Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың міндеттері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА КӨРКЕМ ШЫҒАРМА АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ
ТАЛҒАМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың негізгі
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 12

ІІ. КӨРКЕМ ШЫҒАРМА АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ
ТАЛҒАМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық
талғамын қалыптастырудың формалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық
талғамын қалыптастырудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..26

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27

Кіріспе

Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің төл Конституциясы, жаңадан
қабылдаған Тіл туралы және Білім туралы Заңдарында бүкіл қоғамның, сол
сияқты жеке тұлғаның мәдени және рухани дамуының басты құралы жас ұрпаққа
білім беру мен ғылымды, мәдениет пен өнерді заман талабына сәйкес өркендете
отырып, балалардың бойында имандылық, эстетикалық, адамгершілік,ізгілік
қасиеттерді қалыптастыру мәселелеріне ерекше көңіл аударылған. Сонымен
қатар, Қазақстан Республикасының алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі
ел экономикасын жаңа бағытта жеделдетіп дамыту. Бұл жөнінде ел басы
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 стратегиясында:
... барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-
ауқатының артуы, экономиканы дамытудағы жетекші фактор,- деп атап
көрсетті.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі Балапан бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010
жылғы 29 қаңтардағы Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның
жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан
Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму
жоспарын іске асыру мақсатында әзірленген.
Көркем шығарманың дүниетанымдық ықпалы, тәлім-тәрбиелік мкаңызы жайлы
зерттеу дәстүрі ертеден қалып алып, дамып келеді. Кезінде қазақ даласындағы
ұлы ғұламалар (Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, Махмұт
Қашқари т.б.) күміс көмей, жез таңдай ақын-жыраулар (Бұхар жырау, Шалкиіз,
Доспамбет, т.б.) болашақ жастарды имандылық, адалдық, шыншылдық, әсемдік,
сұлулықты тани білуге шақырған халық даналығын жас ұрпақтарды тәрбиелеудің
негізгі құралы деп есептеген.
Олардың эстетикалық, рухани дамуына, қоршаған орта, табиғат, заттар
мен құбылыстардың әсемдігі мен ерекшелігі, үлкендердің еңбегі, адамдардың
тұрмысы жайындағы дүниетанымдық көзқарасының жарасымды қалыптасуына көркем
шығарманың зор ықпалы туралы теориялық ой-пікрлер, ерте грек ойшылдарының
(Аристотель, Платон) философиялық, этетикалық пікірлерінен, орта ғасыр
ғұламаларының (А.Августин, Фома Аквинский) ой топшылауларынан, қайта өрлеу
дәуіріндегі (Леонардо да Винчи, Л.Альберти, А.Дюрер т.б.) қайраткерлердің
еңбектерінен, француз ағартушыларының (Ф.М.Вольтер, Д.Дидро, Ж.Ж. Руссо),
ағылшын философтарының (Э.Хатчесон, Г.Аддисон, Э.Брек, Д.Юм, Г.Хом) және
бұдан кейінгілердің (И.Кант, Г.В.Гегель) философиялық, эстетикалық
тұжырымдарынан бастау алады[1].
Бұл саладағы ой-пікірлердің әрі қарай дамуына Н.А.Добролюбов,
В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский сияқты орыс-демократ жазушылары өз
үлестерін қосты.
Эстетикалық тәрбиенің педагогикалық негізі мен тәжірибелік
мәселелерін зерттеуде К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, А.С.Макаренко, А.П.Усова,
С.Т.Щацкий, В.А.Сухомлинскийдің т.б. еңбектерін атауға болады. Сонымен
қатар, мектеп жасына дейінгі балаларға бейнелеу өнері арқылы эстетикалық
тәрбие беру мәселелерін ғалымдар Г.Н.Доронова, В.А.Езикеева,
В.Б.Косминская, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова, Н.П.Сакулина, Н.Б.Халезова және
т.б. зерделеп, зерттеу еңбектерін жазды.
Ал, эстетикалық тәрбиенің психологиялық аспектілерін Л.С.Выготский,
Б.Г.Ананьев, Е.И.Игнатов, А.Н.Леонтьев, Б.М.Теплов, П.М.Яковсон,
А.В.Запорожец, В.С.Мухина, А.А.Люблинскаяның т.б. зерттеу еңбектерінде
қарастырылады.
Көршілес тәуелсіз мемлекеттерде мектепке дейінгі мекемелер мен
бастауыш мектептердегі эстетикалық тәрбие беруді жетілдірудің жолдарын,
әдіс-тәсілдерін: Р.Абдукадиров, З.Д.Киекбаев, Ғ.Х.Мурадов (Өзбекстан),
А.М.Магомедов(Дағыстан), М.Рахимова, Ж.М.Оразбаева (Қырғызстан), С.Раймова(
Татарстан) т.б. зерттеген.
