Жүректің құрылысы. Жүрекшелер мен қарыншалардың қызметі. Жүрек қақпақшалары

Сабақ жоспары
Пәні: Биология
Сыныбы: 8 ә
Сабақтың тақырыбы: Жүректің құрылысы. Жүрекшелер мен қарыншалардың қызметі. Жүрек қақпақшалары. Қан тамырлары: артериялар, капиллярлар, веналар. Веналық қақпақшалары.
Сабақтың мақсаты: Қан айналым мүшелерін түсіндіру
Сабақтың міндеттері:
Білімділігі: Қан айналым мүшелерінің міндеттерімен қызыметін түсіндіру
Тәрбиелілігі : табиғатты қорғауды қажеттілігін ұғынып, туған жеріне, оның табиғатына деген сүйіспеншілігіне, оны аялап сақтауға деген ынтасына жол ашу.
Дамытушылығы - электрондық оқулық арқылы ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту; ой түйіндеуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге жұмылдыру; пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.
Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер, слайдтар
Сабақтың типі: құрастырылған
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
Саламатсыздарма? Кезекші класта кім жоқ?
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі
Иммуеитет дегеніміз не?
Туа біткен иммунитетті сипаттаңдар?
Жүре пайда болған белсенді иммунитетке сипаттама беріңдер?
Жүрк пайда болған енжар иммунитет қалай сипатталады?
Емдік қан сарысуы дегеніміз ен? Ол қандай жағдайда қолданылады?
ЖИТС тен қалай сақтануға болады?
ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі
Қанайналым мүшелері. Қан адам ағзасында ұдайы қозғалыста болады. Қанның қозғалуы - ағза мен сыртқы ортаның арасында газ бен зат алмасуды қамтамасыз етеді. Дененің барлық мүшелері мен ұлпалары қоректік заттар мен оттекті қабылдап, зиянды заттардан тазартылады. Ағзада қанның үздіксіз қантамырлардың бойымен ағуын (қозғалысын) қанайналым дейді. Қанайналым жүйесіне - жүрек және қантамырлар жатады. Қанның қантамырлардың бойымен тұйық түрде, яғни қанайналым шеңберімен ағатынын XVІІ ғасырда ағылшын ғалымы У. Гарвей ашты.

60-сурет. Кеуде қуысы:
1 - жүрек; 2) - қабырғалар 3 - көкет (диафрагма)

Жүректің құрылысы. Жүрек - қанайналым жүйесінің орталық мүшесі. Оның жиырылуы мен босаңсуының нәтижесінде қан қантамырлардың бойымен үздіксіз ағады. Ересек адамдарда жүрегінің салмағы 250 - 300 г. Жүрек - кеуде қуысында, екі өкпенің аралығында орналасқан іші қуыс бұлшықетті мүше (60-сурет). Жүрек көлденең жолақты бұлшықет ұлпасынан тұрады, адам еркінен тыс жиырылады. Жүректің жалпақ бөлігі - негізі, сүйірлеу бөлігі - ұшы деп аталады. Жүректің сыртын дәнекер ұлпадан тұратын жұқа үлпершек (жүрек қабы) - перикард қаптап тұрады. Жүрек пен үлпершектің арасындағы кеңістікте аздаған сұйықтық болады. Ол жүректің еркін жиырылуына жағдай жасап, үйкелісті азайтады (61-сурет). Жүрек 4 қуысты: 2 жүрекшеден (предсердие) және 2 қарыншадан (желудочек) тұрады. Жүрекшелердің сыртында қосымша құлақшалар (ушко) болады. Жүректің сыртындағы көлденең сайша жүрекшелер мен қарыншаларды бөліп тұратын шекара болып саналады.

