Хіх ғасыр – ХХ ғасырдың басындағы иран. 8 сынып

8 - сынып Ортағасырлардағы Дүниежүзі тарихы

Сабақтың тақырыбы:ХІХ ғасыр – ХХ ғасырдың басындағы Иран.

Сабақтың мақсаты: ХІХ ғасырдағы Иранның саяси – экономикалық жағдайы, ХХ
ғасырдағы Иран жағдайы,Иранның халықаралық жағдайы, жартылай отарға айналуы
туралы қорытынды жасауға көмектесу.

Сабақтың түрі:Аралас сабақ
Сабақтың әдісі:Баяндау,түсіндірмелі,сұрақ-жауап.
Сабақтың көрнекілігі: Карта,сызба кесте,тест жұмысы,слайд,интерактивті
тақта.
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі.
ІІ.Үй тапсырмасын сұрау.
а) «Білімге жорық» ойыны:
1.Англияның Үндістан жерін түгелдей дерлік жаулап алуы аяқталды:
1849жылы Пенджабты аннексиялаумен
2.Үнді ағартушылығының негізін қалаған бенгалиялық қайраткер:
Рам Мохан Рой
3.Ағылшын отаршыларына қарсы Үнді жалқының ұлт-азаттық көтерілісі болды:
1857-1859 жылдары
4. 1857-1859 жылдардағыы ұлт-азаттық көтеріліске түрткі болған жағдай:
Мылтық оқтауда шошқа мен сиыр майын пайдалану
5.ХІХ ғасырда Ағылшын тауарларын өткізу рыногына және ауыл шаруашылығы
шикізат көзіне айналған мемлекет:
Үндістан
6.1854 жылы Үндістанда алғашқы тоқма фабрикасы пайда болған қала:
Калькуттада
7.ХІХ ғасырдың ІІ жартысында бүкіл Үндістанда ұлтаралық қатынас тілі:
Ағылшын тілі
8.1885 жылы Үндістанда құрылған алғашқы саяси партия:
Үнді ұлттық конгресі
9.ХХ ғасыр басында Ұлт-азаттық қозғалыстың аса белсенді ошағы:
Бенгалия штаты
10.Ағылшындардың Бенгалияны екіге бөлудегі мақсаты:
Үнділер мен мұсылмандарды бір-біріне қарсы қойып,ұлт-азаттық қозғалысты
әлсірету
11.Ағылшын үстемдігіне қарсы күрес әдісі:
«свадеши» -өз тауарымыз, «свараджа» - өз билігіміз
12.Делиге дейін Үндістанның астанасы болған қала:
Калькутта
«Кім жылдам?» ойыны:
Екі құрлықта орналасқан мемлекет.
Кіші Азия мен Таяу Шығыс елдері.

Жаңа сабақтың жоспары:
1.ХІХ ғасырдың басындағы Иранның халықаралық жағдайы.
2.1848 - 1852 жылдардағы Ирандағы бабшылдар көтеріліс.
3.Иранның жартылай отар елге айналуы.
4.1905 – 1911 жылдардағы Иран революциясы.

І. Ұғымдар мен түсініктер:
Бабшылдар – исламның шиит тармағының жақтаушылар
Жартылай отар – сырттай тәуелсіз мемлекет болып көрінгенмен,шын мәнісінде
шетелдіктерге бағынышты
Панисламизм – барлық мұсылмандарды халиф билейтін бір күшті империяға
біріктіруді қажет деген ұран тастады.
* ХVІІІ ғасырдың соңында Иран қоғамдық дамыуы жағынан нашар дамыған, арта
қалған феодалдық ел
* Еуропалықтардың отаршылық езгісіне түспеген,дербес,тәуелсіз ел.

- Неліктен ХІХ ғасырдың басында Иранның халықаралық жағдайы шиеленісіп
кетті?
Батыс елдермен байланысы
* ХVІІІ ғасырдың соңында Англия мен Франция Иранға бағытталған отаршыл
саясатын жүргізуге кірісті, Орта Азия мен Таяу Шығыс елдерін отарлауға
қолайлы
*1796 жылы Тегеранға француз елшілері Иран шахын Ресейге ,Англияға қарсы
қою саясатын ұстану мақсатында келді

Саяси мен сауда қатынастары туралы Ағылшын –Иран келісімі

| Ағылшын (өкілі Малькольм) | Иран (шах) |
|Иранға әскери көмек,қару-жарақпен |Француздарды Иранға жібермеу |
|көмектесуге уәде берді |Егер француздар Үндістанға шабуыл |
| |жасайтын болса,әскерін Ауғанстанға |
| |аттандыруға уәде берді. |