Бұл зерттеулердің біз үшін құндылығы, әр ұлттың эстетикалық тәрбие
берудегі белгілі бір мақсатқа жету барысында пайдаланған мазмұндар мен әдіс-
тәсілдерін мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық сана сезімі мен
талғамын, көзқарасы мен қызығушылығын дамытуда қолдануға болады.
Ұлттық мәдениет пен жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуындағы
көркем шығарманың әсері мен оқу, білімнің маңызы туралы Шоқан Уалиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов,
Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сынды халқымыздың ағартушы –
қайраткерлері құнды пікірлер айтқан.
Елімізде қазақ әйелдерінің арасынан шыққан алғашқы педагогтар
Н.Құлжанова, М.Бегалиева, М.Ниязова, Ш.Иманбаева т.б. ғылыми еңбектерінде
эстетикалық тәрбиені, әсіресе, мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесінің
өзекті мәселелері ретінде көтерген.
Республика көлемінде мектепке дейінгі балалардың психологиялық
мәселелері Т.Тәжібаева, С.Балаубаев, М.Мұқанов, Ә.Алдамұратов,
Х.Шериазданова, Ғ.Ракимбеков, А.Нұрахұнова т.б. сияқты психолог-ғалымдардың
еңбектерінде зерделенсе, балалар көркем шығармаларының тәлімдік мәнін
М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев, Ә.Табылдиев, М.Балтабаев, М.Бөлеев, З.Ахметова, М.Құрсабаев,
М.Смайылова, М.Оразаев, С.Ұзақбаева, Қ.Қожахметова т.б. сияқты педагог-
ғалымдар зерделеген[2].
Елімізде мектепке дейінгі тәрбиенің ғылыми-теориялық және әдістемелік
мәселелерін зерттеген: Б.Баймұратова, Қ.Меңдаяқова, М.С.Сәтімбекова,
Р.Аралбаева, Р.М.Жұмағожина, А.К.Меңжанова, Ф.Жұмабекова, Г.Меңлібекова,
Ә.С.Әмірова, М.Т.Тұрыскелдина, Н.Храпченкова, Т.Иманбеков, Т.А.Левченко,
А.Е.Манкеш, С.Жиенбаева т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Бұл ғылыми-педагогикалық еңбектердің құндылығы, республикадағы мектепке
дейінгі мекемелердің тәрбиелеу және білім беру іс-тәжірибелері талданып оны
ұйымдастарудың мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін жаңартуда басшылыққа алатын
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар болып саналуымен қатар, зерттеу жұмысымыздың
бағыт-бағдарын белгілеуге жағдай туғызды.
Бұл қайшылықтардың шешімін табуға себепші болатын педагогикалық
шарттарды қарастыру зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесі болмақ. Оның
көкейкестілігі мен ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерттелмегендігі,
тақырыпты Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы
эстетикалық талғамын қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы
эстетикалық талғамын қалыптастырудың теориялық тұрғыдан негіздеп, оның
әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: балабақшалардағы тәрбиелік-білім беру кешендері.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы
эстетикалық талғамын қалыптастырудың үрдісі.
Зерттеудің міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың жүйесін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан
негіздеу;
- мектепке дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық тәрбие
берудің мүмкіндіктерін ашып, моделін құрып, өлшемдерін, көрсеткіштерін
және деңгейлерін айқындау;
- мектепке дейінгі балаларына көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың мазмұндарын сұрыптау, оны ұйымдастырып іске
асырудың педагогикалық шарттарын саралау;
- балабақшалардағы тәрбиелеу және білім беру үрдісіне көркем шығарма
материалдарын ендіруге байланысты ғылыми әдістемелік нұсқаулар беру.
Көркем шығарма арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық
талғамын қалыптастырудың әдістемесі деген екінші бөлімде мектеп жасына
дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын
қалыптастырудың мүмкіндіктері тәжірибе арқылы зерттеліп, ғылыми тұрғыдан
негізделді. Тәрбиешілерге арналған курстың бағдарламасы мен балабақша
балаларына көркем шығарма арқылы эстетикалық талғамын қалыптастырудың
қосымша бағдарламасы жасалды, көркем шығарма мүмкіндіктері ашылып,
өлшемдері мен деңгейлері анықталды, тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының
нәтижелері қорытындыланды.