61-сурет. Жүректің сыртқы құрылысы:
1 - қолқа доғасы; 2 - өкпе артериясы; 3 - сол жақ жүрекше; 4 - қантамырлары; 5 - сол жақ қарынша; 6 - оң жақ қарынша; 7 - төменгі қуысты вена тамыры; 8 - оң жақ жүрекше; 9 - жоғары қуысты вена тамыры; бағдарша (стрелка) қанның ағу бағытын көрсетеді

Жүректің қабырғасы 3 қабаттан тұрады. Сыртқы қабаты - эпикард (грекше <> - сыртқы, <> - жүрек), өте жұқа, жүректі қоршап тұрады. Ортаңғы қалың бұлшықетті қабаты - миокард (грекше <> - бұлшықет). Ішкі қабаты жұқа - эндокард (грекше <> - ішкі) жүректің ішкі қуыстары мен қақпақшаларын астарлап жатады.
Жүректің миокард қабаты қарыншаларға қарағанда жүрекшелерде жұқа. Ондағы бұлшықет талшықтары екі түрлі бағытта орналасқан. Қарыншалардағы миокард қабаты (әсіресе, сол жақ қарыншада) қалың.
Жүрек негізінен ұшына қарай созылып жатқан қалың бұлшықет қабаты арқылы 2 бөлікке бөлінген. Жүректің әрбір бөлігінде бір жүрекше, бір қарынша болады. Әр бөліктегі жүрекше мен қарынша өзара тесіктер арқылы байланысады. Сол тесіктерде жүрекшелерден қарыншаларға қарай ашылып-жабылып тұратын жақтаулы қақпақшалар (створчатые клапаны) болады. Оң жақ жүрекше мен оң жақ қарыншаның арасында үш жақтаулы, сол жағында қос жақтаулы қақпақшалар орналасқан (62-сурет).

62-сурет. Жүректің ішкі құрылысы:
1 - қолқа доғасы; 2 - жарты ай тәрізді қақпақшалар; 3 - сол жақ жүрекше; 4 - сол жақ қарынша; 5 - жүректің емізік тәрізді бұлшықеттері; 6 - жүректі ұзынынан бөліп тұратын қалың бұлшықет қабаты; 7 - оң жақ қарынша; 8 - жақтаулы қақпақшалар; 9 - төменгі қуысты вена тамыры; 10 - оң жақ жүрекше; 11 - жоғары қуысты вена тамыры

Қарыншалар мен олардан басталатын артерия қантамырларының арасында жарты ай тәрізді қақпақшалар (полулунные клапаны) бар. Бұл қақпақшалар қантамырлардың ішіне қарай ашылады.
Жүректегі қақпақшалар қанды тек бір бағытқа қарай өткізеді. Жақтаулы қақпақшалар арқылы қан жүрекшелерден қарыншаларға қарай өтеді. Жарты ай тәрізді қақпақшалардан қан артерия қантамырларына қарай ағады. Қақпақшалар тығыз жабылып, қанның кері бағытқа қарай өтуіне кедергі жасайды. Жүректегі қақпақшалар эндокард қабатынан түзілген.
Жүрек қуыстарымен қанның ағу бағыты:

Қан жүрекшеден --> қарыншаға --> қарыншадан --> артерия қантамырларына қарай ағады.
Жүректің жұмысы - бірін-бірі ырғақты түрде алмастырып отыратын жүрек циклынан тұрады. Әр соғуы 3 кезеңнен тұрады: 1) жүрекшенің жиырылуы (0,1 сек); 2) қарыншаның жиырылуы (0,3 сек); 3) жүректің босаңсуы (жүрекше мен қарыншаның бір мезгілде тынығуы) (0,4 сек). Жүректің бір рет соғуына барлығы 0,8 сек уақыт кетеді. Ересек адамда жүрек қалыпты жағдайда минутына 70 - 75 рет соғады. Жүрекке күш түскенде соғуы жиілейді. Қарыншалар әрбір жиырылғанда қантамырларға 70 - 80 мл, яғни бір минутта 5 - 5,5 л қан өтеді. Жүректің өмір бойы тынбай жұмыс істесе де, шаршамауы тынығу кезеңінің болуына байланысты. Жүрек қабырғасындағы бұлшықеттердің қаңқа бұлшықеттерінен айырмашылығы: а) ет талшықтары шоқтанып орналаспай, бір-бірімен тор тәрізді жалғасып жатады; ә) жүрек бұлшықеттерінің жиырылуы бірыңғай салалы бұлшықеттердікі сияқты сыртқы тітіркендіргіштерге тәуелді емес (өздігінен еріксіз жиырылады); б) жүрек бұлшықеттерінің жасушалары 2 түрлі: 1) жиырылатын жасушалар; 2) жүректің өткізгіш жүйесін құрайтын жасушалар:
1) жиырылатын жасушаларда көлденең жолақты бұлшықет талшықтарына қарағанда митохондрийлері көп болады. Сондықтан олар тотығу деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз етеді. Керісінше эндоплазмалық тор қаңқа бұлшықет талшықтарымен салыстырғанда нашар дамыған. Жүрек бұлшықеті жасушаларында ядросы дәл ортасында, миофибриллалары шет жағында қатарласа орналасады.
2) жүректің өткізгіш жүйесін құрайтын жасушалар импульстерді жүректің өз ішіне өткізеді. Бұл жасушалар өте ірі, түйіршікті эндоплазмалық торлары өте көп. Миофибриллалары мен митохондриялары аздау әрі ядролары ірі.
Жүректің ішкі бетіндегі ерекше жалпақ жасушалар қантамырлары мен лимфа тамырларының ішкі бетін астарлап жатады. Бұл жасушалар қанның қантамырлардың ішінде ұюына кедергі жасайды. Жүрек бұлшықетінің тағы бір қасиеті сыртқы тітіркендіруге тәуелді емес. Жүректе болатын импульстерге жауап ретінде ырғақты жиырылуға қабілетті. Бұл құбылысты жүрек автоматиясы (жүректің өздігінен жиырылуы) дейді. Жүректің өздігінен жиырылуын жүректің бұлшықетінде болатын ерекше бұлшықет жасушалары реттейді. Осының нәтижесінде ағзадан бөлініп алынған жүректе қозу ырғағы пайда болады. Электрокардиограмманың көрсеткіші жүрек бұлшықеттерінің жұмысын аңғартады. Мұның жүрек ауруларын анықтауда маңызы зор.
Жүрек жұмысының реттелуі үнемі жүйкелік және гуморальдық жолмен жүзеге асады. Жүректің жиырылу жиілігінің жүйкелік реттелуі - сопақша мида орналасқан <<жүрек ырғағының орталығына>> байланысты. Бұл орталықтан жүрекке қозғағыш жүйкелердің 2 тобы әсер етеді. Оның парасимпатикалық бөлімі жүрек жұмысын бәсеңдетсе, симпатикалық бөлімі жүректің жиырылу жиілігін күшейтеді.
Қантамырлар ағзаны түгелдей торлап жатады. Қантамырлар: артериялар (салатамырлар), веналар (көктамырлар) және капиллярлар (қылтамырлар) деп 3 топқа бөлінеді (63-сурет).
Артерия қантамырлары (грекше <> - қантамыр) - қанды жүректен мүшелер мен ұлпаларға тарататын қантамырлар тобы. Жүректен шығатын екі ірі артерия қантамыры бар. Оң жақ қарыншадан басталатын - өкпе артериясының ішінде вена қаны болады. Сол жақ қарыншадан басталатын - қолқа (аорта) тамырының ішінде артерия қаны. Артериялардың қабырғасы 3 қабаттан тұрады: сыртқы қабаты - дәнекер ұлпасынан, ортаңғы қабаты - бұлшықет ұлпасынан, ішкі қабаты - жалпақ эпителий жасушаларынан түзілген. Артерия қантамырларының қабырғасы қалың, серпінді. Олардың сыртқы қабаты мықтылық, серпінділік қасиет беріп, қантамырлардың кеңейіп, тарылуына әсер етеді. Ортаңғы қабаты серпінді талшықтар мен бірыңғай салалы бұлшықеттерден тұрады. Бұлшықеттер жиырылып, босаңсу арқылы қантамырлар қуысының диаметрін реттейді. Ішкі қабаты қантамырлардың қабырғасына қосымша мықтылық қасиет береді. Артерия қантамырларымен ағатын қанның қысымы өте жоғары болады. Сондықтан қысымға төзіп, созылуына қабырғасының тығыз, мықты, серпінді болуының маңызы өте зор. Артерия қантамырлары бұлшықеттердің астында терең орналасады, сондықтан олар көрінбейді. Ең ірі артерия қантамыры - қолқа (аорта) деп аталады. Жүректен алыстаған сайын артерия қантамырлары тармақтанып, жіңішке капиллярларға айналады.

