Сіздермен Мұқағали Мақатаевтың шығармаларындағы сөз байлығын қарастырып шықтық

Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы
№13 жалпы орта білім беретін мектеп
Аймухамбетова Жанна Намазбайқызы қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілінің сөз байлығы. 10 «А» сынып
Сабақтың мақсаты: Жаңаның жыршысы, шешендік шеберлікпен қаруланған,
келешек ұрпаққа тарихи мұра , рухани азық қалдырған ғасыр ақыны,
дара тұлға Мұқағали Мақатаевтың шығармаларын талдай отырып қазақ
тілінің сөз байлығының ерекшеліктерін анықтау.
Сабақтың міндеттері: 1.Қазақ тілінің сөз байлығы жағынан өзге тілдерден
озықтығын дәлелді түрде сараптайды. 2. Оралымды тілге қойылар талаптарды,
сөз мағынасының қыр - сырын, сөздердің ойға қосар реңктерін ашады.3.
Аталмыш коммуникациялық сапаның шынайы құбылыс екендігіне көз жеткізеді.
Сабақтың мақсаты: Жаңаның жыршысы, шешендік шеберлікпен қаруланған,
келешек ұрпаққа тарихи мұра , рухани азық қалдырған ғасыр ақыны,
дара тұлға Мұқағали Мақатаевтың шығармаларын талдай отырып қазақ
тілінің сөз байлығының ерекшеліктерін анықтау.
Сабақтың түрі: ізденіс сабақ
Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту.
Сабақтың әдісі: СТО стратегиялары. (топтастыру, ЕТК, Эссе)
Пәнаралық байланыс: әдебиет
Сабақтың көрнекілігі: кесте карталары, суреттер, интерактивтік тақта
слайдтар т.б.
- Құрметті оқушылар бүгін біз «Қазақ тілінің сөз байлығымен »
танысамыз. Сабағымызды Мұқағали Мақатаевтың шығармашылығымен
байланыстырып өтеміз.
Жаңаның жыршысы, шешендік шеберлікпен қаруланған, келешек ұрпаққа
тарихи мұра , рухани азық қалдырған ғасыр ақыны, дара тұлға
Мұқағали Мақатаевтың шығармаларын талдай отырып қазақ тілінің сөз
байлығын қарастырып, көзімізді жеткізейік.
І. Ой қозғау. Топтастыру стратегиясы.
Оқушылар үш топқа бөлініп отырады.
Сөз байлығы деген не?
мақал-мәтелдер
шешендік сөздер сөз сапасы

сөз дұрыстығы

сөз тазалығы сөз әдебі ақын, жазушы шығармалары

ғасыр ақыны
«Қайран, Қарасазым -ай »
«Аққулар ұйықтағанда»
өлеңі поэмасы

Алматы облысы, «Жырлайды жүрек
Нарыңқол ауданына жинағы
қарасты Қарасаз
ауылында туған
шығармалары
«Өмір дастаны» жинағы
сөзге бай Жаңаның жыршысы

Мұқағали Мақатаевтың бір өлеңін оқу.

Мағынаны ашу. Сіздерге Мұқағалидың шығармаларынан алынған мәтіндерден
үзінді беріледі.
Бірінші топ. Мұқағали афоризмдері.
Екінші топ. Мұқағалидың өлеңдері.
Үшінші топ. Мұқағалидың «Әже» әңгімесінен үзінді
ЕТК. І топ
|Мәтіннен алынған үзінді |Түсінік |
|Адамның ғұмырынан қысқа не бар, |Бұл үзіндіге түсінік беретін болсақ адам|
|Күн еңкейсе болғаны, кеш кіреді. |өмірі өлшеулі, мәңгілік жасамайды, жас|
| |шамасы келгеннен соң, қартаяды деген |
| |ұғымды білдіреді. |
| |Тілімізде «Қамшының сабындай ғана қысқа |
| |ғұмыр» деген мәтел бар. |
| | |
|Тау бұлағы да ағады, |Мұнда «тау бұлағы» - тура мағынада |
|Ой бұлағы да ағады. |айтылып тұр. |
| |«Ой бұлағы ауыспалы мағынада». Адам ойы |
| |қиырсыз, қиялмен қиырға барар шексіз |
| |деген мағынада. |
| |Ой түбінде алтын бар, |
| |Ойлай берсең табарсың, |
| |Қанша ұзақ болғанмен, |
| |Жүре берсең табарсың. Деген мақалмен |
| |аяқтағым келіп отыр. |
|Шындық көзге шұқиды қашаннан да, |Мұнда шындық, ақиқат синоним сөздер. |
|Ар – ақиқат үкімі жасалғанда. |«Шындық көзге шұқиды» тіркесі ауыспалы |
| |мағынада айтылып тұр. |
| |Бал тамған өтіріктен, қан тамған шындық |
| |артық дегендей , шындықты айту қашанда |
| |дұрыс. |

