Диалект сөздер

Төлеуова Айнаш Иманалина- «Қазақмыс» корпорациясы политехникалық
колледжінің оқытушысы.
Қарағанды облысы, Балқаш қаласы.

Қазақ тілі пәні бойынша.

Сабақтың тақырыбы: Лексикадан өткенді қайталау

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік: Өткен материалдарды теориялық тұрғыдан қайталай отырып,
практикалық тұрғыдан жүзеге асыра білуді қалыптастыру;

2. Дамытушылық: оқушылардың ой-өрісін, сөздік қорын, ойлау қабілетін

дамытуда, оқушы сезіміне әсер ететіндей, сабаққа деген ынтасын арттыру үшін
кестелер жәнее т.б. құралдар пайдалану.

3. Тәрбиелік: Ана тілін сүюге, қадірлеуге баулу, Абай өлеңдері арқылы сөз
өнерін құрметтеуге, тіл құрметін сезіне білуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Сайыс сабақ, топпен жұмыс.

Сабақтың типі: Білімді қорыту және жүйелеу.

Сабақтың әдістері: Талдау, жинақтау, жаттығу. Сұрақ жауап, қайталау.

Пәнаралық байланыс: Әдебиет, бейнелеу өнері.

Сабақ көрнекілігі: Тірек сызбалар, дидактикалық үлестірме материалдар,
слайд, проектор.

Сабақ барысы:

I. Ұйымдастыру кезеңі.
II. Психологиялық дайындық.
III. Сайыс шарттары:
❖ Таныстыру
❖ Зерделі сұрақ, дәлелді жауап
❖ Талдау - табыс кілті
❖ Ойын ой-өрісті дамытады
❖ Мақал - сөздің мәйегі
❖ Қызықты сабақ - қиялға қанат
❖ Шығармашылық жұмыс
❖ Қорытынды

IV. Үйге тапсырма.
V. Білімді бағалау.

I. Ұйымдастыру кезеңі:
1. Оқушылардың сабаққа қатысуын, даярлығын тексеріп, назарларын сабаққа
аудару;
2. Бүгінгі сабақ - ерекше сабақ. Бізге қонақтар келіп отыр. Сол кісілерге
ілтипатымызды білдіріп қояйық.
3. Үйге берілген тапсырманы сұрау. (Тест арқылы тексеру, бағалау)

II. Психологиялық дайындық:
Алыстан сермеп,
Жүректі тербеп,
Шымырлап бойға жайылған.
Қиуадан шауып,
Қисынын тауып,
Тағыны жетіп қайырған.
Толғау тоқсан қызыл тіл,
Сөйлеймін десең өзің біл,- дей келе көркем де, сұлу қазақ тілімізге
арналған сабағымызды ұлы Абай Құнанбаевтың өлеңімен бастаймыз.

III. Сабақтың мақсатымен таныстыру:

1. Білімділік: Өткен материалдарды теориялық тұрғыдан қайталай отырып,
практикалық тұрғыдан жүзеге асыра білуді қалыптастыру;

2. Дамытушылық: Оқушылардың ой-өрісін, сөздік қорын, ойлау қабілетін

дамытуда, оқушы сезіміне әсер ететіндей, сабаққа деген ынтасын арттыру
үшін кестелер ж/е т.б. құралдар пайдалану.

3. Тәрбиелік: Ана тілін сүйуге, қадірлеуге баулу, Абай өлеңдері арқылы сөз
өнерін құрметтеуге, тіл құрметін сезіне білуге тәрбиелеу.

IV. Сабақтың барысы: Сайыс сабақ, топпен жұмыс.
Оқушыларды 3 топқа бөлеміз:
1 топ - Омоним
2 топ - Синоним
3 топ - Антоним

V. Сайыс шарттарымен танысу:
1шарт – «Таныстыру»
1) Әр топ өзінің атымен таныстырады.

Сабағымызда «Сын тұрғысынан ойлау технологиясын » пайдаланып
отырғанымыздан орындайтын шарттарымызды стратегияға бөлеміз:
«Ой қозғау» стратегиясы.(Экраннан)
Эпиграф:
«Білімдіден шыққан сөз,
Талаптыға болсын кез»
Абай

2 шарт- «Зерделі сұрақ, дәлелді жауап»

«Қызығушылықты ояту» стратегиясы.(Экраннан)

Эпиграф:

«Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен бір
жұмбақ адаммын,
оны да
ойла».
Абай
деп Ұлы Абай айтқандай, лексикология тереңіне үңілейік.
1) Әр топ жеке тапсырма алады.
1 топ-
1. Сөздің тура ж/е ауыспалы мағынасы;
2. Тұрақты сөз тіркесі;
3. Жаңа сөздер;

2 топ-
1. Көп мағыналы сөздер;
2. Мақал-мәтелдер;
3. Көнерген сөздер;

