колайсыз жағдайда тыныштық қалыпқа көшкен жануарлар үшін өте қажет.
Басқа орта жағдайына бейімделу үшін жануарлардың тез арада реңдерін өзгерте қою құбылысы тұқым куалайды. Мысалы, құбылғы, камбала, ешкіемер, т.б.
Сақтандырушы рең улы, шағатын,күйдіретін жәндіктерге тән. Олардың реңдері бірден көзге түсетін, есте сақталып қалатындай өте ашық, түрлі түсті айқын бояулы болып келеді. Мысалы, ханқыз қоңызы (қызыл, сары, коңыр, күрең қызыл, айкын жолақты, т.б.) улы, ащы, сары түсті күйдіргіш сұйықтық бөлетіндіктен оған құстар еш уақытта жоламайды. Бал ара, түкті ара, жабайы аралар, улы жыландардың реңдері -- оларды жыртқыш жануарлардан сақтайды. Сақтандырушы рең кейбір жәндіктер мен жануарлардың мінез-қылығынан да айқын байқалады. Мысалы, жорғалап бара жатқан қоңыздарға тиіп калсаң дереу өлгендей болып, біраз уакыт козғалмай қалады.
Қызықтырушы рең Бұл рең, әсіресе жануарларға көбейер кезде пайдалы болады. Мысалы, қызыл орденді көбелектер, көгілдір қанатты шегірткелер, қосаяқтар, құстардың қораздарының өте әдемі реңдері өз дараларына көбею кезінде айқын көрінеді. Жайшылықта олардың реңдері тіршілік еткен орта жағдайына ұқсас болып жауына байқалмайды.
Қауіп төндіруші рең. Кейбір жануарлар қауіп төнген кезде жауынан қорғану үшін айбар шегіп денесін әр түрлі пішінге келтіре алады. Мысалы: кең алқымды жылан кауіп төнсе басын тік ұстап, алкымын жалпайтып, кеңейтіп айбар шегеді. Ал түкті бүйі алдыңғы аяқтарын көтеріп құрсағымен жер тірейді. Қарақоңыз тиіп кетсең басын жерге тіреп құрсағын көтеріп дереу жағымсыз иіс шығарады. Құлақты кесіртке басының екі жағындағы әшейінде жиналып тұратын тері қатпарларын жазып жіберіп аузын ашып тұра калады. Дәуіттің канатында көзге ұксаған екі дақтары бар, ол тек қанатын жазғанда ғана көрінеді, қауіп төнсе қанатын жазып жауын үркітеді.
Еліктеуші рең (мимикрия грекше "mimikos" -- еліктегіш). Бұл рең өсімдіктер мен жануарларда табиғаттың белгілі бір өлі және тірі заттарына еліктеуінен байқалады. Өздігінен қорғана алмайтын организмдердің бүркеніш реңдері бір немесе бірнеше түрлерге ұқсас болып келеді. Мысалы: тарақанның дене пішіні, мөлшері, ашық реңі ханқызы коңызынан аумайды; теңіз атбас балығы мен ине балықтың дене пішіндерінің балдырға ұқсауы; гүл шыбынының жабайы араға ұқсауы; усыз жыландардың улы жыландарға ұқсауы, т.б. еліктеуіш реңдер жауынан сақтанып, тірі қалуына мүмкіндік береді.
ЖАҢА САБАҚТЫ БЕКІТУ КЕЗЕҢІ:
Бекіту тапсырмалары:
№1 тапсырма << Иә немесе жоқ>> ойыны. Бұл ойында дұрыс тұжырымға 1, қате тұжырымға 2 санын қойып кодпен тексереді.
1.Мүр көбелегінің жұлдызқұрты бұтаққа ұқсайды.
2. Жануарлардың дене пішіні мен реңі тұрғысынан айналадағы заттарға сәйкес келуі - қорғаныш рең деп аталады.2
3.Шөлде тіршілік ететін жануарлар құм түсіне ұқсас сарғыш түсті болады.
Коды:121
1. Тірі организмдердің тіршілік ортасына қарай жеке бейімделуі - идиоадаптация деп аталады.1
2. Каллима көбелектерінің қанаттарын жайып жапырақ пішініне ұқсас болуы жасырушы реңге жатады.1
3. Құстардың ұшуға байланысты қуығы болмайды.1
Коды: 111
7. Ксерофиттердің жапырақтары,сабақтары етжеңді болып жұмырланып,тікенекке айналған.2
8. Ағзалардың құрылысының қарапайымданып, тіршілік етуге бейімделуі дегенерация деп аталады.1
9. Түнгі жирен үкікөз көбелегінің қанатын жазып жауын үркітуі қауіп төндіруші реңге жатады.1
Коды: 211

№2 Төменде берілген өсімдіктердің таралуы үшін қандай ерекше көндігу бейімділіктері пайда болғандығын семантикалық картаға толтыру
№
Құрылысының ерекшелігі

Өсімдік
Жемістері қақырағыш өздігінен таралады
Тұқымының сыртында ілмешектері бар
Сыртында су жұқпайтын түктері бар
Жемісі ашық реңді
Майда,жеңіл, құрғақ жел арқылы таралады
1
Бақбақ

2
Тұңғиық

3
Итошаған

4
Шие

5
жауқазын

№3 тапсырма <<Таза тақта>> ойыны
№4 тапсырма Суреттерді өз ұяшықтарына орналастыру
№5 Венн диаграммасын толтыру

Бейімделушілік Ұқсастықтары Тіршілік үшін күрес

Оқушыларды бағалау : <<Бағалау кестесі>> бойынша
Оқушының аты жөні
Тест
Сәйкестік тесті
Биологиялық диктант
Үлестірмелі парақпен жұмыс
Иә немесе жоқ ойыны
Кесте толтыру
Венн диаграммасы
Асилов М

Асылбеков А

Бекасыл Б

Бекасыл Т

Жолдасова Н

Ералиева М

Жетпісбай Б

Көбеев И

Көпбаева Қ

Нарқұлов Р

Махажанов

Молдасейітова

Момынов А

Қонысбаев М

Омарова Ж

Омаров А

Сихымбай С

Тәжібай Б

ТәржіметЕ

Тұрдыбек Б

Әбілдаева А

Әбіш Т

Үйге тапсырма беру: § 15 оқып түсінік айту. Кесте толтыру:
Құстар
Аяқтарының ерекшеліктері
Тұмсықтарының ерекшеліктері
Мекен ету ортасына қарай бейімделуі
Бүркіт

Тоқылдақ

Қаз

Қоқиқаз

Пингвин

Рефлексия кезеңі:
Сабақтан алған әсерлер туралы ой бөлісу.
Қандай жаңа білім алдың?
Алған біліміңдіқолдана аласың ба?
Сізге сабақ несімен ұнады немесе ұнамады?