Қорытындыда мәселені зерттеудің нәтижесінде анықталған тұжырымдар
және мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың мазмұндары мен оның құрылымын жетілдіру жайлы
ұсыныстар берілді.[3]

І. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері

1.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың міндеттері

Эстетикалық тәрбие – қоғамдық дамудың әрқилы кезеңдерін бастан өткізіп
келе жатқан тарихи құбылыс. Адамға табиғатты және өнер мен сұлулық
заңдылықтарын эстетикалық тұрғыдан түсіндірудің тұңғыш теориялық ұғымдары
құл иеленуші қоғам кезеңіне жатады. Алғашқы эстетикалық тұжырымдар
Индияның, Египеттің, Қытайдың, Мисопатомияның, Ассирияның, Вавилонның әдеби
естеліктерінде бейнеленеді. Соның ішінде эстетикалық тәрбие туралы ең
алдыңғы ой пікірлер Греция ойшыларының үлесіне тиіп, шығыс елінің тамаша
ойшылдарының бірі - Әл-Фараби дәуірінен басталған. Ежелгі Грецияда
эстетикалық тәрбие мәселесі философиялық жүйенің ажырамас бір бөлігі
іспеттес қарастырылды.
Эстетиканың ғылым ретінде жеке философиялық пәнге айналу кезеңі ХҮІІІ
ғасырдан басталады. Себебі, ХҮІІІ ғасырдың басында жарық көрген ғылыми
еңбектердің көпшілігі сұлулық, әсемдік, талғам деген түсініктерге жауап
берумен қатар, олардың адам өміріндегі маңызын ашуға бағытталған.
Неміс оқымыстысы А.Г.Баумгартен өз еңбегінде гректің эстезис (сезім,
сезімдік қабылдау) деген сөзінен шыққан эстетика терминін тұңғыш
қолданып, оған жаңа философиялық пән ретінде қарауды талап ететін сезімдік
тану теориясы деп түсіндіреді.[4]
Бүгінде қоғамның жаңару дәуірінде эстетикалық тәрбиеге ерекше мән
беріліп отыр. Мәселен: Б.Т.Лихачев ғылыми еңбегінде эстетикалық тәрбие –
қоғамдық өмірдегі, табиғаттағы, адамдардың іс-әрекетіндегі сұлулықты,
әсемдікті түсіне, қабылдай білу жүйесі деп анықтама берсе, ғалымдар
Н.И.Киященко мен Н.И.Лейзеров: эстетикалық тәрбие сұлулық және эстетикалық
даму заңдылықтарына сай, сұлулық пен әсемдікті бағалай алу қабілетін
жетілдіруге бағытталған мақсатты жүйе деп санаған. Эстетикалық тәрбие
дегеніміз - қоршаған дүниенің, өнердің сұлулығын баланың көру және сол
сұлулықты жасау қабілетін дамыту мақсатымен оның жеке басына ықпал етудің
мақсатты түрде бағытталған, жүйелі үдеріс. Эстетикалық тәрбие дегеніміз -
өте кең ұғым. Оған табиғатқа, еңбекке, қоғам өміріне, тұрмысқа, өнерге
эстетикалық қатынасты тәрбиелеу кіреді. Алайда өнерді танып, білудің көп
қырлы және өзіндік ерекшелігі мол екені соншалық, ол эстетикалық тәрбиенің
жалпы жүйесінің ерекше бөлімі ретінде дараланады. Балаларды өнер
құралдарымен тәрбиелеу көркемдік тәрбие пәнін құрайды. Тәрбиеші баланы
сұлулықты қабылдауға, оған эмоциялық жауап беруге, сондай-ақ, эстетикалық
ұғым, эстетикалық пікір, эстетикалық баға беру қасиетін қалыптастыруға
жетелеп апаруға тиіс. Эстетикалық даму - баланың эстетикалық нәр алуға
мүмкіндік тудыратын сезім мүшелері мен шығармашылық қабілетін ұштау,
өмірдегі, көркемөнердегі әсемдікті түсінуіне, оны қабылдауына педагогикалық
жағынан ықпал ету арқылы баланың эстетикалық сезімін дамыту.
Эстетикалық сезім дегеніміз - өмірдегі, көркем өнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рақаттану. Ол - адам
табиғатына ғана тән жоғары сезім. Мектепке дейінгі балалардың қолынан
көркем-өнердің барлық түрі: әңгіме құрастыру, өлең құрастыру, ән айту,
сурет салу, жапсыру сияқты іс-әрекеттің бәрі келеді. Олардың орасан мол
өзіндік ерекшелігі бар, ол ерекшелік балалардың шындықты соншалықты пәк,
тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін нәрсенің
шындығына сенетіндігінде, көрушілер мен тыңдаушылар жөнінде қам
жемейтіндігінде. Осы кезеңнің өзінде балалардың, көркем-шығармашы-лық
қабілеттері дами бастайды, бұл ойдың тууынан, оның іске айналуынан, өзінің
білімі мен әсерін ұштастыра білуінен, сезімі мен ойын білдірген кездегі
ғаламат шынайылығынан көрінеді. Бұл балалардың эстетикалық талғамын
қалыптастыруға ықпал етеді. Эстетикалық талғам - кең ұғым, ол өнердің терең
мағыналы, тамаша шығармаларын түсінуді, содан ләззат алуды ғана емес,
табиғаттың, еңбектің, тұрмыстың, киімнің сұлулығын түсінуді де қамтиды.
