Қоршаған ортамен таныстыру арқылы бала тілін дамыту

Қоршаған ортамен таныстыру арқылы тілін дамыту.
Қоршаған ортамен таныстыру бойынша балалар өзінің аты-жөнін, жасын,
жанұясын, балабақшадағы тәрбиешілермен топтағы балалардың аты-жөніндерін
тани бастайды. Балабақшаның ішкі құрылысымен таныстырылып, топ бөлме,
асхана, дәрігер бөлмесі, т.б айырмашылықтарын ажырата бастайды.Сонымен
қатар әр бөлмеде жұмыс түрін, қажетті құралдарды, олардың аты, не үшін
қажет, неден жасағаны, қайда, кімде, қандай, кім не істейді сұрақтарына
дұрыс жауап беруге балабақшада өздері немен шұғылданатыны туралы
әңгімелейді.
Балалар әсіресе ұлдар жағы қызығы көлік түрлерін, яғни ұшақ, поезд,
жеңіл,жүк машина және әртүрлі көліктер түрлерінің міндеттерін жақсы
біледі.Балалар бос уақытында жүк машинасымен ойнағанды жақсы көреді.
Қоршаған орта мен тәрбие жұмыстарының түрлері:
Мектепке дейінгі кезеңде бала қоршаған ортаны танып біледі. Баланың
табиғатты танып білуге деген қызығушылығын оята отырып, тәрбиеші оны
табиғатпен таныстырып қана қоймай, оны түсінуге, өсімдіктер мен құстарды
қамқорлауға, табиғаттың сұлулығын сезіне білуге үйретеді.
Қарапайым экологиялық түсініктерді меңгерту баланың қоршаған орта
нысандарына танымдық қызығушылығын арттырумен тығыз байланысты болып
табылады. Баланың танымдық дамуы ойын барысында, табиғи нысандар мен
құбылыстарға бақылау жасау, заттарды қарап, зерттеу кезінде, табиғат пен
табиғат күнтізбесіндегі ауа-райы жағдайына бақылау нәтижелерін айта білу,
еңбек және басқа да әрекеттер барысында жүзеге асады.
Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде баланың танымдық дамуы эмоционалдық
қызығушылықпен қабылдайтын қарым-қатынастар арқылы қалыптасады. Әрбір жеке
бала - қоршаған ортаны кішкентай зерттеуші. Бала белсенді әрекеттерге
талпынады. Сондықтан да серуне арқылы бақылау мен зерттеу сияқты әдістер
балаға неғұрлым жақын болып табылады.
Серуен: тәрбиешінің көмегімен атқарылатын іс-әрекет. Серуен барысында
балалардың табиғатқа қызығушылықтарын арттыра отырып, бақылыу жұмыстарын
өткізу.
Біріншіден, арнайы бағдарлама пайдалану оқу-тәрбие жұмысын жоспарлау
кезінде жеңілдік туғызса, екіншіден,бақылауды жүргізуге қойылатын талаптар
сақталады. Балалардың танымдық құзіреттілікті меңгеруі, бақылау нәтижесі
тәрбиешінің қолданатын әдіс-тәсілдері мен бақылауды ұйымдастыруына тікелей
байланысты болып келеді.
Баланың жан-жақты дамуы,оның қоршаған ортамен белсенді қарым-қатынасы
негізінде қалыптасады. Бұл тұрғыда «Сезіну-танып білу- жүзеге асыру» - осы
үш бағытта жұмысты ұйымдастыру қажет. Ол үшін тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап
алудың маңызы зор.
Табиғи нысанды қабылдау, зерттеу баланы шаршатпауы тиіс. Бала бақылауды
жақсы көңіл-күймен бастап, сондай жақсы әсермен аяқталуы тиіс.
Бақылау барысында баланың зейінін шоғырландырып, назарын аудару. Серуен
кезінде әр түрлі ойындар арқылы жаңа ойын технологияларын әдіс-тәсілдердін
қолдану қажет. Серуен барысында тек бақылап қана қоймай, еңбек шараларын
қатар жүргізіп отыру керек.Серуенде ағаштарды,гүлдер мен шөптерді
ажыратуға,оларға қамқорлықпен қарауға көңіл аудару керек.
Еңбек барысында- ойын әрекеті арқылы балалардың қызығушылықтарын дамыту
қажет. Бала серуен барысында (еңбек, бақылау, ойын) - әрекеттері арқылы, не
үйренді, неге қызығушылықтарының артқанын сұрай отырып, қортынды жасау.
Бақылауға дайындық және оны ұйымдастыру.
Сонымен, аталған талаптарға сай бақылауды өткізу тәрбиешінің арнайы
дайындығы болған жағдайда жүзеге асады.Дайындық келесі жұмыстардан тұрады:
• Бақылау мазмұны және ұйымдастыру.
• Бақылауды өткізу орны және уақыты.
• Бақылаудың әр бөлімінде пайдаланатын әдіс-тәсілдері болады.
• Бақылау барысында шешілетін міндеттердің де маңызы зор.
• Балаларды топырақпен және оның қасиеттерімен таныстыру;
• Ылғалды және құрғақ топырақты ажырата білуге үйрету;
• Тастардың әр түрлі болатынына назар аудару және оны топырақпен салыстыру;