.
Ресеймен байланысы Закавказьеге байланысты шиеленісті
1801 жылы Грузияның Ресейге қосылуы,Армения мен Әзірбайжанның Ресейге бет
бұру саясаты
*1804 жылы орыс-иран соғысы
* 1813 жылы 13 қазан Гүлистан келісімі:
| Ресей | Иран |
|Дағыстан,Грузия,Солтүстік Әзірбайжан | |
|жерін қосып алды. | |
|Каспий теңізінде әскери флот ұстауға | |
|кепілдік алды. | |
|Иранда еркін сауда жасауға қол жеткізді | |

Ағылшындар Иранды Ресеймен соғысқа арандатты:

• 1926 жылы екінші орыс-иран соғысы

• 1828 жылы 22-ақпан Түркманчай

| Ресей | Иран |
|Бітім бойынша Иран мен Ресей арасындағы |Ресейге 20 млн рубль өтемақы төлейтін |
|шекара Аракс өзені арқылы өтетін болды. |болджы. |
|Шығыс Армения Ресей құрамына енді | |
|Каспиий теңізінде әскери флот ұстау құқығы | |
|түпкілікті бекітілді | |

Орыс иран соғыстары ағылшын – иран қатынастарын шиеленістірді.

Шахтың сыртқы саясат бағытының нәтижесі:

• Иран шетелдіктердің тауар өткізу рыногына және арзан шикізат көзіне және
экономикалық тәуелді елге айналды.

Бабшылдар көтерілісі
ХІХ ғасырдың 40-жылдарында Иранның Зенджан,Исфахан,Тебриз,Иезд
қалаларында шаж билігіне қарсы халық көтерілісі жиілей бастады.

Көтеріліске дем беруші,жетекші - бабшылдар –исламның шиит тармағынан
Бабшылдар ілімінің жетекшісі – Сеид Әли Мұхаммед – 1844 жылы өзін Баб деп
жариялады -аудармасы «қақпа»

Баб ілімі «Беян» атты кітабында жарияланды:

1) Барлық адамдар заң алдында тең болуға тиіс
2) Бабшылдардың әулие патшалығы Иранның маңызды аймақтары – Әзірбайжанда,
Мазендеранда,Орталық Иракта, Фарс пен Хорасанда қүрылуы тиіс
3) Шетелдіктер Иран жерінен қуылуы тиіс,дүние-мүліктері
тәркіленіп,бабшыларға бөлініп берілуі тиіс

1848 жылы қыркүйекте бабшылдар көтерілісі әр түрлі аймақтарда етек алды.
1850 жылы Зенжанда,Фарста бабшылдар көтерілісі болды.

Көтерілісшілер мақсаты:
1) Шах билігін жою
2)Жерге жеке меншікті жою
1) Жеке бас бостандығын жариялау

Көтерілісшілердің қозғаушы күші: қала кедейлері,қолөнершілермен жерсіз
кедей шаруалар
Нәтижесі: 1850жылы Тербез қаласында Бабты шах әскерлері атып тастады.
1852 жылы бабшылар Насер ал- Дин шахқа қастандық
ұйымдастырды,
көтерілісті басып тастады.

Иранның жартылай отарға айналуы

ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Иранға шетел капиталының енуі күшейді.Иран
жартылай отарға айналды.
(Әсіресе Ағылшын мен Ресейдің)

| Ағылшын – елдің оңтүстігінде үстемдік | Ресей - солтүстігіндеүстемдік жүргізді|
|жүргізді | |
|1872 жылы барон Ю.Рейтер шахтан 70 жыл |1879 жылы шахтың өтініші бойынша орыс |
|мерзімге мұнай, басқа да табиғи |офицерлері парсылардың әскери |
|байлықтарды игеруге тиімді концессия алды|бригадасын ұйымдастырып,әскерлерді |
|1889 жылы шах Рейтерге тағы да 60 жыл |оқытуға кірісті |
|мерзімге концессия беріп,Шахиншах банкін |1879 жылы орыстар телеграф жүйесін |
|салуға рұқсат алды. |салуға концессия алды. |
| |1886 жылы Лианозов Иранға қарасты Каспий|
| |теңізі суында балық кәсіпшілігін |
| |дамытуға ұзақ мерзімдік концессия алды |
| |1890 жылы орыс капиталисі Поляков |
| |Тегеранда есеп-несие банкін салады |
| |1900 жылы Иран Ресейден 22,5 млн рубль |
| |Мөлшерінде несие алады. |

ХХ ғасырдыңбасында – Иран жартылай отарға айналды.