Балалардың эстетикалық талғамын қалыптастыруда оқыту үлкен рөл атқарады.
Мектепке дейінгі жаста балалар оқу үстінде балалар әде-биетінің, музыканың,
сурет өнерінің жасына лайық шынайы өнер шығармаларын тани білуді, сүюді
үйренеді. Балалардың көркемдік қабілеттерін, олардың эстетикалық сезімдері
мен ұғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта отырып, педагог кейінірек
адамның рухани байлығы қалыптасатын негіздерді қалай береді.[5]
Балаға өмір сұлулығын сезінуді және түсінуді үйрету - ересектердің ұзақ
жұмысын керек ететін күрделі де қиын міндет.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
баланың эстетикалық қабылдауын жүйелі түрде дамыту;
балалардың эстетикалық түсінігі мен құштарлығын, сезімталдық қабілетін
дамыту;
• балалардың көркемдік талғамын тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің құралдары: қоршаған дүние, табиғи орта, күнделікті
тұрмыс эстетикасы, табиғаттан, өмірден алған әсері, көркем әдебиет
шығармалары, музыкалық туындылар, бейнелеу өнері, мерекелер мен са-уықтар.
Мереке кездерінде балалар бақшасында өнердің әр түрі балаларға өзінің бар
ерекшелігімен және бірлігімен ықпал жасайды. Мерекелер мектеп жасына
дейінгі балаларға қатты әсер етеді, олардың есінде ұзақ сақталады да,
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралына айналады. Эстетикалық тәрбиені
жүзеге асыруда балабақшаның алатын орны ерекше. Дегенмен де отбасы-ның рөлі
де зор болмақ. Балабақша мен отбасының бірлескен ықпалының бірлігі
жағдайында ғана эстетикалық тәрбие міндеттерін толық көлемде жүзеге асыруға
болады. Балалардың әрқайсысы музыкант немесе суретші болмауы мүмкін бірақ,
әрбір баланың өнерге сүйіспеншілігі мен ықыласын тәрбиелеуге, эстетикалық
талғамын, көркемдік талғампаздығын, музыканы түсінуін, сурет салудың
қарапайым дағдыларын қалыптастыруға болады. Ол арқылы эстетикалық тәрбиенің
негізі қаланады.
Эстетикалық тәрбиенің әдістері: бақылауды ұйымдастыру, әңгімелесу,
түсіндіру, өнер туындыларын көру, қызықтыру, серуен, үлгі көрсету, іс-
әрекетті ұйымдастыру, бейнелеу өнеріндегі әрекеті үшін мадақтау жөне
жетістіктерін бағалау.
Балалардың эстетикалық тәрбиесі тұрмыс эстетикасымен, еңбектегі,
табиғаттағы, қоғамдық құбылыстардағы өсемдікпен таныстыру жолымен жөне өнер
құралдары арқылы жүзеге асырылады. Балабақшадағы тұрмыс эстетикасы көркем
қарапайымдылықтан, күнделікті тұтынылатын заттардың ақылмен таңдалып
алынуынан, әр заттың өз орнында жарасып тұруынан, басы артық еш нәрсе
болмауынан көрінеді. Қабырғалардың бояуы жайдары, ашық болуы тиіс.
Балабақшаны безендіруге қойылатын талап балалардың өмірі мен денсаулығын
қорғау міндеттерімен, олармен жүргізілетін тәрбие жұмысының мазмұнымен
анықталады. Олардың ішіндегі ең бастылары:
1. Үй жиһаздарының пайдалылығы, жабдықтардың тәжірибелік тұрғыдан
қажеттілігі.
2. Тазалық, қарапайымдылық, әдемілік.
3. Әрбір заттың көзге сүйкімді, анық көрінуін қамтамасыз ететіндей түс пен
жарықтың дұрыс ұштасуы.
4. Безендірудің барлық компоненттері біртұтас ансамбль құрайтын болуға
тиіс.
Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері айқындалады. Сондай-ақ,
эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары, көркемөнер құралдары, көркемөнер
шығармалары, бейнелеу өнері, эстетикалық тәрбиенің әдістері қарастырылады.
Эстетикалық тәрбиенің мектепке дейінгі жастағы жүйелі жүргізілуіне көңіл
бөліп және оны ұйымдастырудың жолдарын меңгереді.