ІІ. топ

|Мәтіннен алынған үзінді |Түсінік |
|Өкінбен, мұнайман да , өксімеймін, |Өкінбеу, мұңаймау, өксімеу лексикалық |
|Өмірім, осылай – ақ өшті мейлің. |синонимдер қатарын түзе отырып, сатылы|
|Алайда, аласапыран тіршіліктің, |көріністі көз алдыңа келтіреді. Бұл |
|Алдында күресе алмай тек сілейдім! |шумақта адамның сезімдері үш құбылысты|
| |қамтиды.Алдымен өкіну, одан соң |
| |мұңаю, өксу. Ақынның сөз саптау |
| |шеберлігінің өзі - әр сөздің мағыналық|
| |деңгейін реңктік деңгейіне қарай |
| |сараптай білуі. |
|Күнін көріп жүргем жоқ жетім құлдың, |«Не бітірдім, не тындырдым» |
|Бірақта не бітірдім, не тындырдым. |синонимдік айырым белгілері. |
|Шөп жинаған ініне суырдайын, |«Шөп жинаған ініне суырдайын» деп |
|Әйтеуір тіршілікке бетім бұрдым. |салыстыру арқылы тіршілік қамын |
| |ойлайтынын көрсетеді. |
| |«күрсіну, өкіну» сатылы синонимдер, |
|Не пайда күрсінгеннен , өкінгеннен, |синонимдердің айырым белгілерін заттық|
|Не пайда дәтке қуат бекінгеннен, |атаулар ұғымымен қатар, әрекеттік |
|Алайда емханада көз жұмғаннан, |ұғымды білдіретін сөздерден де тізбек |
|Жақсы еді ғой майданның өтінде өлген |арқылы ажыратуға болады. Келтірілген |
| |мысалдардағы ерекшеленген етістіктер |
| |бір мезгілде жүзеге асатын әрекеттер|
| |емес, өз кезегі мен ретін күтуге |
| |тиісті құбылыстар. Мағына жағына |
| |келетін болсақ, бұл жерде ақынның |
| |патриоттық сезімі, ешкімге қажетсіз |
| |боп өмір сүргеннен халқыңның қажетіне |
| |жарап өлуді артық санайтынын байқаймыз.|

ІІІ топ «Әже»

Бір күні студент кезімде, Алматыда, Максим Горький
көшесіндегі универмагтан плащ алғалы барып, күтпеген жерден ауылдың
екі адамына кездесіп қалдым.Сәлемдесіп болғаннан соң сөзуар, пысықтау
біреуі:
- Е, шырағым, өлмейтін өмір, сынбайтын темір жоқ. Әжеңді атандырдың
бұл өмірден. Жасын өзіңе берсін, - дегенде, қойныма жылан кіріп
кеткендей денем суып сала берді.
Не дерімді білмей сәл кідірдім де, теріс айналып шыға жөнелдім. Аяқ
астынан естіген оқыс суық хабарға нанарымды, нанбасымды білмей
жатақханаға жетсем, жолдастарым да әдеттегідей емес, тіпті төреше
қарсы алып жатыр. Мәселенің растығына көзім жетті. Ішім езіліп барады.
Сылқ етіп төсегіме құладым да, жастықты қаба тістеп, егіле бердім,
егіле бердім.
Кім еді, қандай жан еді менің сүйкімді ғазиз әжем?