1905-1911 жылдардағы Иран революциясы

Революция себептері: шах мемлекеті шетел капиталын Иран эконамикасына
жіберу арқылы,оларға жеңілдіктер беру арқылы халық мүдедесіне нұсқан
келтірді.
ХХ ғасыр басында Иранда түрлі әлеуметтік топтар арасында шахтың билігіне,
елдегі ауқатты топтар мен үкімет мүшелерінің шетелдіктер алдындағы
дәрменсіз саясатына наразылық танытқан қозғалыстар өрістеді.
Діни топтар панисламизм идеясын уағыздады.

1905 жылы «Энджумене махфи» (Жасырын энджумен) деген атпен үкіметке қарсы
қоғам.
1905 жылы желтоқсан Тегерандағы бұқаралық шеру мен шах Абдул-Азим мешітінде
наразылық таныту әрекеті өткізілді.

Ереуілшілердің талаптары: 1) шетел азаматтарының биліктен кетуін
2) Әділетхана құруды.халықтың арыз шағымын қарау.
1906 жыл маусым-шілде - жаңа конституцияның қабылдануын талап еткен
ереуілдер
7.10.1906 жыл -Тегеранда алғашқы мәжіліс шақырылды.
Бірақ Мұмамед Әли шах революцияны басып тастады.
1907 жыл – революцияның ІІ –ші кезеңі
1908 -1909 – Иран революциясының ірі ошағы Тебрез қаласы.
1911жылы - Ағылшын,Ресейдің көмегімен революцияны күшпен басты.

Революцияның маңызы:
1) Иран халқының саяси санасы өсе түсті.
2) Шах басшылығы мен шетелдіктерге ұлкен соққы болды
Революцияның нәтижесі:
Иранды империалистердің қанауына жол ашты
Шах үкіметі шетелдіктердің кез келген шарттарын қабылдауға мәжбүр
болды.
Ағылшындардан 2 млн фунт стерлинг
Ресейден 14 млн рубль несие алды.
ХХ ғасырдың басында Иран артта қалған жартылай отар елге айналды.
1. Иранды жаулап алушы елдер қандай мақсат қойды,олардың саясатын
салыстырыңдар:

| Елдер |Себептері |Мақсаты |
|Ресей | | |
|Ағылшын | | |
|Француз | | |

2. Оқиғалар мен жылдарды сәйкестендіріңдер:

|1.Ирандағы революция |1. 1813 жыл 13 қазан |
|2.Ирандағы бабшылдар қозғалысы |2. 1905 – 1911 жылдар |
|3.Ресей Иранда еркін сауда жасауға қол |3. 1848-1852жылдар |
|жеткізді | |

3. Семантикалық карта:
|Мемле-кеттер | |Импе-ратор |
| |Шах | |
|Ресей | | |
|Ағылшын | | |
|Француз | | |

2.Оқиғалар мен жылдарды сәйкестендіріңдер:

|1.Ирандағы революция |1. 1813 жыл 13 қазан |
|2.Ирандағы бабшылдар қозғалысы |2. 1905 – 1911 жылдар |
|3.Ресей Иранда еркін сауда жасауға қол |3. 1848-1852жылдар |
|жеткізді | |

3.Семантикалық карта:
|Мемле-кеттер | |
| |Шах |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |

№6. 1828 жылы 22-ақпан Түркманчай

| Ресей | Иран |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |

№5. 1813 жылы 13 қазан Гүлистан келісімі:

| Ресей | Иран |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |

№7. Саяси мен сауда қатынастары туралы Ағылшын –Иран келісімі

| Ағылшын (өкілі Малькольм) | Иран (шах) |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |

.

Осман империясы.

1.1826 жылы янычарлар әскерін таратқан сұлтан: І Махмұд
2.ХХ ғасыр басында сұлтан ІІ Махмұд мемлекетті басқару ісінде енгізген
өзгерістері:

Еуропалық үлгідегі министрліктерді құрды
3.1928-1929 жылдары орыс – түрік соғысынан кейін өзін – өзі басқару
құқығына ие болған князьдіктер:
Грекия,Сербия, Дунай княздіктері
4.ХІХ ғасырдың 30-50жылдары Түркиядағы реформаға жетекшілік еткен
қайраткер:

Рашид паша
5.1839 жылы қарашада Түркияда жариялаған бұйрық: «Қасиетті
жарлық»
6.Түркия тарихында басталған реформалық кезең:
Танзимат
7.1853-1856 жылдардағы орыс-түрік соғысының тарихи атауы: Қырым соғысы
8. 1865 жылы құрылған «жаңа османдар» ұйымының жетекшісі: Намык Кемал
9.1876 жылғы конституцияға сәйкес Түркияның мемлекеттік басқару формасы:

Конституциялық монархия
10.1889 жылы Стамбулда құрылған партия:
«Бірлік және прогресс»