Дәрісте ұсынылған материалдарды студенттер толық меңгеру үшін
төмендегідей мәселелерге басым көңіл бөлуі керек:
* эстетикалық тәрбиеге байланысты негізгі тірек түсініктердің мәнін ашып,
мағынасын түсіне білуі;
* эстетикалық тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін нақты білу;
* эстетикалық тәрбиенің мазмұны мен құралдарын айқындай білу;
* эстетикалық тәрбиенің шарттары мен қағидаларын және құралдарын жете
түсінуі;
* эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдарына, әдіс-тәсілдеріне талдау жасай
білуі, тәжірибелік жүмыстар жүргізуге жаттығуы қажет.
Эстетиканың басты категориялары болып эстетикалық, әсемдік, ұсқынсыздық,
қасірет, сайқымазақтық табылады.[6]
Эстетикалық тәжірибе адам баласына өте ерте замандардан тән болды, оның
алғашқы көрінісі архаикалық адамның протоэстетикалық практикасынан
көрінеді. Яғни олардың өз тұрмысын әрлендіру үшін жасаған, қазіргі кезде
біз өнер саласына жатқызатын феномендер оның алғашқы көрінісі болып
табылады. Кейінірек эстетикалық тәжірибе мен эстетикалық сана өнерде,
күнделікті өмірде тығыз байланыста көрініс береді. Ертедегі Үндістанда,
Қытайда, Грекияда мазмұнында эстетикалық мәселелер теориялық деңгейде
көтерілген өнер туралы трактаттар мен философиялық мәтіндер пайда болды.
Ғарыштың (космостың) хаостан пайда болу тұжырымдамасы (космос сөзі ежелгі
грек тілінде ғарыштан басқа әшекей, сұлулық, тәртіп деген мағыналарға
ие), әсемдікті, үйлесімдікті, тәртіпті, ритмді, өнердегі ұқсастықты санадан
өткізуге және сипаттауға ұмтылыс шын мәнінде эстетикалық сананың алғашқы
рефлексиясы, эстетиканың ғылым ретінде пайда болуының алғашқы қадамы болып
табылады. Яғни, эстетиканың ғылым ретіндегі қалыптасуы өз бастауын осы
ежелгі дүниедегі идеялардан алады әрі қазіргі эстетиканың терминологиялық
базасын ежелгі грек тілінің сөздері құрайды.
Тарихи тұрғыда эстетиканың орталық мәселесі ретінде екі проблема
қойылды: а) әсемдік, әдемілік терминдері арқылы ашылатын эстетикалықтың
өзі; ә) кең мағынасында өнер. Өнер және әсемдік философиясы ретіндегі
эстетика – антикалық дәуірден бастау алатын классикалық эстетиканың
дәстүрлі бейнесі. Ежелгі грек философтары (Платон, Аристотель, Плотин,
т.б.) мен әртүрлі әнер теоретиктері еңбектерінде әдемілік мәселесі (оның
үйлесімділік, тәртіп, ритм, симметрия т.б. құрылымдық принциптеріндегі)
тиісінше онтологиялық сферада шешіліп, космологиямен байланысты
қарастырылды.
Орта ғасырларда эстетика, эстетикалық қабылдау дінмен тығыз байланыста
қарастырылса, жаңа заманда оған философиялық тұрғыда сыни баға беріледі.
Эстетикалықты қалыптастыру эстетикалық тәжірибе, эстетикалық сана,
эстетикалық құндылықтар мен идеялар және эстетикалық тәрбие ұғымдарымен
тығыз байланысты. Бұл жерде тәжірибе білім және тәрбие беру процесінен
тыс жатады (негізінен сол арқылы қалыптастырылса да), өйткені эстетикалық
түсініктер тек тәрбие процесінде ғана емес, сонымен қатар адамның
күнделікті өмірінің барлық сфераларында қалыптасады.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз өте кең ұғым. Оған табиғатқа, еңбекке,
қоғам өміріне, тұрмысқа, өнерге эстетикалық қатынасты тәрбиелеу кіреді.
Алайда өнерді танып, білудің көп қырлы және өзіндік ерекшелігі мол екені
соншалық, ол эстетикалық тәрбиенің жалпы жүйесінің ерекше бөлімі ретінде
дараланады. Балаларды өнер құралдарымен тәрбиелеу көркемдік тәрбие пәнін
құрайды.
Өз тарапынан, эстетикалық тәрбие балаларға жан-жақты коммунистік
тәрбие берудің бір бөлімі болып табылады. Оның әсіресе адамершілік
тәрбиесімен байланысы өте-мөте тығыз.
Өмірдегі және өнердегі сұлулықпен танысу баланың ақыл-ойы мен сезімін
тәрбиелеп қана қоймайды, сонымен бірге оның ұшқыр қиялы мен фантазиясын
дамытуға көмектеседі.