3 топ-
1. Диалект сөздер;
2. Кәсіби сөздер мен терминдер;
3. Кірме сөздер;

2 шарттың қорытындысы:

3 шарт - «Талдау - табыс кілті»

Эпиграф:
«Білгенге
маржан,
Білмеске
арзан».
Абай
Карточкалармен жұмыс:
1 топ- «Залдың ортасында өңкей ажарлы қыздар, әрлі әйелдер отыр»
(1.Синоним сөздерді табу.
2. Толық систаксистік талдау)
2 топ- «Біздің қарамызды көрген соң, олар қолын бұлғап шақырды»
(1.Омоним сөздерін табу.
2. Толық систаксистік талдау жасау)
3 топ- «Мұны әлділер әділет деп қуанса, әлсіздер қиянат деп қынжылады»
(1. Антоним сөздерді табу.
2. Толық систаксистік талдау)

1 топ- Байлықтың атасы-еңбек, анасы – жер. Өнерлінің өрісі кең. Аузы күйген
үріп ішер. Ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады.
1.Мақал – мәлелдерден сөздің тура және ауыспалы мағыналарын ажыратыңыз.

2 топ- Өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас (Абай).
Арық атқа қамшы ауыр тиеді.
1.Асты сызылған сөздердің омонимін табыңыз.

3 топ-Түймедей затқа өкпелесең, ..........көретініңіз қалмаған,
мырза.Қорлық .......... ерлік өлім артық.Ақымақ бұзуға бар, ....жоқ.
1.Көп нүктенің орнына тиісті аАнтоним сөздерін тауып қойыңыз.

3 шарттың қорытындысы:

4 шарт - «Ойын - ой дамытады»
Тақтаға қоржын алып ілінеді . Қоржынға сыйлықтар салынған.Ол сыйлықтарға ие
болу үшін сұрақтарға жауап беру керек:
1сыйлық- қаламсаптар (4-еу)
Ондағы сұрақ: сөздің тура және ауыспалы мағынасы. Тақтаға семантикалық
карта ілініп, 1 топтан 1оқушы ашық көзді толтырып жатқанда сол топтан тағы
1 оқушыдан тапсырмаға байланысты ереже сұралады:

|сөздер |Бастапқы мағынасы |Ауыспалы мағынасы |
|Бет |Адамның беті | |
|Терең | |Терең сезім |
|Ашық | | |
|Өткір | | |
|Шерту | | |
|Бас | | |

2 сыйлық - сызғыштар (4-еу)
Ондағы сұрақ : көнерген сөздер мен неологизмдер. Тірек сөздер беріледі,
сол бойынша оқушылар шағын мәтін құрайды. 1 оқушыдан тапсырмаға байланысты
ереже сұралады:
|Көнерген сөздер |Неологизмдер |
|Уәзір,сәукеле,садақ,жебе, т.б.|Ғарыш, ұшақ,зымырат |

3 сыйлық - дәптерлер (4-еу)
Ондағы сұрақ: тұрақты тіркестер. «Бір сөзбен шеш» ойыны. 1 білім алушыдан
тапсырмаға байланысты ереже сұралады:
1. Қой аузынан шөп алмайды - момын
2. Жүрек жалғау-
3. Төбе шашы тік тұру-
4. Қас пен көздің арасында-
5. Бетінен оты шықты-
6. Қырғи қабақ болу-
7. Бармағын тістеу-
8. Аузына құм құйылу-
9. Ит өлген жер-
10. Тайға таңба басқандай-
11. Ат ізін салмау-
12. Пейілі тар-

4 шарттың қорытындысы: «Кім жылдам?» ойыны. 3 топқа химиялық, физикалық
және математикалық терминдер жазу тапсырылады:

Математикалық терминдер:
Химиялық терминдер:
Физикалық терминдер:

5 шарт- «Мақал-сөз мәйегі»
«Қызығушылықты ояту» стратегиясы.(Экраннан)

Эпиграф:
«Арттағыға
сөзің мен ісің қалсын».
Абай
3 топқа тапсырма беріледі: антоним,омоним және синоним сөздерді пайдаланып
мақал-мәтелдер айтып жарысу.

Вен диаграммасы: мақал мен мәтелдің айырмашылықтары.

|мақал |Ортақ белгілері |Мәтел |
|Құрылысы жағынан екі, үш | |Көбіне бір бөлімді болып |
|бөлімді болады. | |келеді. Мысалы: Суға кеткен |
|Мысалы:Әке-асқар тау, | |тал қармайды. |
|шеше-қайнар бұлақ, | | |
|бала-жағасындағы құрақ. | | |
|Ой неғұрлым ашық айтиылады.. | |Ой, мағына ишара,тұспал |
|Мысалы:Батыр туса-ел ырысы, | |түрінде болады.. Мысалы:Көп |
|жаңбыр жауса-жер ырысы. | |түкірсе-көл. |
|Ақыл,өсите түрінде келеді. | |Көбіне эмоцииялық реңк басым|
|Мысалы:Еңбек етсең | |болады. Мысалы:Қызым, саған |
|ерінбей-тояды қарның | |айтам, келінім, сен тыңда. |
|тіленбей. | | |