|Мәтіннен алынған үзінді |Түсінік |
|-Е, шырағым, өлмейтін өмір,сынбайтын темір|Өлмейтін өмір, сынбайтын темір – |
|жоқ. |афоризмдер |
|Жасын өзіңе берсін, - дегенде, қойныма |Қойныма жылан кіріп кеткендей – |
|жылан кіріп кеткендей денем суып сала |тұрақты тіркес (суық дегенді |
|берді. |білдіреді). |
|Аяқ астынан естіген оқыс суық хабарға |Суық хабар тұрақты тіркес |
|нанарымды, нанбасымды білмей жатақханаға |Төреше қарсы алу – фразеологизм |
|жетсем, жолдастарым да әдеттегідей | |
|емес, тіпті төреше қарсы алып жатыр. | |
|Сылқ етіп төсегіме құладым да, |жастықты қаба тістеп, |
|жастықты қаба тістеп, егіле бердім, |егіле бердім – өкіну. Адамның |
|егіле бердім. |мұңаю, қайғырудағы бейнесі. |

Мұқағали Мақатаевтың шығармаларынан қандай сөз байлығын кездестірдік?
ІІІ Ой толғаныс. Эссе. Сыр толғау. Бәріміздің аналарымыз, әжелеріміз бар,
осы ардақты, мейірімді, жанға жақын жандар туралы сөз байлығын
қолдана отырып ой толғау ретінде, өз сүйіспеншіліктеріңізді қағаз бетіне
түсірсеңіздер деймін. Ендеше «... Ақ кимешек көрінсе...» деген
тақырыпта сыр толғау жазсақ.
2-3 оқушы өз сыр толғауларын оқып береді.
- Мінекей өте тамаша, сіздердің рұқсаттарыңызбен осы жұмыстарыңызды
конвертке салып қойсақ деймін. 8 науырыз аналардың мейрамында
жиналыста оқып береміз.
Сіздермен Мұқағали Мақатаевтың шығармаларындағы сөз байлығын қарастырып
шықтық. Ақын өз көзқарасын лирикалық өлеңдері мен поэмаларында шұрайлы
тілдік оралымдармен жеткізе білген. Әсіресе синонимдердің жарыса келіп, ой
қайталауы емес, айтылар ойды сан алуан қырынан айшықтайтын қызметте
жұмсалуы ақынның тіл байлығын меңгеру мүмкіндігінің молдығын көрсетеді.
Енді осы сөз байлығының басқа да шығармаларда кең, ауқымды қолданылғанын
слайдтар арқылы көрейік.
Слайдтар.
1- слайд. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» роман – эпопеясында 3000 түр
–түс атауы қолданылған, оның 700 –і ақ түстің баламалары. Бұдан басқа
романда 756 елді мекен аты, 216 шөп аты, 50 ер – тұрман атауы
пайдаланылған. Эпопеяда 500 – ден астам кейіпкер қатысқан.
2- слайд. Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Қан мен терінде» «теңіз бетіндегі
толқын» ұғымының 40- тан астам баламасы бар. Мысалы еруіл толқындар,
ирек толқындар, көк толқындар, жал –жал толқындар т.б.
3- слайд. Қазақ тілінде «жылқы» сөзінің 80 түрлі синонимі бар.
4- слайд. Абай шығармалары мәтінінің 50 пайызын жиі кездесетін158 сөз
құрайды, ал бұл ақынның барлық қолданған 6293 сөзінің 2,5 пайызы боп
табылады.

мақал-мәтелдер
шешендік сөздер сөз сапасы
синонимдер

фразеологизмдер сөз дұрыстығы

сөз тазалығы афоризмдер ақын, жазушы
шығармалары

Үй тапсырмасы. Ақын Мұқағали Мақатаевтың ақ пен қара түсті, боз, күрең
түсті жиі қолданған. Ақын жырларында ақ түсті басқа түске қарағанда көп
кездесетінін білеміз. Сондықтан Мұқағали Мақатаевтың «Аққулар
ұйықтағанда», поэмасындағы ақ түске байланысты ұғымдарды теріп, жазып
әкеліңіздер.
Бағалау.

-----------------------
Сөз байлығы

Мұқағали Мақатаев

Сөз байлығы