Эстетикалық тәрбиені жүзеге асыру процесінде мына міндеттерді шешу
қажет: балалардың эстетикалық қабылдауын, эстетикалық сезімі мен ұғымын,
көркемдік-творчестволық қабілетін үздіксіз дамыту, эстетикалық талғамын
қалыптастыру.[7]
Балалардың эстетикалық қабылдауын, сезімі мен ұғымын дамыту. Бала
алғашқы жастарынан-ақ өзі түйсінбестен жарқын тартымды нәрсенің бәріне
ұмтыла бастайды, жылтыраған ойыншықтарды, әдемі гүлдер мен заттарды көрсе
қуанады. Осының бәрі оның рақаттану, қызығу сезімін туғызады. Сұлу деген
сөз балалардың өміріне ерте енеді. Олар алғашқы жастарынан бастап ән,
ертегі тыңдайды, суреттер қарайды; болмыспен бірге өнер олардың қуаныш
сезімдерінің қайнар көзіне айналады. Эстетикалық тәрбие барысында оларда
жаркын, әсем атаулының бәріне жай ғана ұмтылудан сұлулықты саналы түрде
қабылдауға көшу жүзеге асады.
Болмысты эстетикалық қабылдаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Ол үшін
негізгі нәрсе заттардың сезімдік формалары – олардың түсі, формасы, дыбысы.
Сондықтан оны дамыту үлкен сенсорлық мәденнетті керек етеді.
Бала сұлулықты форма мен мазмұнның бірліп ретінде қабылдайды. Форма
дыбыстардың, бояулардың, сызықтардың жиынтығы ретінде бейнеленеді. Алайда
қабылдау эмоциялық жағынан боялып оған белгілі қатынаспен ұштасқанда ғана
эстетикалық қабылдауға айналады.
Эстетикалық қабылдау сезіммен, тебіренумен тығыз байланысты.
Әсемдікпен кездесуден туатын қалтқысыз қуаныш, жайдары жан толғанысы
эстетикалық сезімнің ерекшелігі болып табылады.
Тәрбиеші баланы сұлулықты қабылдаудан, оған эмоциялық жауап қатудан
оны түсінуге, эстетикалық ұғым, эстетикалық пікір, эстетикалық баға беру
қасиетін қалыптастыруға жетелеп апаруға тиіс.
Бұл педагогтан үнемі баланың зықысына тиместен, оның өмірін сұлулыққа
толтыра беруді, айналасының бәрін барынша парасаттандыра беруді талап
ететін бейнеті мол еңбек.
Балалардың көркем-шығармашылық қабілетін дамыту. Мектепке дейінгі
балалардың қолынан көркемөнердің барлық түрі: әңгіме құрастыру, өлең
шығару, ән айту, сурет салу, жапсыру әбден келеді. Әлбетте, олардың орасан
мол өзіндік ерекшелігі бар, ол ерекшелік балалардың шындықты соңшалық пәк,
тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін нәрсенің
шындығына сенетіндігінде, көрушілер мен тыңдаушылар жөнінде қам
жемейтіндігінде. Осы кезеңнің өзінде балалардың көркем-шығармашылық
қабілеттері дами бастайды, бұл ойдың тууынан, оның іске айналуынан, өзінің
білімі мен әсерін ұштастыра білуінен, сезімі мен ойын білдірген кездегі
ғаламат шынайылығынан көрінеді.
Балалар шығармашылығының ерекшелігі, сондай-ақ оның мектеп жасына
дейінгі балалардың еліктеуі секілді ең айқын ерекшелігіне
негізделетіндігінде. Ол балалардың ойын әрекетінде қоршаған ортадан алған
әсерін бейнелі түрде жүзеге асыруда кеңінен көрініс табады.
Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық алдымен нақ осы ойын арқылы
көрінеді. Балалардың инициативасы бойынша туатын ойындарға оның түпкі
ниетінің болуы тән. Әуелі ол әлі тұрақсыз болады, бір сюжет екіншісімен
ауысып жатады; балалар ересек тартқан сайын ойынның түпкі ниеті де толық
және мақсатты бола түседі.[8]
Сюжетті-рольді шығармашылық ойындарға тақырыпты, сюжетті таңдап алуда
және белгілеуде ниет қана емес, сонымен бірге оларды жүзеге асыру да
шығармашылық қиялдау да тән. Мейлі,– деп жазды Н.К.Крупская,– олардың
мінген поезы орындықтардан, салған үйі жаңқалардан-ақ құрылсын делік. Ойын
үдерісінде бала қиыншылықтарды жеңуге үйренеді, маңайыңдағыларды танып
біледі, бұл жағдайдан шығудың жолын іздейді.