6 шарт- «Қызықты сабақ-қиялға қанат»
Эпиграф:
«Кемді күн қызық дәурен тату
өткіз
Жетпесе біріңдікін бірің
жеткіз».
Абай
1) Тұрақты сөз тіркестері туралы суреттер.
2) Табуға көрініс. (Ауыл, келін көл жағасынан қасқырдың қойларға
шауып жатқанын көріп,үйіндегілерге айтуға жүгіреді. Үйде қайын
атасы-Қасқырбай, қайын ағасы-Көлбай, қайын інісі – Қойбай бар
еді. Келін оларға бұл істі қалай түсіндіреді?).
7 шарт- «Шығармашылық жұмыс»
Эпиграф:
«Мақсатым тіл ұстартып
Өнер шашпақ».
Абай
1) Әр топқа жеке тапсырма беріледі (өлең жолодары немесе қара сөз).Өз
ойларын жазбаша немесе ауызша білдірулері керек.

«Ой қозғау» стратегиясы.(Экраннан)
Абайдың аңсағаны қандай азамат? Синонимдер.

| | |Көкірегі байлаулы | |Ойлы, |
| | |берік болу | |сезімді |
|Айтылған сөзді | | | | |
|ұмытпаудың төрт| | | | |
|түрлі себептері| | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| | |Үлгі алу, көңілденіп,| |Үлгілі,ынталы |
| | |тұщынып,ынтасымен ұғу| | |
| | | | | |
| | | | | |
| | |Қайтарып, ойланып, | |Ұғымтал,білімді, |
| | |көңілге бекіту | |зерек |
| | | | | |
| | | | | |
| | |Кеселді нәрселерден | |Жаман қылықтардан|
| | |қашық болу | |аулақ болу |
| | | | | |

8 шарт- «Қорытынды»
Эпиграф:
«Ақырын жүріп анық бас,
Еңбегін кетпес далаға
Ұстаздық еткен жалықпас
Үйретуден балаға».
Абай
Рефлексия.

Тест тапсырмалары:
|сөздер |Кірме сөздер |Диалект сөздер|Кәсіби сөздер |Термин сөздер |
|Жәшік | | | | |
|Сым | | | | |
|Таға | | | | |
|Глобус | | | | |
|Телефон | | | | |
|Етікші | | | | |
|Бәдірен | | | | |
| | | | | |

|ЛЕКСИКА |

VI. Үйге тапсырма.

VII. Білімді бағалау.

Оқытушы: Төлеуова А.И.

Лексикадан өткен тақырыптар бойынша тест сұрақтары

1. «Мырза жігіт», «кенже бала» сөздері қай сөзге қатысты?
А) дисфемизм
В) эвфимизм
С) тату
Д) көнерген сөз
Е) тұрақты тіркес

2. Эвфемизмге жататын сөзді белгілеңіз
А)найзағай
В) қасқыр
С) бақиға аттану
Д) ұлыма
Е) жын
3. Қай сөз гректің «сыпайы сөйлеймін»деген мағынаны білдіреді?
А) эвфимизм
В) дисфемизм
С) тату
Д) идиома
Е) архаизм
4. Қайсысының көбінесе авторы белгілі болады?
А) мақал
В) иәтел
С)тұрақты тіркес
Д) нақыл сөз
Е) идиома
5.Тура мағыналы сөзді табыңыз
А) қара қас
В) жуас кісі
С) тас жүрек
Д) терең ойлы
Е) ыстық ықылас
6. «Суық хабар»асты сызылған сөз қай мағынада қолданылып тұр?
А) көптен күткен
В) сүйінші
С) қайғылы
Д) қуанышты
Е)күтпеген
7.Омонимді табыңыз
А) тал түсте далаға шықты
В) бала бал арасын тамашалады
С) жас шақта уақыттың қадірін біл
Д) ол тартпаның тұтқасын тартты
Е) ол менің бір аптадан бері нан жемегенімді ескермеді
8.Омоним бола алатын сөзді табыңыз
А) қағаз
В)кітап
С)оқулық
Д) бет
Е) мұқаба
9.Мақалдардан антоним сөздерді табыңыз
А) ер мойнында қыл арқан шірімес
В) аңдай сөйлемеген ауырмай өледі
С) ананың көзі балада, баланың көзі далада
Д) ойнап сөйлесең де ойлап сөйле
Е) көз-қорқақ,қол- батыр
10.Синоним емес қатарды табыңыз
А) байсалды,байыпты
В) шалғай,қашық
С) сәт,мезет
Д) ағайын,туыс
Е) көмексі,ескі