• Балаларды екі табиғи компонент: саз бен топырақты ажыратуға үйрету;
• Топырақтың қасиеттерін атап айтуға үйрету;
Әр бақылаудың өз мазмұны, мақсаты бар, басқаларын қайталамайды, бірақ бір-
бірімен байланысты болып келеді. Айналадағы әлемді
ойын,еңбек,серуен,тәрбиешімен,ересектермен,құрдастарымен қарым - қатынас
кезінде танып біледі. Сондай-ақ 3-4 жастағы балалар заттарды
түсіне,түріне,көлеміне қарап ажырата бастап,олардың құрылысын,пайдалану
тәсілдерін білгісі келеді.Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің
құбылыстары мен заттарын анықтай білуге,адам баласының жинақтаған бай
тәжірибесін үйренуге талаптанады және тілі дами түседі.Балалардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді.Балалар өте
байқағыш,еліктегіш,әр нәрсеге үңіле қарайды,көп нәрселер оларды
ойлантады.Ойларын айтып жеткізгісі келеді. Сондықтан ересек адамдар бала
сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап ала
алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланың дүниені
тануына кері әсер етуі мүмкін.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге
құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың
жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың

түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар
балалардың ақыл – ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды.
Мектепке дейінгі жас- естің және тілдің қарқынды даму жасы.
Тәрбиеші-педагог баланы ертеңгі болашағына дұрыс көз қараспен қарай отырып,
баланың мінез құлқын сана – сезімнің тілінің жетілу дәрежесін, таным
үрдістеріні (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып дамуын қадағалап, әрі дұрыс бағдар беру керек.
Балалардың тілдерінің дамуы, байланыстырып сөйлеу дағдылары -
(зейін, қабылдау, есту, ойлау, есте сақтау)- қабілеттерін қалыптастыру
болып табылады.
Зейін дегеніміз- сананың қандай да болса да бір затқа, құбылысқа немесе іс-
әрекетке шоғырлануы.
Ойлау дегеніміз-фактілер мен құбылыстарды дерексіздендіру, қорыту, жанама
түрде жүргізу, байланыстарын белгілеу және олардың арасындағы қатынастарды
анықтау арқылы қол жететін таным процесі
Ес дегеніміз- есте сақтау және оны кейін жаңғырту болып табылады.
Балалардың ақыл-ойын, санасын дамыта отырып өздігінен жұмыс істей білуіне
ерекше көңіл бөлеміз. Ақыл –ойдың дамуымен тікелей байланысты. «Сөз ойдың
көрінісі: ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр» деп В.Г.Белинский айтқандай,тіл-
ойдың сыртқы көрінісі.
Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады.Тіл дамытудың тиімді құралдарының бірі-
жаңылпаш, жұмбақ айтқызып,оның шешімін табу. Себебі бұлар баланың
дүниетанымын, түсінігін, болжағыштығын, ұғымын кеңейтуде және тілін
ұстартып, ойын дамытуда маңызды рөл атқарады.Баланың тілін шыңдай түсіп,
асықпай ,жатық еркін сөйлеуіне көмектеседі. Жаңылтпаштар балаға затты
аңғаруға, ой-өрісін дамытуға игі әсерін тигізеді.Балаға жаңылтпаш үйретіп,
оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмейтін
дыбыстарды анық айтуға жаттығады. Жұмбақтарда аталған нәрсенің сипат
белгілеріне қарап, балалар олардың шешімін табады. Балаларды тез ойлауға,
шапшаң жауап беруге, алғырлыққа, тапқырлыққа үйретеді.
Тіл дамытудың басқа түрлері сияқты сөздік жұмысы оқу-тәрбие жұмысының
барлық саласында жүргізіледі.Балалар сөзді ұғу арқылы сөйлеу үстінде тілін
дамытады. Оқу әрекеті барысында сөздік жұмысы балалардың ойын дамытумен
тығыз байланысты.
Балаларды асығып-аптықпай немесе тым жайбарақаттыққа салынбай, байсалды
сөйлеп үйрену, өзін дұрыс ұстау мәдениетін қалыптастыру.