Балалардың шығармашылық қиялдауы мынадан да көрінеді, олар өздерінің
ойындары үшін көп жағдайда әр түрлі сюжеттерді әдейі біріктіреді:
материалды ертегілерден, әңгімелерден, өмірден, телевизия және театр
ойындарынан алады. Басқаша айтқанда, өздерінің білімдерін, көргеннен және
естігеннен алған әсерлерін ұштастырады, бәрін біртұтас етіп біріктіреді.
Мектеп жасына дейінгі балалар ойында болмыста болмаған нәрсені жиі
бейнелейді. Мысалы, ең сүйікті ойындарының бірі – космонавтар болып ойнап
жүріп, олар Шолпанға, Марсқа және басқа планеталарға сапар шегеді.
Балалардың шынайылығы ойында мейлінше айқын көрінеді. Орыстың ұлы режиссері
К.С.Станиславскийдің актерлерге енерде шынайылықты, шындықты ойнап жүрген
балалардан үйреніңдер дегені бекер емес.
Ойындағы сияқты, балалардың шығармашылық, олардың көркем өнерпаздық
қызметінің басқа түрлерінде де көрінеді. Сурет салғанда, жапсыруда, әңгіме
айтқанда, ән салғанда бала өз әсерлерін пәрменді, бейнелі түрде жеткізу,
арқылы қанағат алады. Мұнда да алдымен ой туады, содан соң барып оны іске
асыру құралы табылады; балалар өнердің әр алуан шығармаларынан алған
әсерлерін құрастырады. Бұл жағдайда да бала ойын кезіндегі сияқты
шынайылықты сақтайды: ол көргенін жай ғана көшіре салмайды, оған өзінің
қатынасын білдіреді.
Сонымен, мектепке дейін шығармашылық нышандары байқала бастайды, ол ой
құрау және оны жүзеге асыру қабілетінің дамуынан, өз білімін, ұғымын
құрастыра білуінен, өзінің ойын, сезімін, тебіренісін шынайы жеткізуінен
көрінеді. Алайда балалардың көркем шығармашылық қабілетін дамыту үшін
оларды лайықты түрде үйрету керек. Сол үйрету барысында олар өз ойларын
сөз, ән, сурет, би, драматизация арқылы бейнелеп жеткізу тәсілдерін
меңгереді. Үйрету баланы саналы көркемөнерге баулиды, жағымды эмоция
туғызады, қабілеттерін дамытады.[9]

1.2. Мектеп жасына дейінгі балаларға көркем шығарма арқылы эстетикалық
талғамын қалыптастырудың негізгі құралдары

Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз
әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз,
сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей
етіп дамытуымыз керек. Адамның әcемдікті және жексұрындықты, сәулеттілік
және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне байланысты, оның
саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп адамның
әсемділікке шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына
тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәртіп,
тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді. Эстетикалық көзқарастар
адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар-құрбыларына,
ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді және сапалы
болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген товарлар сапасының әсемдігі
тұтынылу жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр баланың білім алуында
белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте
күшті әсер ету жүзеге асады.[10]
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу — дамыған
әсемдік сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қабілетін
қалыптастырудың мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған процесі. Эстетикалық
көзқарасты тәрбиелеу оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың жалпы
жүйесінде ең алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-әрекеттің барлық
түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының әсемдікке көзқарасының
дамуы, білім алуы, қалыптасуы құралына айналдырады.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар әр
түрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады. Кіші
мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз дамиды. Оған
себеп болатын нәрсе - оқу, қоғамдық және тұрмыстық еңбектің жаңа жүйеге
түсуі.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер. Ол шындықты
көркем, сезімді қабылданылатын бейнелер арқылы бере отырып және осылар
арқылы адам сезімі мен санасына әсер етіп, оның көзқарасын қалыптастыруға
жәрдем етеді. Педагогикада эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу, тәрбиенің
басқа салаларымен тығыз байланысы қаралады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесін,
зерттелген құбылыстар әсемдігін ашпай жүзеге асыру мүмкін емес. Еңбекке
тәрбиелеу — адамдардағы әсемдікті, еңбек мазмұны мен процесін танымай
саналы тәртіп пен мінез құлықты тәрбиелеу мүмкін емес. Сондай-ақ әсемдікке
көзқарасты тәрбиелеуді өмірден, белсенді іс-әрекеттен және мұраттарға жету
жолындағы күрестен оқшау қарауға болмайды.
Сонымен эстетикалық тәрбие табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, өмірдегі
ең жақсыны қабылдау, одан ләззат алу. Эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі
әдемілік атаулыны бағалай білуге үйретеді. Өнер шығармаларын тануға,
қастерлеуге баулиды, оған керісінше ұсқынсыздыққа жағымсыз көзқарасты
қалыптастырады.