63-сурет. Қантамырлар:
а) қантамырлардың денеде орналасуы; ә) қантамырлардың түрлері: 1 - артериялар; 2 - веналар; 3 - вена қантамырларының ішіндегі қақпақшасы; б) капиллярлар; в) қан айналымының сызбанұсқасы: 1 - кіші қанайналым шеңбері; 2 - үлкен қанайналым шеңбері

Қорыта айтқанда, көпшілік артерия қантамырларының бойымен артерия қаны ағады. Тек өкпе артерия қантамырының ішімен вена қаны ағады.
Ерекше ескертетін жағдай - барлық артериялық қантамырлармен тек артерия қаны, барлық веналық қантамырлармен тек вена қаны ағады деген түсінік қалыптаспауы тиіс.
Вена қантамырлары (латынша <> - қантамыр, сіңір) - мүшелер мен ұлпалардан көмірқышқыл газына, зат алмасу өнімдеріне, гормондарға және т. б. қаныққан қанды жүрекке тасымалдайды. Артерия қантамырларына ұқсас веналардың да қабырғасы 3 қабаттан тұрады. Артерияларға қарағанда веналардың бұлшықет қабаты нашар жетілгендіктен қабырғасы жұқа, жұмсақ, серпінділігі аз болады. Вена тамырларының бір тобы терінің астына жақын орналасқандықтан, тарамдалған көк түсті тамырлар жай көзге айқын байқалады. Әсіресе қарт адамдарда бадырайып анық көрінеді. Артерияларға қарағанда веналарда қан қозғалысы баяу.
Вена қантамырлары орналасқан орнына байланысты теріге жақын жатқан және тереңде жатқан деп екі топқа бөлінеді. Веналық қантамырларымен қанның ағуына сол қантамырлардың жанындағы бұлшықеттердің жиырылуы да көмектеседі. Денеден жиналатын вена қаны алдымен ұсақ вена қантамырларына жиналады. Ұсақ вена қантамырлары өзара қосылып, ірі вена қантамырларын түзеді. Ең соңында бүкіл денеден жиналатын вена қантамырлар жоғары және төменгі қуысты вена қантамырларына айналады. Бұл екі вена қантамырлары вена қанын оң жақ жүрекшеге әкеледі.
Өкпеден келетін 4 өкпе вена қантамырлары сол жақ жүрекшеге артерия қанын тасиды.
Вена тамырларының ерекшелігі - ішінде жарты ай тәрізді қақпақшалары болады (63-сурет). Ол қақпақшалар қанның жүрекке қарай қозғалуына әсер етпейді, тек кері ағуына кедергі жасайды.
Капилляр қантамырлары (қылтамырлар) - латынша <> - шаш тәрізді қылдай) адам шашынан 50 есе жіңішке. Олар дененің барлық мүшелері мен ұлпаларын торлайды. Капиллярлардың қабырғасы өте жұқа, эпителий жасушаларынан түзілген бір қабаттан тұрады. Капиллярлармен қан өте баяу қозғалады. Олардың жұқа қабырғалары арқылы қан мен ұлпаның арасында газ алмасады. Сондықтан қан еріген оттегінің көбін ұлпаға беріп, көмірқышқыл газымен қанығып, вена қанына айналады. Қандағы қорек заттар капиллярлардың қабырғасымен ұлпаларға өтіп, ұлпадан зат алмасу өнімдері қанға беріледі. Капиллярлардан қан веналарға жиналады. Капиллярлардың қабырғалары өте жұқа болғандықтан еріген қоректік заттар, оттек, көмірқышқыл газы, алмасу өнімдері оңай өтеді. Химиялық және жүйке тітіркендірулерінің әсерінен капиллярлар бірде кеңейіп, бірде тарылады. Капиллярларда қан қысымы артерия тамырларынан төмен болады (5-кесте).
Қорыта келгенде, адам ағзасында қан - артериялар, веналар, капилляр қантамырларының бойымен ғана ағады.
ІV. Бекіту. Сонымен қорта келегенде төмендегі сөздерге сипаттама беріңіздер:
Жүрек. Жүрек тобы, қолқа, жүрек жұмысын реттеу, эпикард, миокард, эндокард, қарыншалар, жүрекшелер, жақтаулы қақпақшалар, айшық тәрізді қаақпақшалар, артериялар, артериола, веналар, капиллярлар қан айналым мүшелері.

Үйге тапсырма беру. Жүректің құрылысы. Жүрекшелер мен қарыншалардың қызметін оқу.
Бағалау