Олардың бірі- эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды
тәрбиелеу. Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі
болады. Біреулер әдемілікке үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал
кейбіреулер оған онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласынан әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды
әдеміліктің объективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді адам
сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық,
эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық
дамуының негізі болады.
Эстетикалық ұғымды, байымдауды, баға беруді қалыптастыру — эстетикалық
тәрбиенің тағы да бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға
негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері саласындағы
ырғақ, үндестік, музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері туралы
білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге
тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор. Эстетикалық таным - бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою. Мысалы, мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ
тебу, яғни жарысы өткізіледі. Сонда орындаушыларға екі түрлі баға, яғни
бірінші баға — көркемділігін келістіре орындағаны үшін, екінші баға
мәнерлеп сырғанаудың техникасын жоғары дәрежеде игергені үшін қойылады.
Әрине, орындаушыларға әділетті баға қою үшін мамандардың, әсіресе төрешілер
алқасының танымы, білімі жоғары дәрежеде болуы керек.
Эстетикалық танымның дамуына көбінесе өнер үлгілерін қабылдаумен, не
тегінде шығармашылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселелердің
бірі — баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп
және оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика (еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай-жағдай эстетикасы) адамды
сүйсіндіреді. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.
Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен
ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету
керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді
көруге, музыканы тыңдауға өте ынталы болады. Әр түрлі әдеби, музыкалық
шығармалардағы іс-әрекеттің оқиға желісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп
ізденуге үйрету, бағыт беру ұстаздардың басты міндеті.
Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
үдерісте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта
тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеті — өнер және әдебиет салаларында
балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған орай,
мектепте оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек. Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары — әдебиет және өнер. Олар
зор идеялық тәрбиелік роль атқарады. Әдебиет пен өнер адамдарды қуанышқа
бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді.
Өнер және әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды әр түрлі құралдар
арқылы (әдебиетте — проза, поэзия; кескіндеме — жанр, баталия, пейзаж;
мүсінде — бюст, т.б.; музыкада - симфония, оратория, ән енгізіледі).
Балалардың эстетикалық тәрбиесі балаларды тұрмыс эстетикасымен, еңбектегі,
табиғаттары, қоғамдық құбылыстардағы әсемдіктегі таныстыру жолымен және
өнер құралдары арқылы жүзеге асырылады. Балаға өмір сұлулығын сезінуді және
түсінуді үйрету – ересектердің ұзақ жұмысын керек ететін күрделі де қиын
міндет. Туған үйдің қабырғасы, баланы алғашқы жасынан бастап қоршаған
заттар оған мықтап әсер етеді. Жайлы мебель, түрлі түстердің жарасты
үйлесімі, өнер бұйымдары, үйді безеңдірудің жалпы стилі – көзбен,
түйсінумен қабылданатын осылардың бәрі сәбидің есінде, санасында сақталып
қалады. Балалар бақшасындағы тұрмыс эстетикасы көркем қарапайымдылықтан,
күнделікті тұтынылатын заттардың ақылмен таңдалып алынуынан, әр заттың өз
орнында жарасып тұруынан, басы артық еш нәрсенің болмауынан көрінеді.
Қабырғалардың бояуы жайдары, ашық болуға тиіс.[11]

Көркем шығарма эстетикалық тәрбиенің көп қырлы және сарқылмас құралы
болып табылады. Ол балаларды бүкіл елдің өмірімен таныстырады, Отанды оның
адал, мейірімді, батыл адамдарын сүюге тәрбиелейді. Өнер шығармалары
қуаныштың, эстетикалық ләззаттың, рухани баюдың қайнар бұлағы болып
табылады. Оның көптеген түрлері: әдебиет, музыка, сурет өнері, скульптура,
театр, кино – балалардың қолы жеткен игіліктер. Өнердің әр түрі өмірді өз
ерекшелігімен бейнелейді және баланың ақыл-ойы мен сезіміне ерекше әсер
етеді.
Бейнелеу өнері де балаға қажет. Ол көзбен көретін бай бейнелер
тудырады.
Мереке көздерінде балалар бақшасында өнердің әр түрі балаларға өзінің
бар ерекшелігімен және бірлігімен ықпал жасайды. Мерекелер мектеп жасына
дейінгі балаларға қатты әсер етеді, олардың есінде ұзақ сақталады да,
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралына айналады.
Эстетикалық тәрбиені жүзеге асыруда балалар бақшасы жетекші орын
алады. Дегенмен жанұяның рөлі де зор. Балалар бақшасы мен жанұя ықпалының
бірлігі жағдайында ғана эстетикалық тәрбие міндеттерін толық көлемінде
жүзеге асыруға болады. Балалардың әрқайсысы музыкант немесе суретші болмауы
мүмкін, бірақ әрбір баланың өнерге сүйіспеншілігі мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.